Tíminn - 05.12.1962, Síða 9

Ævar Jóhannesson:
Þann 27. nóv. s.l. birtist í Morg-
unblaðinu grein eftir Sigurjón
Björnsson sálfræðing, undir nafn-
inu „Andinn og efnið,“
Er þar tekið til meðferðar efni,
sem rætt var í þættinum „Spurt
og spjallað" í Ríkisútvarpinu 4.
r.óv. s.l. og þó einkum fjallað um
samband milli trúar og vísinda.
Við sumt af því, sem höfundur
ræðir um er engin ástæða til að
gera neinar athugasemdir, eins og
það, að trú og vísindi séu tvær
meginstoðir hvers menningarþjóð-
félags, og að ekki megi leggja vís-
indalegt mat á trú, siðfræði og
fagurfræð'i.
Aðaluppistaða greinarinnar er
þó órökstudd og illgirnisleg árás
á spíritisma og sálarrannsóknir,
og virðist höfundur ekki gera þar
á neinn greinarmun og því síð-
ur hafa haft fyrir því að kynna
sér málið. Meðal annars segir hann
um spíritismann: „Hann er af-
sprengi efahyggjunnar, sem
krefst sannana. Hann hélt innreið
sína hingað til lands og var Iyft
upp af gáfuðum menntamönnum,
sem vildu trúa og þörfnuðust trú-
ar, en gátu það ekki, nema því að-
eins, að þeir skildu og fengju
sannanir. Og svo langt eru menn
komnir nú frá hinni sönnu og inni-
legu trú, að þeir geta ekki lengur
beðið: „Drottinn, hjálpa þú van-
trú minni“, heldur hljómar kallið:
„Miðill, gefðu mér sönnun“. Spíri-
tisminn lýsir vantrú, efasemdum
og hann reynir að bæta úr þeim
með gervivísindum, því að hann
reynir að sanna það, sem ekki á að
sanna og það, sem ekki þarf að
sanna, ef menn trúa. Og hér á land;
er spíritisminn, nú upp á síðkast-
ið, orðinn að ógeðslegum „busi-
ness“, sem allir heiðarlegir menn
hljóta að hafa andstyggð á“. —
Iíér vantar ekkert nema „amen“
á eftir, til þess að kaflinn hefði
sómt sér vel í einhverjum bæklingi
sértrúarflokkana, sem bornir eru
í hús og boðnir til sölu fyrir nokkr
ar krónur.
Engin rök færir þessi „vísinda-
lega hugsandi“ sálfræðingur fyrir
því, að ekki eigi og ekki megi
s&nna sálræn fyrirbrigði, og enn
síður reynir hann að afsanna neitt
af því, sem sálarrannsóknir hafa
leitt í ljós, síðan farið var að
stunda þær á vísindalegan hátt,
fyrir um það bil einni öld. Honum
lætur hins vegar vel að hampa
slagorðum eins og „hjátrú, gervi-
vísindi", án þess að reyna að rök-
slyðja mál sitt. Slíkt var á gömlu
íslénzku máii ekki kennt við vís-
indi, heldur nefnt sleggjudómar
cg þóttu til lítils sóma.
Sjálfsagt er hjátrú til á íslandi
eins og annars staðar, og vel má
vera, að einhverjir einstaklingar
sem eru hlynntir spíritisma, séu
hjátrúarfullir, eins og margir, sem
ekki eru honum hlynntir, eru það.
Hjátrú og sálarrannsóknir eru
tvð ósamrýmanleg hugtök, og furð-
ar mig á að sálfræðingurinn skuli
rugla jafn ólíkum hlutum saman,
þar sem annað er óhlutdræg vís-
indaleg rannsókn á vissum náttúru-
lögmálum, en hitt óljós og oft
lieimskuleg trúaratriði, sem eng-
um vísindalegum stoðum er hægt
að renna undir.
Eins og S. B. réttilega segir,
kom spíritisminn fram á þeim
tíma, þegar efnishyggjan stóð í
hvag mestum blóma og vísinda-
menn þeirra tima töldu sig hafa
uppgötvað öll þau grundvallarlög-
mál, sem efnisheimurinn byggðist
á. Ýmsum vísindalega sinnuðum
mönnum fannst hart til þess að
vita, að nokkur einkennileg fyrir-
bæri vestur í Ameriku og viðar,
yrðu til þess að kollvarpa þeirri
hugmynd, sem tekið hafði aldir að
byggja upp. Flestir reyndu þeir að
finna þessum fyrirbrigðum stað
innan þess ramma, er vísindin
spönnuðu, en með mismunandi ár-
angri. Sumir töldu þetta allt heila-
spuna eða blekkingar og afgreiddu
á þann hátt. Aðrir veigruðu sér
'uð að taka neina afstöðu til þeirra.
