Tíminn - 06.07.1958, Qupperneq 2

2
T f MIN N, suniuulagiim 6. júlí 1958,
Mál og Menning
effir dr. Halldór Halldórsson
22. þáttur 1958
í bréfi, sem borgfirzkur maður,
ÞorS'teinn Jakobsson, skrifar mér
5. maí, er spurzt fyrir um 'það,
hvort rita skuli fremur af þessu
tæi eða þessu tagi. Þessari fyrir-
spurn er mjög erfitt að svara. Eins
og kunnugt er, eru stafasamböndin
æi, agi og ægi fram borin eins
víðast hvar á landinu, og hefir svo
vgrið um margar aldir. Miðað við
framburð flestra væri því hugsan-
Jegur þrenns konar ritháttur: tæi,
f.igi og teegi. Heimildirnar um orð-
ið eru ekki svo gamlar, að þær
skeri úr um, hvernig framburður
þess hefir verið, áður en hljóð-
hreytingár þær, er hér koma til
•greina. hafa gerzt. Hins vegar er
rétt að benda á, að á Suðaustur-
iandi (í Skaftafellssýslum og suð-
lirhluta Suð ur-Múlasýsl u) Jhelzt
enn a í sambandinu agi, þótt ann-
ars staðar á lándinu sé fram bor-
ið æ. Þar er sem sé sagt M-ji (rit
að bagi), þófct í öðrum landshlut-
um.sé. sagt bæji. Eg er ókunnugur
á Suðausturlandi, hefi aldrei dval-
izt þar, en mér er sagt, að orðið,
sem hér um ræðir, sé þar fram
borið ta-ji, og bendir það óneitan-
lega til þess, að ritháttprinn tagi
sé upprunalegur. Þó vil ég ek-ki
iullyrða, að þessi rök ríði bagga-
mruninn. Á þessu svæði kann að
hafá átt sér stað ruglingur á fram
’ourði einstakra orða, en mér er
sagt, að hann sé furðulítill. Eg rita
ijálfur ávallt tæi. Þetta geri ég af
gömlum vana, hefi ekki nennt að
Ihreyta til, þótt mér virðist rökin
hníga fremur í þá átt, að tagi sé
i.pprimalegra, eins og bent hefir
verið á. En engan veginn er loku
jyrir það skotið, að tvö eða jafn-
vel þrjú orð hafi runnið hér sam-
an. TÍTeð því að hér er u.m svo óvís
atriði að ræða, tel cg fyllilega
ieyfilegan þrenns konar rithátt:
tagi, tæi, tægi.
Þá segir svo í bréfi Þorsteins:
f þann tíð. Alveg er ég undr-
ándi yfir því, hve margir nota
þennan rithátt, jafnvel menn,
sem annars rita gott mál. Þetta
er auðvitað næstum hrein danska
Og heyrt hefi ég íslendinga nota
dönskuna óbreytta (i den tid).
Litlu sfcárra er að rita í þá tíð
eða í þann tím.a, sem sumir rita
í staðinn fyrir á þeim tíma eða á
þeirri tíð. Batra finnst mér að
segja um þær mundir, en oftast
held ég dygði ið góða og gilda
orð þá.
Um sama atriði, þ. e. hvort rétt
íé að segja og rita í þann tíð,
spyr María Skúladóttir á Klungur-
arekku í bréfi, dags. 1. febrúar.
Eg get fullyrt, að orðasamband-
:5 í þann tíð er ekki danskt. Það
kemur fyrir í eifihverri elztu bók
tslenzkri, íslendingabók Ara fróða.
Þar stendur þstta:
í þann-tíð vas Isiand viði vax-
it á miðli fjalls ok fjöru.
Setnin.gih er eins í handritun-
aim AM 113 a og 113 b, M. Þessi
•aandrit eru að \ísu ekki eldri en
irá 17. öld, en fróðir menn telja,
eð þau séu rituð eftir skinnbók,
sem rituð hafi verið um 1200. Úr
því að þeim ber báðum saman,
verður að ályikta, að þau þræði
orðalag skinhbókarinnar að þessu
leyti. enda má finna sama orða-
tamband (í þann tíð) í öðrum
fornritum.
Eg þykist nú hafa sýnt fram á,
að orða3ambandið sé eldra en svo,
að um dönsk áhrif geti verið að
ræða. Til þess að skýra það virð-
fst mér tvennt koma til greina.
