Tíminn - 12.09.1959, Blaðsíða 7

TÍMINN, laugardaginn 12. scptember 1959.
3
' Gísli Guðmundsson, alþingismaður:
Þáttur samvinnufé
&
i
atvinnulífi sjávarplássa
Þegar samvinnufélagsskapur
hófst hér á landi á öldinni sem
leið, var hað aðalverkefni félag-
anna að útvega eða kaupa inn
vörur fyrir félagsmenn og af-
henda þeim þær. Þess vegna voru
þau oftast nefnd kaupfélög, en
stundum pöntunarfélög eða verzl-
unarfélög. Ei.n eru r.okkur félög
fcér á landi, sem eingöngu sinna
þessu hlutverki. vörukaupum og
vörudreifingu Slík féiög eru nú
á tímum oft nefnd neytendafélög,
til aðgreiningar frá samvinnufélög
um, sem hafa önnur cða fleiri verk
efni mcð höndum.
Lengi framan af voru það hér
á landi einkum bændur, sem stofn-
uðu með sér samvinr.ufélög og
hagnýttu >sér starfsemi þeirra. En
viðskipti bóndans cru tvíþætt.
Jafnframt því. sem hann kaupir
nauðsynjar til heimilis eða bú-
rekstrar, þarf hann að sel.ia bús-
afurðir sinar. Þar sem kaupfélag
hafði verið stofnað, kom það þá
víðast svo sem af sjálfu sér, að
það hlaut að annast afurðasölu
jafnframt innkaupunum. Á fyrstu
árum kaupféiaganna voru gjald-
eyrisvörur bænda einkum lifandi
fé og ull, sem selt vnr úr landi
eins og það kom frá búunum. En
eftir að draga tók úr útflutningi
lifandi fjár varð hér breyting á.
SaltkjÖt varð þá fyrst um sinn
aðalútflutningsvara bænda, en
einnig var þá byrjuð Kjötsala inn-
anlands í kaupstöðunum. Ilér var
þá ekki einungis um fcað að ræða
að taka við búsafurðum og selja, ’
heldur þurfti. áður en sala fór
fram, að breyta afurðunum í mark-
aðsvöru. Þar bættist við nýr þátt-
ur í starfsemi kaupfélaganna. Fé-
lögin tóku þá að byggja slátur-
hús og salta kjöt til útfluftnings.
Á þriðja tug aldarinnar komu
fyrstu kjötfrystihúsin tfl sögunn-
ar og þar með nýjar framkvæmdir
á vegum kaupfélagarra. í stað
saltkjötsútflufnings til Noröur-
landa kom freðkjötsútflútnihgur
til Bretlands og síðár aðanega
fyrir innlendan markað. í átíinni
tíð hafa svo sum kauþfélög kömið
upp mjólkurbúum.
Þess er þó að geta að sums
staðar í lanainu hefiir vinnsla
landbúnaðaralurða verið í hönd-
um sérstakra samvinniifélaga, sem
ekki hafa vörukáup méð höndúm.
Má þar fyrst og fremst "nefna Slát-
urfélag Suðurlands og Mfólkufbú
Flóamanna.
Þá starfsemi, afúiðáVinnsluna
Og afurðasöluna, sem hér hefiir
verið rætt um, hafa katfpféiög
Og önnur samvinnufélög inéð hond
um, sem þjcnustú, á sama hau
og vörukaupin, fyrir' félagsmenn
sína í bændestétt. Sjálfir reka
bændur búskap sínn, én að sjfif-
sögðu er fyrrnefnd starfsemi fé-
laganna mikilsverður þáttur í at-
vinnulifi sveitanna, ehdá“ fé|gur
þar fjöldi fólks hönd að verki,
sumpart bændur sjálfir og ann.að
sveitafólk, einkuin við slátr.un á
haustin, en að öðru ieyti verka-
fólk í þorpum í kaupstöð.
Þessi mikilvægi þáttur -, sam-
vinnufélaganna í atvinnulifi-sveit-
ana er flestum kunnur, a.'m.k.