Þriðji flokkurinn var nógu vís-
indalega sinnaður til að rannsaka
málið. Flestir þessir menn hófu
þessar rannsóknir fullir efahyggju
og jafnvel fjandsamlegir í garð
þessara fyrirbrigða. Þeir rannsök-
uðu þau fyrst og fremst til að geta
gengið af þessum draug dauðum
fyrir fullt og allt og vonuðust eft-
ir að það vrði fljótgert. Reyndin
varð þó önnur. Ýmsir þessara
manna stunduðu þessar rannsókn-
:r í áratugi áður en þeir gáfu út
endanlega yfirlýsingu. Aðrir gáfu
út yfirlýsingu eftir skemmri tíma,
en eitt var sameiginlegt með rann-
sóknum flestra þessara mnna. Þeir
komust að raun um að fyrirbærin
gerðust í raun og veru og að þar
voru að verki einhver öfl, sem
þeirra tíðar vísindi þekktu ekki til.
f Englandi mynduðu nokkrir þess
ara manna með sér félagsskap, sem
enn er við líði. Brezka sálarrann-
sóknarfélagið. Margir heimskunnir
vísindamenn hafa verið í því félagi
fyrr og síðar og þótti engin skömm
að því að bendla sín frægu nöfn-
um við sálarrannsóknir.
Brezki vísindamaðurinn Sir
William Crookes, sem lengi var
forseti „The Royal Society“ (eins
konar vísindaakademía) segir svo
frá eftir áratugalangar rannsóknir
á andafyrirbærum og skyldu efni:
,.Það eru 30 ár síðan ég gaf út yf-
irlýsingu um tilraunir mínar, sem
leiddu í Ijós óþekktan kraft, sem
visindin vita ekki deili á, en sem
notaður er af vitsmunaverum, sem
eru ekki af þessum heimi. Eg tek
ekkert aftur af þessum fullyrðing-
um mínum, en ég hef hins vegar
miklu við að bæta“. — Og enn
skrifar hann 20 árum síðar: „Eg
hef aldrei fengið neina ástæðu til
þess ag breyta skoðunum mínum
f þessu máli. Eg er algerlega sann
færður um, að það, sem ég hefi
aður sagt í þessu efni, er rétt.
Það. er staðreynd, að sambandi
hefur verig komið á milli þessa
heims og annars'*.
Líka sögu má segja um maiga
aðra kunna vísindamenn, og yrði
of langt mál að fara ag nefna sér-
stök nöfn í því sambandi, enda af
n.úgu að taka.
Ekki má þó líta svo á, að Brezka
sálarrannsóknarfélagið sé félag
spíritista, eins og sumir virðast
ílita. Það er alls ekki rétt. Félagið,
sem heild, er algjörlega hlutlaust
í því máli. Það rannsakar aðeins
íyrirbærin og gengur úr skugga
um það, að þau gerist raunveru-
lega. Hitt er svo annað mál, að
langflestir þeirra manna, er þar
hafa mest og bezt starfað, hafa
komizt að þeirri niðurstöðu, að
fyrirbærin sanni ótvírætt, svo ekki
verði um villzt, að samband við
framliðna menn sé mögulegt og
eigi sér oft stað.
í skjalasafni Brezka sálarrann-
sóknafélagsins eru skýrslur um
tugþúsundir slíkra fyrirbæra, sem
rannsökuð hafa verið á vísindaleg
an hátt af frægustu mönnum og
ráðlegg ég S. B. að koma þangað
næst þegar hann á leið til Bret-
lands.
Freistandi væri að nefna sér-
staka atburði og fyrirbæri, en rúms
ins vegna verður þag að bíða betri
tíma, en ekki verður hjá því kom-
izl að nefna hin svokölluðu víxl-
skeyti, sem af mörgum eru talin
hafa meira sönnunargildi en flest
annað. f stórum dráttum eru þau
þannig, að hjá nokkrum miðlum
hingað og þangag um heiminn
koma fram orð eða hlutar úr setn-
ingum, sem enga meiningu virðast
hafa. Þessi orð eru síðan send til
Brezka Sálarrannsóknarfélagsins,
sem tekur þau til rannsóknar. Þeg-
ar lesin eru saman á vissan hátt
skilaboð frá öllum miðlunum,
lcoma fram setningar, sem hafa
fullkomna merkingu. Þegar haft
cr í huga, að miðlarnir vita ekki
um tilvist hvers annars, sést hversu
sterk þessi sönnun er.
