Tíminn - 28.06.1959, Page 5

T i. MIN N, sunnudaginn 28. júni 1959
Kristján Ingólfsson, skólastjóri, Eskifirði:
Stjórnarskráin á ekki að vera
leiksoppur stjórnmálamannanna
Mál og Menning
Þa'ð lá mikiö á, þegar við
kvöddum Dani vorið 1944. All-
ir voru sammála að stofna al-
íslenzkt ríki, það mátti ekki
dragast. En í öllum hama-
ganginum, og flýtinum var
ekki tími til að grundvalla hið
nýja ríki, eins vel og nau'ð-
synlegt hefði verið. Stjórn-
skipunarlög konungsríkisins
voru notuð áfram, handa hinu
unga lýöveldi, að því undan-
teknu, að í stað ákvæðisins
um konung kom nú forseti.
Þessa bráðabirgðabreytingu
samþykkti þjóðin í atkvæöa-
greiðslu sinni, en aldrei var
til þess ætlazt að hér yrði um
endanlega afgreiðslu aö ræða,
heldur var það þá þjóðarvilji,
að endurskoðun færi fram á
stjórnarskránni. En árin liðu.
Lögvitringar fóru á ríkisins
kostnað land úr landi í leit
að heppilegri fyrirmynd að
stjórnarskrá, en allt kom fyrir
ekki. Hvergi virtist nógu góða
fyrirmynd að finna.
Einhvern veginn varð stjórn
arskrármáliö að feimnismáii
Alþingis. Að vísu var til stjórn
arskrárnefnd, sem átti aö
vinna að lausn málsins, en sú
góöa nefnd hafði ákaflega
hljótt um sig. Það var ekki
fyrr en 1 desembermánuði s.l.,
þegar stjórn^rkreppa var
skollin á, og hálfgert skamm-
degisástand virtist rikja í ís-
lenzkum stjórnmálum, þá
heyrðist aftur minnzt á stjórn
arskrá. Og það kom vissulega
ekki til af góðu. Það kom sem
sagt í ljós, að ólán íslenzkra
stjórnmála stafaði aðeins af
því, að landinu var skipt i of
mörg kjördæmi. Þetta virtist
að minnsta kosti skoðun
margra háttvirtra alþingis-
manna. Og þetta mátti allt
laga með því að leggja niður
gömlu kjördæmin, og búa til
ný. Og í þetta var ráöizt. Þrir
af fjórum þingflokkum AI-
þingis samþykktu á s.l. þingi
frumvarp til breytingar á
stjórnarskránni. í stað hinna
gömlu og rótgrónu kjördæmá
skulu nú koma 8 kjördæmi,
með hlutfallskosningum,
Nú liggur mál þetta fyrir
þjóðinni. Það er hennar að
segja til um það, hvort það
skal ná fram að ganga.
Ég, sem þetta rita, er breyt-
ingunni andvígur. Ástæðurnar
fyrir því eru einkum þessar:
1) Ég tel rangt að vera að
gera bráðabirgðabreytingar á
stjórnarskránni. Stjórnarskrá
in á ekki að vera leiksoppur
stjórnmálamannanna, sem
þeir geti breytt eftir dyntum
sinum. Að mínum dómi átti
Alþingi ekki, sóma síns vegna,
að hreyfa við þessu máli, fyrr
en það gat lagt fram nýja
stjórnarskrá, ekki aöeins í
þessu atriði, heldur í heild.
2) Ég er ekki trúaður á, aö
hin stóru kjördæmi, sem gert
er ráð fyrir í frumvarpinu,
eftir dr. Halldór Halldórsson
16. þáttur 1959
Þáttar kirkjunncu
ANDLEGUR FORÐI

„Gætið að, hvað þér heyri'ð“,
Isagði Kristur við lærisveina
I sína. Áreiðanlega eru þau orð
I enn í fullu gildi sem mikilvæg
| aðvörun nú á öld áróðurs og
i MeMcingtar.
Aldrei í sögu mannkyns hefur
| jaifn maaigt og mairgvísliegt bor-
| izt að vitund einHtakliniga'nina í
| 'útvarpá, blöðum og fræðislu-
|stofnunum. Sannarlega væri of
| mikiið sagt, ef það væri alllt tal-
| inni heppnlegur eá'llarforðá.
Áður á tíðum forheimskaðist
| fó!Ik vlð að hlús'ta á ail’s konar.
| hjátrúarsögur og himdurviM,
nú er þa® trylfllt með hjátrú og
| áróðri s'tjónmála og slúður-
'sagma og má þiar vart á millli'
sjá hvorit verna er, hin svo-
niefti'du sonpriit, s'ern fyll'a sýn-
ingarglu'gga í „sjoppum" og
sölubúðum, eða þras og þrátta
hiinmia svonieiflnidu foriingja og
leiðsögum an'n'a í stjónnmáfliauim
ræðum og kosinángaundirbúnr
itagi á þingum og í útvarpi.