Hið fvrra er, að til hafi verið karl
(kynsorðið tíðr, er varðveitzt haíi
.aðeins í þe u samb. Hinn möguleik
inn er sá að hér séu á ferðinni
siorsk máláhrif. Það er alkunnugt,
að orðmyndin þann (þolfall, ein-
■íála, karlkýn)' var snemma notuð
i norsku scm nefnifall og þolfall
eir.tölu í kvenkyni. Um þetta far-
ast Gustav Indrebö svo orð:
Akkusativ hankyn þann (þen)
breidde seg frá sist i gamalnorsk
nieir cg meir til nom. hankyn og
nom. -afck. hqkyn. Norsk Mál-
soga, bls. 254.
Með „gamalnorsk“ á' Indrebö
við norskt mál á tímabilinu 1050
—1350. Hann gerir ráð fyrir, að
þessi brey.ting verði selnt á þessu
límabili, Mér virðist ekkert því til
íyrirstöðu, að hún hafi verið hyrj-
uð um 1200, þó að ég geti ekki
sannað það að svo stöddu. Mér
lízt þessi síSiar greinda skýring
miklu sennilegri en sú, er ég fyrr
nefndí.
En þótt hér kunni að -vera um
erlend máláhr.if að ræða, tel ég
orðasambandið í þann tíð eiga full
kominn rétt á sér í íslenzku, enda
hefir það tíðkazt í málinu í 750
ár.
f ibréfi Guðmundar J. Einarsson-
ar á Brjánslæk frá 10. apríl, því;
er ég drap á í síðasta þætti, segir
svo um orðið góna, sem ég minnt-
ist eitt sinn á:
Góna er algent nafn á selsgrön
um hér við norðanverðan fjörð-
inn, en máka hefi ég aldrei heyrt
nefndan. Eg býst við, að hér sé
átt við jþað, sem við hér köllum
loppur (framhreifa). Svið af sel
skiptast í þrjár tegundir: góna
(rist þvert ýfir fyrir ofan augu),
löppur (framhreifar) og hreifar.
Rófan á selnum er kölluð dindill.
Um órðið veifa í merkingunni
,,^ufa“ eða „reykur“, sem ég veik
einu sínni að, hefir mér aðeins bor
izt eitt bréf. Það er frá Sigurjóni
Erlendssyni fr'á Álftárósi. í bréfi
Sigurjóns, sem dagsett er ó Vífils-
staðahæli 3. apríl, segir á þessa
leið:
Veifa er vel þekkt orð á Mýr-
um um gufu, en ekki reyk, í eld-
húsi. Ef t. d. sýður í einum eða
fleiri pottum á eldavélinni, kalt
er úti, bæjardyrnar og eldhús-
dyrnar opnaðar samtímis, kólnar
loftið 1 eldhúsinu, svo að mynd-
ast mifcil gufa. Þessi gufa er köU-
uð veifa. í slikum tilfellum er oft
komizt svo að orði, að ekki sjáist
handa skil fyrir veifu.
í þréfi frá Þorsteini Þorsteins-
syni frá Ásmundarstöðum, dag-
settu 8. júní, er minnzt á orð, sem
ég hefi aldrei áður heyrt og ekki
ef tilgreint í Blöndalsbók. (Eg
hefi ekki athugað það víðar);
Þetta er orðið ólundarliryggur.
Þætti mér vænt um, að þeir, sem
við það kannast, skrifi mér. Um
orðið hefir Þorsteinn þetta að
segja:
Eg ætla svo að toæta hér við
einu orði, sem ég heyrði úr Lánd
eyjum, en það er ólundarhrygg-
ur. Það var til orðið með þeim
hætti, að þegar tveir menn lágu
saman í rúmi á fiðursæng, mynd-
aðist hryggur á milli þeirra,
vegna þess að fiðrið hljóp til í
sænginni, og var það þá kallaður
ólundiarhryggur.
H. H.
Áfkema síldarsaltenda á SuSvestur-
landi var mjög léleg í fyrra
Haldinn var í Reylqavík 3. júlí s. 1. aðalfundur Félags síldar-
saltenda á Suðvesturlandi (F.S.S.). Voru rædd ýms hagsmuna-
mál samtakanna og margar ályktanir gerðar.