Hvað viðvíkur hinum „ógeðslega
business", er ekki ástæða til að
segja mikið. Margir miðlar starfa
ókeypis, enda er starf þeirra unnið
í aukavinnu. Þeir fáu miðlar, sem
ckki hafa annað starfa, komast
ekki hjá því að taka greiðslu, því
á einhverju verða þeir að lifa.
Enda þótt ég sé persónulega á móti
atvinnumennsku í þessu efni, er
í raun og veru ekkert við þetta að
f.thuga. Margir þessara miðla hafa
látig mikið gott af sér leiða, veitt
þeim huggun og nýja von, sem um
sárt hafa átt að binda vegna ást-
vinamissis. Og lækningar með að-
stoð miðla og framliðinna manna
eða annarra vera að handan eru
fyrir löngu óvefengjanleg stað-
reynd, bæði hér á landi og erlend-
ís. S. B. neitar þeim heldur ekki,
en telur sennilega, að um einhvers
konar sefjun sé að ræða. Stundum
kann svo að vera, en ég held að
S. B. hafi ekkert leyfi til þess
samkvæmt vitneskju nútíma sálar-
fræði að telja ag hægt sé með sefj
un að lækna sjúkdóma úr fjarlægð
án þess að sjúklingurinn viti að
verið sé að reyna ag lækna hann,
eins og mörg dæmi munu vera til
um. — Margt og mikið mætti segja
um sálarrannsóknir og spíritisma,
en þetta verður að duga rúmsins
vegna.
Vig þá, sem halda það, að þeir
viti um öll þau lögmál, sem í al-
heiminum ríkja, vegna þess, að
þeir hafa háskólapróf í einhverri
fræðigrein vildi ég að lokum segja
þetta: — Hinn sann; andi vísind-
anna birtist fyrst og fremst í því,
að leita sannleikans í lögmálum
náttúrunnar, hvort sem hann
finnst þar sem búizt var við hon-
um eða ekki.
Ævar Jóhannesson
KONUR í LÍFSBARÁTTUNNI
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson:
FIMM KONUR
Setberg gaf út.
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson,
blaðamaður hefur sent frá sér
rokkrar samtalsbækur, sem náð
hafa góðum vinsældum. í þessari
bók tekur hann fimm konur tali
og ræðir við þær allýtarlega um
lífshlaup þeirra. Segir höfundur
í formála, að með samantekt þess-
arar bókar telji hann sig vera að
greiða skuld, sem hann eigi konum
ag gjalda, því að áður hafi hann
helzt farið á viðræðufjörur við
karlmenn, en ranglátt sé að láta
hlut kvenna liggja eftir. Um efni
bókarinnar segir höfundur enn
fremur í formála:
„Ég vil taka það fram, að ég
leitaði ekki eftir þvf að fá frásagn
ir kvenna fyrir það eitt, að kon-
urnar væru kunnar. Ég lagði alla
áherzlu á það að fá tækifæri til
að hlusta á sögur þeirra, sem ég
vissi að höfðu staðið í stríðum
straumum og barizt þrotlaust, sem
vildu segja frá upplitsdjarfar og
hreinskilnar, voru stoltar og djarí
mæltar en um leið hlýjar og ríkar
af samúð til alls og allra“.
VILHJÁLMUR S. VILHJÁLMSSON
Segja má, að höfundi hafi tekizt
að fylgja þessari stefnuskrá nokk-
urn veginn. Þó verður þess greini
lega vart, að sögukonur hans
bregði út af boðorði hreinskilninn
ar, enda virðist hann ekki ganga
sérlega hart eftir undandráttar-
lausri frásögn, og margur er víst
■sekur í þessu efni, þegar hann
rekur æviferil sjálfs sín. Þó finnsi
lesandanum hálfgerður óþarfi, að
konurnar séu að eiga eitt, tvö eða
þrjú böm án þess að þær geti um
faðerni eða söguritari hnýsist eft-
ir því. Lesandinn gæti helzt hald-
ið, að um eingetnað væri að ræða.