K'emur þar. skýi-t í Ijós, c(ð
vissufsga eru stjúrn'málLn r, nn
ttrúmáil vonna tíma og „topp-
•mönTuuim‘í þeirna erl'eindiis 4vft á
goðaistalii, hvenam . sem henía
þykir. O.g þaaumg dfeapaat hin.
hryltti'íega mainjndýhkun eða per-
s'ónudýirkun sem Stærstur og
verstur örlögvaldu,. hefur orðið
á þessari öid.
Tvær heimisstyrj aldir og aflílf
[þnð böB., sem af þeim leiðir,
áöarnt mörgu öðru í kiiguna'raíð-
| ferðtim, grimmdarstjórn og
I frelsilsslkerðinig viitmar gl'öggt
! um iþamin' vo'ð'a, sem af sfli'kum
áróðri 'Mýzt, ef á eir hilustoð
opniim hjöhtum og skilnikngs-
laiuishi lotn'iinlgu fyrir hlindu
vaidi og ikraftii, s’em notar ótt-
ianin eimain að vopni.
„Gætið því að, hvað þér heyr
ið“. TaikÆð ekki aiitof alvaaitega
hiin niörgu og stekku orð pólli-
itílouaa og stjómmálatniða,
hvouki frá austuii né vestrl ög
hvorki £rá_ austur eða vestur.
Saffilnur fsiieaidiingur heldiur
völku s'iinini og l'ætuar ekikd sefj-
■ast aif sýreinu's'öingvum aldarfarss
liinis. Deifliain vi'ð Breta ætti a®
saninia okkur, að jaflnve'l hinum
göfuigustu me'ðal miflljónaiþjóð-
anna og foringjum þeirra getur
skjófltet í rétlætisvitund og
vop'naivali.
Hiinin aimdlieigi forði, sem vúð
söfnum eða heyjum okkur þarf
sað eíiga núg ai£ Ifefmum and-
leigrar og 'éifllífnair verðandi og
dýrmæitira eigiind'a til þroska,
Heill þeiim, sem ökilur
hýeirju faigna ber og lífca hvérju
■her a® hafnia í öllu því, sem að
eyrum og aiugum bersit. Vei,
þeim, sem eíklki vitá, Þar verð-
uir flákt og á skipi því, sem
Niainsen fanin í Noiúinr-íshafinu.
Öflil sikips'höfindin hafði látizt úr
huimgri. S'aimt virtisit nægittr
fenði af niðiursuðuvönum a sfláp
imui. Bn eíitniha'ierjir svikarar
höfðu birgt skipi'ð upp með dós
um, sem ýmikt voru fullar af
s'agi, bæti'eflniailaiuisu sulflii, svo
að fylltar hillur og lestir urðu
verna ein eínislkis virði, þegar
heimskaulaveturiiin lagðist að.
Já, gæt'ið alð hvað þér heyrið,
svo að aindl'egur forði ykiiar
varði gæddur liífefnum' réitit-
lætis, flrdfðar og fagnjaðar flrtá
’heCgium amidia GuðS1.
Árclíus Níelsson.
bæti ástandið í landsmálum.
Þingmenn hinna nýju kjör-
dæma munu ekki þekkja eins
vel hagi héraða sinna og verið
hefur, og því mun bil þekk-
ingarieysis og ókunnugleika
skapast á miili kjósenda og
þingmanna.
3) Niðurskurður sýsiukjör-.
dæmanna Veikir að mínurp. *
dómi framfaramöguleika dreif
býlisins. Fjarlæg héruð losna
úr þeim tengslum við hið
raunverulega opinbera fram-
kvæmdavald, sem þingmenn
þeirra hafa tegnt þau við.
Þetta mun koma af stað nýj-
um fólksflótta úr dreifbýlinu.
4) Ég óttast að stóru kjör-
dæmin munu auka vald flokks
stjórnanna í Reykjavik, ekki
sízt með tilliti til framboða,
en það tel ég miður heppilegt.
Af framangreindum ástæð-
um tel ég kjördæmabreyting-
una ekki heppilega. Ég er hins
vegar þeirrar skoðunar, að
auka, hef ði átt þingmátt þeirra
héraða, þar sem mest hefur
orðið mannfj ölgunin á síðustu
árum og áratugum. En það
átti bara aö bíða allsherjar-
endurskoðunar stjórnarskrár-
innar. Hins vegar get ég ekki
fallizt á nein þau rök, semj
fela í sér meinta nauðsyn áj
niðurfellingu hinna gömlu og
rótgrónu héraðakj ördæma.