þeim sem í sveitum -iandsiris búa,
enda er langt. síðan sú .starfsemi
hófst. Hinu gera menn sér síður
grein fyrir, að íéiögin inna nú af
hendi þjónustu á Ileir-i sviðum
atvinnulífsins og að sú þjónusta
fer vaxandi. Sú tíð er iiðin, að
samvinnuhreyfingin sfyðjist við
bændur eina, þótt bændastéttin ’sé
þar nú sem fyrr styrk stóð og
víða meginstoðin.: Fclagstíiénn
samvinnufélaga eru nú mjög marg
ir í bæjum og þorpuir. -og í sum-
um liinna yngri félaga er ailur
þorri félagsmanna búscílur J, feæ
\afi cr á því, að mörg sjávar-
pláss, og þá einkum hin minni,
félagsmönnum þar hefði ekki og afkastamikil hraðírystihús að
tekizt að láta samvinrmfélög sín ræða.
eða þorpi. Þetta hefur haft í för hefur samtímis í útgerðarmálum um til heilla, og auka þau og
með sér að ramvinnufélögin hafa sjávarþorpsins, sem í hlut á. Flest endurbæta jafnframt því sem unn-
samkvæmt oskum félagsmanna af frystihúsum samvinnufélag- ið er að aukinni vör.dun fram-
tekið að sér þjónustu í atvinnu- anna hef ég sjálfur séð og skoð- leiðsluvaranna. Þegar fram líða
lífi bæja og þorpa og þá eink- að. Sum þeirra eru enn af nokkr- stundir, er þess að vænta að út-|
um þeirra sem mestmegnis um vanefnum gerð. En sum cru gerðin aukist og rekstraraðstaða
byggja afkomu sína á sjávarút- lika meðal fuilkomnustu hraðfrysti batni.
vegi. Sú starfsemi hefur farið húsa hér á landi og tii fyrirmynd- Alls eru fiskfrvsftihúsin, sem
mjög vaxandi í seinni ftið. Enginn ar. Sum, þar sem minnst er um <,amvinnufélögin eiga eðla hafa I
að vera, eru afkastalítil, með 2—- att meiri eða minni þátt í að koma j
3 hraðfrystitækjum eða svo. En 4 fót, frám undir þriátíu talsins. t
stæðu nú mjög höllum fæti, ef þarna er líka sums staðar um stór eíH þeirra cr í ReyKjavík, eign '
/’I ...... 1-* r. — L rtf'ÍCt tlril HwoÁíwtrnfiLim ntn 4 « ——* • , ■ • , ■. v- • I
S. I. S. Fiskimjolsverksmiðj-
urnar á vegum félaganna eru;
r.okkru færri, eitthvað innan við ‘
tuttugu, enda sums staðar aðrir
aðilar, sem taka við fiskúrgangi
til vinnslu. Til eru fiskimjölsverk-
smiðjur, sein skortir tilfinnanlega
viðbótartæki til að vinna úr feit-
um fiski, síld eða karfa, og er það
mjög bagalegt, þar sem síldarsöit-
un á sér stað. Þarna er um að
ræða tæki til síldarvinnslu í smá-
um stíl, sem ekki kosta nema
lítið brot af verði venjulegra síld-
arvolrksmiðja. Þótt milljónatugir j
hafi verið lánaðir til hinna stóru
uldarverksmiðja hefur því miði-
ur stundum gengið mjög erfiðlega
að fá fé til þeirra tiitölulega ó-
dýru framkvæmda, sem hér ér um
eð ræða, til björgunar verðmæta,
sem nú fara í súginn
Nokkuð mikið af þeirri fjár-
festingu félaganna úti um land,
sem sumum stjórnmálamönnum;
vex nú mjög í augum, er til kom- j
á þann hátt, sem lýst hefur
Á víðavangi
Ónærgætni við aðairitstjórann
Svo er nú koniið að öllum biöá ;
um þykja yfirtroðslur hersiiís \
keyra úr hófi fram. Jafnvel Mbl.
getur ekki lengur orða bundizt.
Þó getur blaðið ekki stillt sig um
í leiðinni að hnýta í vinstri stjóra
ina fyrir slælega frammistöðu
hennar, að því er það telur, í
skiptum við herinn. Ekki er það
nú nærgætnislegt af blaðinu að
vera að minna á vinstri stjórnimt
í sambandi við þetta mál. Slík
samtök hljóta óhjá.kvæmilega -að
leiða hug manna að frammistöðu
Bj. Ben. þtfgar Iionuni var trúað
fyrir að fara með varnarmálin, á
árunum 1951—1953. Á þeim ár
um var meðferð varnarmálanna
í þeim rnesta ólestri sem þau liafa
komizt í fyrr en þá nú. Heita
mátti að þá væri hinn yfirgrips
mikli varnarsamningur fvanv
kvæmdur í algerlegum hjáVerk-
um. Varnarmálanefnd, sem stáit
aði á ábyrgð utanríkisráðherra,
liafði nauman tíma til að Sihna
sínu þýðingarmikla verkefní,
enda voru nefndarmenn uppteka .
ir við önnur störf. Enginn sér.
stakur dómari var á. Keflavíkur
flugvelli, heldur fulltrúi sýslu-
mannsins í GuIIbringu- og Kjósáí’ '
sýslu, mcð ófullnægjandi staifs ’
liði. Lögreglan og tollgæzláu
voru langt of fámennar, Iíer-.
menn fcngu að vaða eftirlits,- og
hömlulaust um allar jarðir og.03
inberir skemmtistaðir í Reykja-
vík voru sífellt yfirsetnir a!