Fimmlugur:
Haraldur
Guntilaugssou
Haráldúr Gúnnlaúgssoh, Grett'is
götu 92 hér í ibæ, er fimmtugur
í dag.
Haraldur er Húnvetningur að
ætt, sonur hjónanna Gunnlaugs
Dáníelssonar og Agnar Grímsdótt-
ur, sem lengi bjuggu myndarbúi
á Kolugili í Víðidal. Og þar ólst
Haraldur upp í stórum systkina-
hópi, þar til hánn var 14 ára gam
all, þá fór hann alfarinn að heim
an. Hugðist hann ganga mennta-
brautina, því Ihann var námfús og
bókhneigður.
En sökum efnaleysis varð hann
að ihvería frá því ráði. Haladur
er 'maður víðförull. Eitt sinn fór
hann vestur um haf og dvaldi þar
í 2 ár, hann hefur ferðast um alla
Evrópu fram og aftur, og víðar,
málamaður er hann furðu mikiíl,
þótt hann hafi verið sinn eigin
kennari.
Haraldur hefur nú unnið nær
20 ár hjá póst'inum, 'hann er alls
staðar vel látinn, sem góður starfs
maður og öllum er vel við hann,
sem kynnast honum.
•Haraldur er frjálslyndur í skoð-
unum, ann þókmenntum og fögr-
um listum. Frjálslyndi er honum
í 'blóð toorið. Til er sú saga um
Gunnlaug sál. föður hans, að er
hann hafði verið á Flenóborgar-
skóla, þá krafðisí hann þess af
föður sinum ,að syst'ir sín, Ingunn
fengi að fara þangað Mka,. sem og
varð. En Ingunn varð þjóðkunn
kona, og hjó á Reykjum í Lundar
reykjardal, Borgarfirði.
Haraldur er maður ókvæntur.
Margir vinir ög kunningjar munu
senda honum hlýjar kveðjur á 50
ára afmælinu.
Formaður félagsins, Jón Árna-
son frá Akranesi, setti fundinn Qg
flutti skýrslu stjórnarinnar. Hann
gat þess, ag samningar hefðu verið
fyrir hendi s.l. haust um sölu 85
þús. tunna af suðurlandssíld, en
reknetaveiði hefði brugðizt og ekki
veiðzt nema 50 þús. íunnur.
Næsta ár á undan nam síldar-
söltunin 116 þúsund tunnum. Af-
koman í fyrra varð því mjög slæm.
í ár er búið að semja um sölu
á 70 þús. tunnum suðurlandssild-
ar til Rússlands og Póllands og
möguleikar á sölu 15 þús. tunna
til viðbótar til Austur-Þýzkalands.
Auk þess má selja af suðurlands-
síld upp í ófullnægða samninga
um Norðurlandssíld, ef svo tekst
til. Sölúhorfur eru því viðunandi.
Þar næst rakti formaður af-
komúhorfur síldarsaltenda á svæð-
inu. Félagsstjórnin hefði lcomizt
að þeirri niðurstöðu, að útflutn-
ingsbætur þær, sem ríkisstjórnj,n
hefir ákveðið með lögum, væru
algerlega ófullnægjandi. Taldi
hann, að útflutningsbætur á súð-
urlandssíld þyrftu að vera um
80% eða svipaðar og eru á bol-
fiskafurðum. Var samþykkt álykt'-
un og skorað á ríkisstjórnina að
bæta úr þessu.
Gunnar Flóventss'on skrifstofu-
sljóri Síldarútvegsnefndar í
Reykjavík gerði grein fyrir söltun
á suðurlandssíld. Þá voru gerðár
ýmsar ályktanir. Samþykkt var að
fela stjórninni ag láta gera til-
raunir með söltun síldar í þækil-
þró. Er hér um nýjung í verkun
síldar að ræða og urðu um málið
talsverðar umræður. Þá var sam-
þykkt ályktun um ag breytt yrði
lögum um Síldarútyegsnefnd,
þannig að nefndina skipi 7 menn
í stað 5 og verði þeir, er við bæt-
ast, frá samtökum síldarsaltenda
sunnanlands og norðan.
í stjórn félagsins voru kjörnir:
Jón Árnason, formaður og varafor-
maður Ólafur Jónsson, Sandgerði.