Af framangreindum ástæð-
um lýsi ég mig andvígan kjör,-
dæmabreytingunni.
Að byltingunni
standa öfgaflokkar
og yfirgangs
Guðmundur Eiríksson,
Breið, Skagafirði:
Það má vera að ýmsum finnist,
að borið sé í bakkafullau Iæk,
ef ritað er öllu meira um kjör.
dæmamálið, það sé að sjálfsögðu
útrætt mál. Ég er á annarri skoð-
un. Þeir, sem vilja að héruð
Iandsins Iialdi áfram sjálfstæði
sínu, eru að minni hyggju skyld-
i ugir til þess, — eftir beztu getu
— að taka þátt í þeirri vörn,
sem liafin er gegn innrás þrí-
flokkanna í kjördæmin. Þá inn.
rás verður að stöðva og það mun
Iíka takast ef nógu margir rétt-
sýnir og skynsamir menn eru
til í þessu landi og vona ég fast
lega að svo sé.
Það má telja fulivíst, að margt
af fólki í ölluin flokkum er mót.
fallið þeirri gjörbreytingu, sem
nu á að gera á kjördæmaskipun
landsins. Þessa breytingu má
með fullum rétti kalla gjörbylt.
ingu, enda standa að henni öfga.
flokkar og yfirgangs. Eg vil í
Jóhannes Benjamínsson, sem
var heimildarmaður minn að ýmsu,
sem ég minntist á í síðasta þætti
og ættaður er úr Hvítársíðu, eins
og ég drap á þá, beindi athygli
minni að skemmtilegu orði, sem
varðar menningarsögu okkar. Þetta
er orðið berghald. Jóhannes sagði
mér, að í Borgarfirði hefði það
verið títt, að steinn hefði skagað
fram úr fjósvegg við bása. Hefði
steinn þessi verið með gati, sem á
hefði verið klappað, og hefði neðri
endi 'kýrbandsins verið við hann
festur. Steinn af þessu tæi var
kallaður berghald. Slík berghöld,
sagði Jóhannes mér, eru enn til á
æskustöðvum hans. Ég hringdi í
Kristján Eldjárn þjóðminjavörð
og og spurði, hvort Þjóðminjasafn-
ið ætti þess konar grip, en hann
kvað svo ekki vera.
Um orðið berghahl eru til ýms.
ar heimildir, eins og koma mun í
ljós í þessum þætti, en um þessa
merkingu þekki ég þó aðeins eina
heimild. í seðlasafni Orðabókar
Háskólans er skráð eftir 'bréfi
steinslýsing, sem Jón bóndi Snorra
son á Laxfossi er borinn fyrir. í
bréfinu segu- svo:
Hellusteinn með klöppuðu
gati„ sem var álitinn gamall fjós-
hæll og kallaður berghaíd.
Hór er greinilega um sömu merk
ingu að ræða, og heimildin er
einnig borgfirzk. Væri gaman að
fá úr því skorið, hvort þessi merk.
ing er víðar kunn. Vænti ég þess,
að lesendur þáttaxins láti mér í
té þann fróðleik,..sem þeir þekkja
um þetta orð.
Orðið bergliald var einnig notað
um stein eða klett með gati, sem
skipsfesti var bundin við. Elzti
hei'mildarmaður, mér 'kunnur, um
þessa merkingu, er Árni Magnús-
son handritasafnari. Honum farast
.svo orð:
Munnmæli eru í Fljótshverfi,
að hafskip hafi legið uppi í Hverf
isfljóti á milli Eystradals og
Þverárdals og hafi berghaldið
verið vestan fram í klett þeim,
er Völuklettur heitir, nærri Þver-
árdai. Er þar enn nú gatið á klett.
inum, sem menn segja. Á. M. Skr.
II, 260.
Þessi sama merking kemur fram
í Ferðabók Sveins Pálssonar. Þar
segir:
Það er almannasögn, að sjór-
inn hafi eitt sinn náð þangað og
hafi í hamrinum fundizt berg-
höld eða hringir til þess að
festa skip við. Sv. P. Ferð. 237.
Þá kemur sama merking greini.
lega fram í Sögu Eyrarbakka eftir
Vigfús Guðmúndsson. Þar er þessi
sögn:
Frá ómunatíð var notað berg-
liald fyrir eina skipsfesti, þá er
landnorðurátt vissi. Það var berg-
drangur eða hraunklettur, og var
hann nefndur Hennannsgatið. Ó.
kunnugt er um uppruna nafnsin's,|
en líklegast. er, að sjóótið gatj
hafi hafi verið í gegnum klettimi'
(eða næstum í gegn og hermaður
bætt um?). Sjálfsagt hefur hann
verið farinn. að mjókka og
kannski losna frá klöppinni, því
En þess má geta, að orðið berg<
hald hefir verið notað um fleiri
tegundir götóttra steina eða gata
í berg eða stein. í grein, sem.