þeim. Ekkert virtist gert til þess
að takmarka straum íslendinga í
vinnuleit á vit liersins. Og þanh
ig mætti halda áfram að relýja ’
þann slappleika, sem ríkti í með
ferð þessara mála.
Verzlunarhús Kaupfélags N-Þingeyinga á Raufarhöfn
leysa verkefni, sem ella hefði
verið óleyst.
Þessi þáttur samvinnufélag-
Astæða er til að benda sérstak-
lega á eitt atriði í þessu sambandi.
Langflest af samvinnufrystihúsun-
ið
verið hér að íraman. Það er fjár-
festing til að stuðla að eflingu at-
anna í atvinnulífi sjávarplássanna um eru á Norður-, Austur- og Vest j vinnuveganna og aukringu fram-
urlandi. Og mikill meirihluti
þeirra er á stöðum, þar sem tæp-
er einkum í því fólginn, að félög-
in hafa ein út af fvrir sig eða í
félagi við aðra aðiía komið upp lega getur verið um hagnað að
vinnslustöðvum fyrir sjávarafurð- ræða af rekstrinum. Bygging
ir. Ilér er einkum um að ræða þeirra og rekstur er bein þjón-
hraðfrystingu á fiski og vinnslu á usta við félagsmenn og aðra.. þjón
fiskúrgangi í fiskimjölsverksmiðj-
um, en sums staðar emnig annars
leiðslunnar í hlulaðeigandi byggðar
iögum, þar sem enginn annar að- j
ili var til staðar til þess að inna
þá fjárfestingu af hcndum eða
þátttaka samtvinnuféisganna réð
úrslitum um að gera tramkvæmd-'
ir mögulegar. Sjáif hafa félögin
usta við atvinnulífið í hlutaðeig-1
andi sjávarplássum. Aflamagnið j auðvitað ekki nema að mjög litlu ■
konar vinnslu og verkun, t.d. lifr- er víða lítið, fiskurinn smár, vinna ! leyti átt fé til þessara fram-
arbræðslu, saltfisks- og skreiðar- við flökun því tiltölulega mikil og kvæmda. Þau hafa orðið að taka
mafjn unninnar vöru tiltölulega það að láni innan héraðs og utan.
hrað-
líka lítið miðað við innvegið aflamagn. En forgöngu, lánstraust og þekk- !
sem Ef 'amvinniif^i’-CT’-' ^ofðu ekki — ' " h-"i lagt t;! að jafnaði
verkun og síldarsöltun. í
frystihúsum félaganna er
sums staðar ísframlieiðsla,
víða er nauðsynleg nú orðið, eink
um vegna geymslu á nýjum fiski,
sem bíður vinnslu í frystihúsum,
eða um borð í fiskiskipum. Þá
hafa félögin sums staðar þar sem
þörfin var brýn, útvegað fiskibáta
eða með fjárframlagi gerzt þátt-
takendur í útgerð til þess að
stuðla að því að meiri afli en
áður yrði iagður á land, á hlutað-
eigandi stöðum. Með bví, eins og
með stofnun vinnsiustöðvanna,
hafa þau stuðlað að atvinnuaukn-
ingu og gjaldeyrisöflun, sem orð-
ið hefur til þess að auka velmeg-
un félagsmanna og annarra og
sums staðar áreiðanlega komið í
veg fyrir brottflutning fólks í
stórum stíl.