Meðstjórnendur eru Guðsteinn
Einarsson, Beinteinn Bjarnason
og Margeir Jónsson.
Minningarsjóður
Eins og áður hefur verið sagt
frá, hefur verið stofnaður sjóður
til minningar um Dr. Victor Ur-
bancíc, í virðingar- og þakklætis-
skyni fyrir hans ómetanlegu störf
í þágu íslands, og er tilgangur-
sjóðsins að styrkja til sérnáms
lækni í heila og taugaskurðarlækn
ingum, en slíkur sérmenntaður
læknir hefur varitag tilfinnanlega
hér á landi, svo að ekki var hægt
•að veita Dr. Urbaneic hjálp í sjúk-
dómi hans.
Ákveðið hcfur verið að úthluta
styrk úr sjóðnum árlega á afmælis
degi Dr. Urtoancic 9. ágúst, og kem.
ur það því í fyrsta sinn til fram-
kvæmda í næsta mánuði.
Umsóknir um styrk úr minning
•arsjóðnum óskast stílaðar til sjóðs
stjórnar, og sendar fyrir 1. ágúst
næstkomandi til Dr. Snorra Hall-
grímssonar próf.
Fíugvellir lokaíir
rTamnald al i uðu).
dagana vegna þokunnar, sem er
óvenju svört og þaulsætin á þes's-
'um 'tíma árs. Þannig var ek'kert
flogið innanlands nema síðdegis í
fyrradag og ein af áæthinarflug-
vélunuim kom ekki til Reykjavíkur
aftur og beið á Egilsstöðum. í
gær var heldur ekki um neitt inn-
anlandsflug að ræða, síðast þegar
blaðið hafði fregnir frá flugþjón-
■ustunni, enda svartaþoka og flug
Geislavirkt svið
hindrar mannaferðir
til tunglsins
Hinn kunni bandaríski vísinda-
maður, dr. Lee DuBridge, kom ný-
lega í heimsókn til Danmerkur,
þar sem hann ræðir meðal annars
við Niels Bohr. Við komuna til
Hafnar l'ét hinn bandaríski vís-
indamaður þá skoðun í ljós við
blaðaménn, að sjálfsagt yrði það
ekki gerlegt næstu bíu árin að
senda mönnuð flugskeyti til tungls
ins og. til baka aftur. Hins vegar
kvaðst harin handviss um, að það
tækist éinhverntíma.
Það, sem nú stendur í vegi fyr-
ir mannáferðum til mánans, er
hið geislavirka svið, er vísinda-
ínenn hafa fundið. Olli það nokk-
urri undrun þeirra á sínum tíma.
Þetta svið er ein mesta hindrun-
in í vegi þcss að hægt sé að
scnd,i eidflaugar til mánans, og
liggur nú fyrir vísindamönnum
að kanna það til hlítar. Dr. Lee
DuBridge sagði, að vísindamenn
Vissu ekki enn, bversu liátt upp
þetta geislasvið næði.
Húnvetningur. 1 vellir algerlega lokaðir.
Vísmdastyrkir
(Framhald af 12. oíðu)
Til rannsókna á beinaveiki í kúm
(tilhögun þessara rannsókna er
enn ekki að fullu ráðin), allt að
kr. 50.000,oo.
Þessi fyrsta úlhlutun á styrkj-
um Raunvísindadeildar leiddi í
Ijós, að hér er bætt úr brýnni
þörf. Alls þáru'st 37 umsóiknir, en
ekki var unnt að sinna nema 17.
Veittir slyrkir námu samtals hálfri
milljón króna, en til að fullnægja
öllum umsóknum hefði þurft nærri
þrefalda þá upphæð. Stjórnin
varð því að synja mörgum um-
sóknum, er hún hefði talið mjög
æskilegt að gefa sirint,
leiíSréttinff
f gær hringdi til blaðsins Rögn
valdurf Þorláksson verkfræðingur
og vakti á því athygli að .nokkurs
misræmis gætti í grein hlaðisns
umrafstöðina við Efra-Sog. Þar er
talað um þorpig á Kaldárhöfða,
en hið rétta sé, að vinnuskálarnir
standa í Svonefndri Dráttarblíð.