Gísli Gestsson safnvörður .skrif.
aði í Áxbók Fornleifafélagsins
1955—56 (Rvk. 1957), er útskýr-
ing á þessu orði. Gísli skýrir
merkinguna prýðisvel, og læt é.i
nægja að vísa til þess, sem lianr.
segir um þetta. Honum farast svo
orð:
Ilér má nefna, að í loft skútanr
voru gerð berghöld þannig að ým
ist var borað gat í gegnum þunn-
an kamb i rjáfrinu eða tvær hoí.
ur voru gerðar skáhallt inn i það.
þannig að þær mættust inni í
herberginu. Voru þessi berghölcí
ekki færri en 30 á ýmsum stöð-
um í skútaþakinu. Sú tilgáta. kom
fram, að tjaldað hafi verið frá
veg-gjunum upp í loft og tjöldir.
bundin í berghöldin, en ekkL
tókst að finna neitt annað, sem
styrkti þessa tilgátu, en þes.
möguleiki er fyrir hendi. Árb.
Forn. ’55—’56, 'bls. 72.
Allar þær merkingar, sem nú
hafa verið raktar, eru svipaðs eðí-
is. En fleirL merkingar virðist orð
ið hafa, eins og. nú skal rakið.
í Blöndalsbók er sagt, að berg.
hald mei-ki „mjó 'Mettasylla eða
klettaþrep, gert af nátúrunnar
hendi“ („smal Klippefsats el. na.
turlig Trappe“). Um þessa merk-
ingu er vísað til Þjóðsagna og
munnmæla Jóns Þorkelssonar. Og
rétt er það, að orðið kemur þar
fyrir í því sambandi, sem BlöndaL
segir. En um hitt má deila, hvort
þýðing hans er rétt. Sagan, sem
orðið kemur fyrir í, heitir. Loð-
mundur á Sólheimum og er prent.
uð eftir handriti Jóns Sigurðsson.
ar í Steinum. Sama saga er prent-
uð eftir sama handriti í hinni nýju
útgáfu af Þjóðsögum Jóns Árna-
sonar, og skal ég nú tilgreina stað.
inn eflir þeirri útgáfu, enda. er í
öllum atriðum, sem hér skipta
máli, um sama texta að ræða. Um
Loðmund segir svo:
Sagan segir, að þegar Loð.
mundur var orðinn gamall,. hafi
hann fldtt alla peninga sína og
gersemar í hellir þann, er fram
an í Pétursey er, og kallaður er
Sléttabergshellir. Þar er stand-
berg afar hátt, og er hellirinn I
berginu, svo hvergi verður x
hann komizt. Sýnist móta fyrir
þremur sporum eða litilfjörleg-
um berghöldum með afar löngu
millibili upp í hellirinn. J. X. Þj.
IV, 127.
f Þjóðsögum Sigfúss frá Eyvind.
ará, er sömuleiðis saga af Loð-
orðið herghald í sama sambandi
mundi, og kemur þar einnig fyrir
(S. Sigf. Þj. IX, 47), en þar er
greinilega stuðzt við Þjóðsögur
Jóns, svo að þessi heimild hefir
ekki sjálfstætt gildi. Ég skai
hvorki játa því né neita, hvori
þýðing Blöndals er rétt eða ekki.
En vænt þætti mér um að fá bréf
frá staðkunnugum mönnum með
lýsingu á því fyrirbæri (þ. e. berg.
höldunum við Sléttabergshelli),
sem hér um ræðir.
Loks má getai þess, að í viðbæti
Blöndalsbókax er tilgreint orðið
og okkur talin trú um, að kosu. í bogasal Þjóðminjasafnsins hef
ingaruar snúist um allt önnur ur nú verið opin í viku. Aðsókn
mál, má það lieita fullkomin lít- hefur verið góð, og hafa um 600
ilsvirðing á dómgreind okkar, og manns heimsótt sýninguna, en
er það sannarlega ekki í fyrsta hún verður væntanlega opin
skipti, sem við verðum varir við fram í miðja næstu viku. 10
slíkt frá foringjum byltingar. myndir hafa selzt á sýningunni.
.ii .1 iiiiii '■
var kennari hér í Reykjavík, en
var Austfirðin.gur að- ætt og upp.
runa (af Fljótsdalshéraði), enda
er lians getið sem heimildarmanns
í formála bókarinnar. Er hér því
sennilega um austfirzka merkingu
að ræða.
H. H,