Víða hagaði svo til, að fyrir
hendi voru slátur- og kjötfrysti-
hús í eigu félaganna. Þessi mann-
virki gátu þá orðið vísir að hrað-
írystihúsi fyrir fisk. Hraðfrysti-
tæki þurfti að kaupa og útbúnað
í vinnusal. En sláturhús mátti nota
sem fiskmóttöku- og vinnusal mest
an hluta ársins. Frvsíivélar voru
til staðar og kjötfrystigeymslur,
sem nota mátti fvrir freðfisk þeg Kaupfélögin reka frystihús í verstöðvum víða um land, annað hvort ein
ar kjötið var þar ekki. Á þennan sér eða ‘ félagi við aðra aðila. — Frá Norðfirði.
hátt var hægt a'ð byrja í smáum
stíl og bæta síðar við húsrými og komið upp liraðfrystihúsi þar sem og það hefur valdið miklu. S.Í.S.
vélum eftir getu og þörfum. í svo hagar til eða stuðlað að því, hefur x seinni tíð haft í þjónustu
hinum yngri húsum er svo yfir- hefði enginn annar gert það. Rekst sinni sérfróða menn, sem eru
leitt gert ráð fyrir sérstakri fisk- ursaðstaða þeirra húsa, sem ráðunautar félaganna í þessum
frystingu og sum af frystihúsum þarna er um að ræða. er gerólík málum, þegar þess er cskað.
félaganna, þar sem útgerð er veru- aðstöðu frystihúsanna í stærstu Að sjálfsögðu getur rekstur
leg eða vaxandi, eru fyrst og vei’stöðvunum hér á landi. Eigi vinnslustöðva fyrir sjávarútveg,
fremst byggð með tilliti til fisk- að síður eru þessi fyrirtæki lífs- sem eru beinlínis e’gn félaga,
frystingai’. Þarna hefur víða átt nauðsyn, hvert á sínum stað. Með haft nokkra áhættu í för með
sér stað athyglisverð þróun í frysti góðum vilja og forsja hefur telc- sér fyrir félögin. Svo er raunar
húsunum, sem stendur í nánu sam izt að láta þau hald’i áfram að um fleira, sem félögin verða að
bandi við þróun þá, sem orðið sinna hiutverki sinu byggðarlögun- 1 Framhald á 11. eifíut
Breytt um til hins betra
Þegar dr. Kristinn Guðmimds.
son tók við meðferð þessara mála
úr höndum Bj. Ben. í iimboði
Framsóknarflokksins, skipti al-
gerlega um til liins betra. Fram
kvæmdir varnarliðsins drógust
verulega saman. fslendingar yfir
tóku allar þær framkvæmdir, sem
þeir komust yfir að sinna. Fram-
kvæmdirnar voru skipmagðar
þannig, að fullt tillit var tekið til
vinnuaflsþarfar íslenzkra at-
vinnuvega. Lögreglueftirliá óg
tollgæzla var aukin, iimráðasv'æði
hersins einangruð mun béii r eii
áður og strangari reglur ceKHar
upp um samskipti hersins ið ,ís
lcndinga. Þannig komus: essi
mál í allt annað og betra
undir stjórn dr. Krisíins c-«
hafði hjá Bj. Ben. Og þao
Bjarni aldrei fyrirgefið.
Nú verður hins vegar ’éki .1111
að séð, cn að stórlega ha : -rið
slakað á þessuni regluu nd.i
rekur hvert hneykslis- og • ■<«;íu
verkið annað. Væri hollas
yfirmenn hersins að gera,s
ljóst, að slxkt verður íiu 1'
rnóti þolað af íslendingitii
Utanríkisráðherra heti nu
brugðið á það ráð, í samba.nfi við
hinn síðasta og’ alvarlegas i Kst
ur, að ræða hann ekki x
málanefnd, lieldur snýi’ s
til sendiráðsins. Verður
staða að feijast réttmæí
leg.
Horf
erið,
•iui’
. rxr
pað
tigu
ruar-
iciut
, af-
, Oðli
,Orðhe!dni, heiðarleiki i j
drengskapur"
Mbl. setur upp ákaflegtf dð*
frugtugan svip í gær og segir:
„Orðlieldni, lieiðarleii - og
drengskapur er ekki síðx.r auð
synleg í stjórnmálabaráttuiini ea
á öðrum sviðum þjóðlífsias •
Góð tíðindi væru það, ei: :;SbL
hefði nú loksins skilið þetta og
er þess að vænta, að ílial'Ii’ö' taki
orð blaðsins til yfirvegunar og
eftirbrcylni. Þess væri sanuar-
lega full þörf. Eða livar var Iieið
arleiki og drengskapur þess -legar
það reyndi að koma þeixu oixd
stæðingi sínum, sem það þá aldi
hættulegastan, á geðveikrahæii?
Og hvar voxu þessir sömu :giii-
lcikar þegar íhaldið fékl' :gil
skögultönn og aðra af sv aðri
gráðu til þess að bex-a 1. ú .* ni
gegn Heri?nnni Jónassyni .Ilu
Framhald á bis, J.