Upp á Kaldárhöfða sjálfan liggi
enginn vegur. Jarðgöngin væru
sem sé alls ekki í Kaldárhöfða,
hann væri austan árinnar. Þá er
í greininni sú prentvilla, að hvor
vélbsamstæða um gig eig)i að
framleiða 135000 kilóvott, én á
auðvitað að vera eins og annars
staðar kemur fram, 13500 kíló-
vött. á
Fréttir frá landsbyggöinni
Sláttur a'ð hefjast
Gaulverjabæjarhr. 30. júní. —
Ágæt sprettutíg er nú hér um
slóðir, skúrir og hlýviðri. Hitti
oft um 15 stig á daginn, en 8 st.
til 11 st. á nóttum.
Siáttur er að hefjast á stöku
stað, en mun ekki almennt býrja
fyrr en að viku liðinni.
Í.J.
Miklar byggingar
á Fáskrúðsfirði
Fáskiúðsfirði í gær. _— Fjórir
bátar fóru héðan á síldveiðar um
17. júní. Munu þeir allir'vera bún-
ir að íá 'eiUhvað, en þó lítið. —
í allt vor hefur yfirleitt verið
kulda- og þux-rkatíð, riema fétt'
dag' og dag. Upp á síðkaslið ihefur
þó Verið bétra, nema helzt til
þuiTviðrasamt. — Smærri bátum
er róig á sjó héðan en afli er af-
skaplega tregur. — Ekki er farið
að slá hér ennþá, að heitið geti,
og grasspretta er mikig á eftir
tímanum. — Hér er hafin bygging
óvenju margra íbúðarhúsa, 6—7.
Einnig er nýíokið við að steypa
sökkul undir félagsheimilisbygg-
ingu. Athafnasemi um húsbygg-
ingar má að nokkru rekja til þess.
að fjör hefur verið meira í at
vinnulífinu en oft áður. Til dæmis
réru héðan fjórir bátar í vetur
og var áfli þeirra góður, um 1000
skippund á bát. —. Hafinn er undir
búningur ag byggingu nýs prests-
seturshúss á Kolfreyjusíað.
Utsvör og f járhagsáætlun
Gaulverjabæjarhr. 30. júní. —
Nýlokið er niðurjöfnun útsvara í
Gaulverjabæjarhr. Alls er jafnað
niður kr. 214.660.00 á 100 gjald-
endur. Hæst útsvör bera: Jóhann
Sigmarsson, bóndi, Klængsseli, kr.
6.000,00; Ágúst Loftsson, bóndi,
Arabæjarihjáleigu, kr. 5.735,00;
Guðmundur Guðmundsson, bóndi
Vorsabæjarhjáleigu, kr.. 5.170;
Stefán Hannesson, bóndi, Arabæ,
kr. 4.500,00; Stefán Jasónarson,
bóndi, Vorsabæ, kr, 4265; Guðm.
Jóhannesson, bóndi, Amarhóli, kr.
4.245.
Niðurslöðutölur fjárhagsáætlun
ar Gaulverjabæjarhr. 1958: kr.
327.760,00. — Helztu gjaldaliðir:
Menntamál .... kr. 75.000,-
Framfærsla .......— 60.000,-
Alm. tryggingagj .. — 42.000,-
'Sýslusjóðsgjaid . . — 30.500,-
í. J.
Hreppsnefndarkosningar
í Gaulverjabæ
Gaulverjabæjarhr. 30. júní. —
Úrslit 'hreppsnefndarkosninga í
Gaulverjahæjarhr. 29. júní s. 1.:
Kosningin var óhluítoundin. Á
kjörskrá voru 150. Alkvæði
greiddu 108. 1 seðill auður. Þessir
5 men-x vóru kosnir:
ívar Jasonarsön, bóndi, Vorsa-
bæjarhóli, 90 atkv.; Stefán Hannes
son, bóndi, Arabæ, 76 atkv.; Tórrias
Tómasson, bóndi, Fljótshólum, 62
alkv.'; Jón Sigurðsson, bóndi, Geng
ishólum, 55 atkv.; Stefán Jasonar
son, bóndi, Vorsabæ, 53 atkv.
1 sýslunefnd var kosinn: Gunnar
Sígui-ðsson, bóndi, Seljatungu, 43
atlcvæði. — Til váfa: Sfefán Jason
arson, bóndi, Vorsatoæ, 34 atkv.
Í.J.