Vilhjálmur hefur hvern frásagn
arþátt með stuttri kynningu á
sögukonu, segir frá fæðingu og
uppruna, rekur nokkra ævidrætti
og gefur henni nokkra einkunn.
Gerir og aðra grein fyrir þættin-
urn, er honum þykir þörf á. Þó
að þættirnir séu augsýnilega
byggðir á samtölum, notar Vil-
hjálmur ekki samtalsformið nema
að mjög litlu leyti. Er það góðra
gjalda vert, því að samtalsformið
sætir ofnotkun og öfgum hér á
landi um þessar mundir, bæði í
blöðum og bókum. Það er got* að
sýna, að unnt sé að nota samtal
og að það sjáist á frásögn, að hún
sé samtal, þó að ekki séu tíunduð
öll orðaskipti eða allar spurning-
ar. Frásögnin verður miklu heil-
legri og hnitmiðaðri með þeim
hætti, en samtalsblærinn á frá-
sögninni getur eigi að síður notið
kosta sinna.
Fyrsti þáttur þessarar bókar er
frásögn Elísabetar Jónsdóttur,
sunnlenzkrar manndómskonu, nú
háaldraðrar. Vafalítið er það bezta
og sannasta frásögnin, enda er
gerð konunnar mikil, og hörð lífs-
reynsla og hár aldur draga úr
þörf til teljandi fjaðradráttar.
Þama er litið í heim horfinnar
kynslóðar og frásagnarefni nóg.
Elísabet er ekkja Péturs Guð-
mundssonar skólastjóra á Eyrar-
bakka, hins merkasta manns, sem
látinn er fyrir alllöngu, en börn
þeirra eru mörg og flest kunnir
borgarar.
Annar þátturinn er af Sigur-
laugu M. Jónsdóttur, konu Jónas-
ar Þorbergssonar fyrrv. útvarps-
stjóra, húnvetnskri að ætt. Þátt-
urinn heitir: Þessi blessaða jörð,
og er réttnefni. Þessi þáttur lýsir
heitri tilfinningakonu, með mikið
trúartraust, gáfaðri og opinskárri
um eigin hagi, og hún lýsir lífi
sínu af hrifningu og fögnuði. Slíkt
eykur bjartsýni og er notalegur
lestur, en varla til þess fallið að
draga af dyggilega, almenna lær-
dóma. Þarna er allt á valdi mjög
persónulegra hughrifa. Éigi að sið
ur bregður upp skýrum myndum
úr merkilegum lífsferli.
Þriðji þátturinn nefnist „Mörg-
um á förinni fóturinn sveið“ og
segir þar af austfirzkri konu, sem
þó hefur lifað langa og örðuga
ævi f Reykjavík, Margréti R. Hall
dórsdóttur. Þar segir frá harðri
lífsbaráttu með snertingu við
hvíta dauðann, beiðni um fátækra
styrk og hetjubaráttu konu fyrir
einingu fjölskyldunnar við
skilningslítil fátækrayfirvöld,
skiptum við erlendan her og loft-
árás. Þetta er afar einlægur þátt-
ur, enda segir ómenguð alþýðu-
kona frá.
Fjórði þátturinn er af Ingibjörgu
Gissurardóttur, ættaðri úr Ölfusi.
Hún er ekkja Símonar Símonar-
sonar, bifreiðarstjóra, allmikils
athafnamanns á sinni tíð. Þetta
er töluverð umsvifasaga, þar sem
starfið er í fyrirrúmi og ber ávöxt,
enda heitir þátturinn: Hver dagur
í starfi er sigurdagur.
Síðasti þátturinn heitir: I
miðju straumkastinu, og segir þar
frá mikilhæfri athafnakonu, sem
sett hefur svip sinn á lífið í
Reykjavík síðustu áratugi og er
í önnum enn, Helgu M. Níelsdótt-
ur, Ijósmóður, ættaðri úr Eyja-
firði. Þessi kona hefur brotið sér
braut af óvenjulega sjálfstæðum [
dugnaði, víða borið niður í athafna ,
lífi og átt til þess styrkar hendur, j
þó að ævistarf hennar sé mest við 1
mild ljósmóðurverk og hjálp við 1
hina umkomulausustu í þessum
heimi.
Allir þættirnir eru gerðir af
nægu tilefni og vel sagðir. Teikn-
ingar fylgja af sögukonum eftir j
Halldór Pétursson. Útgáfa bókar
innar er sérlega vönduð og smekk
leg. — AK.
T í M I N N, miðvikudagur 5. desember 1962.
9