Tíminn - 01.02.1964, Page 8

Þegar sól var í hádegisstað,
Magnús Hannesi stjórnartaumana
Svo var drukkin
hestaskál í kampa-
víni. - íslenzkur
ráðherradómur
v
sextugur í dag
f DAG eru 60 ár liðin síðan fs-
land fékk stjórn sérmóla sinna og
fyrsti íslenzki ráðherrann tók við
starfi. Fyrsti ráðherrann var Hann
es Hafstein, sem settist gullbrydd-
ur í ráðherrastólinn, og er víst
eini gullbryddi ráðherrann, sem
íslendingar hafa átt, jiví að skraut
legur einkennisbúningur ráðherra
Iagðist fljótlega niður sem kunn-
ugt er.
Annað bindi ævisögu Hannesar
Hafstein eftir Kristján Albertsson
hefst á því að segja frá þessum
sögulegu tíðindum, er Hannes sett
ist í ráðherrastól, á þennan hátt:
„Þegar birtir af degi 1. febrúar
1904 eru fánar dregnir að hún í
Reykjavík til að fagna fyrstu inn-
lendri stjórn á íslandi — allir
dönsku fánarnir, sem blakta yfir
höfuðstaðnum á tyllidögum, aðeins
endrum og eins hafð: sézt hvít-
ur valur á bláum feldi á flagg-
stöng, og kallaður íslenzkur fáni.
Fólk nemur staðar á götu þennan
morgun til þess að horfa á Hann-
es Hafstein, setrn _nú á að stjórna
íslandi, fyrstur fslendinga síðan
iand byggðist, ganga hægt upp
stíginn að hvíta húsinu við læk-
inn, þar sem nýja stjórnin mun
hafa aðsetur sitt. Áður hafði lands
höfðingi búið þar, og haft þar
skrifstofur sínar, en á jólaföstu
höfðu smiðir tekið að breyta íbú5
hans, svo að skrifstofur ráðherra-
stjórnarinnar fengju rúmazt í hús-
inu. Salurinn pr orðinn að her-
bergi ráðherrans, borðstofan að
'biðstofu. Héðan af heitir hin
gamla bygging Stjórnarráðið.
Undir hádegið gengur annar
maður, roskinn, lágvaxinn, nokkuð
lotinn í herðum, upp stíginn að
hvíta húsinu, Magnús Stephensen,
síðasti fulltrúi erlenda valdsins á
íslandi. Allt starfslið hinnar nýju
stjómar, samtals tólf menn (og
kemur fram í blöðum, að sumum
vex í augur.n kostnaður af þessu
mannahaldi) er saman komið inni
hjá ráðherra. „Þegar sól var geng-
in í hádegisstað fékk Magnús
Stephensen honum stjórnartaum-
ana í hendur. Var síðan drukkin
hestaskál í kampavíni*'. (Ingólfur)
(Blaðið bætir við: „Er nú vonandi,
að Hannes sitji eigi verr stjóraar-
folann en Pegasus. En ríða verður
hann folanum til landvarnarskeiðs,
ef hann vill fá hrós fyrir taum-
haldið“)“.
Þannig hófst íslenzk landsstjórn
þennan vetrarmorgun fyrir sex ára
tugum. En þeir atburðir áttu sér
alimikla forsögu, og raunar hafa
þessi tímamót ísíenzkrar sögu ver
ið talin til ársins 1903, vegna
þess, að þá var þessi skipan mái-
anna fastákveðin mcð lögum og
satnningum.
ST JÓRN ARSRÁIN
SAMÞYKKT.
Aiþingiskosningar fóru fram í
Fyrsti ráSherrann — Hannes 'Hafstein í embættisskrúða.
Fyrsta ráðherrafrúin — Ragnhelður Hafstein í hátíðabúnlngi sfnum.
byrjun júní hér á landi 1903. —
Fullnaðarúrslit þeirra urðu kunn
um 25. júní. Kosningu náðu 14
heimastjórnarmenn, 13 Valtýingar
og 3 utan flokka. Alþingi var síð-
an sett 1. júlí. Daginn eftir var
stjórnarskrármálið tekið fyrir í
neðri deild og því vísað til nefnd-
ar. í jan. 1902 barst sá boðskapur
frá konungi, að hann vildi yerða
við óskum íslendinga um sérstak-
an ráðgjafa fyrir ísland og sér-
stakt stjórnarráð með aðsetri í
'Reykjavík- Var síðan boðað til
kosninga það ár og Alþingi stefnt
saman 26. júní 1902. í þeim kosn-
ingum fengu Heimastjórnarmenn
hreinan meirihluta, 17 þingmenn
en Valtýingar 10 og 3 náðu kosn-
ingu utan flokka. Voru kosningar
þessar mjög harðsóttai og gerðust
þau tiðindi, að báðir fortnenn meg
inflokkanna féllu í kjördæmum
sinum, Valtýr Guðmur.dsson í Vest
MAGNÚS STEPHENSEN,
landshöfðingi.
mannaeyjum, og Hannes Hafstein
í ísafjarðarsýslu. Þegar Alþingi
kom saman 1902 var frumvarp kon
ungs um breytingar á stjórnar-
skránni lagt fram og sérstök nefnd
kjörin til þess að fjalla um það.
F’ormaður hennar var Pétur Jóns-
son. Gerði nefndin á því smá-
vægilegar breytingar og málið af-
greitt frá þinginu 18. ágúst.
Megingreinar frumvarpsins voru
ó þessa leið:
Konungur hefur æðsta vald yfir
öllum hinum sérstaklegu málefn-
um íslands, með þeim takmörkun-
um, sem settar eru í stjórnarskrá
þessari, og lætur ráðg.iafa fyrir ís-
land framkvæma það. Ráðgjafinn
fyrir ísland má eigi hafa annað
ráðgjafaembætti á hendi, og verð
ur að tala og rita íslenzka tungu.
Hann skal hafa aðsetur í Reykja-
vík, en fara svo oft utan, sem
nauðsyn er á, til Kaupmannahafn-
ar, til þess að bera upp fyrir kon-
ungi í ríkisráðinu lög og mikilvæg-
ar stjórnarráðstafanir . . . Ráðgjaf
ir.n veitir þau embætti, sem lands-
höfðingja hefur hingað til verið
falið að veita-
Ráðgjafinn ber ábyrgð á stjórn-
arathöfninni. Alþingi getur kært
ráðgjafann fyrir embættisrekstur
hans eftir þeim reglum, er nánar
verður s'kipað fyrir v.m með lög-
um.
En málið var ekki komið í höfn
með þessu. Þetta var stjómarskrár
breyting. Þess vegna skyldu að
nýju fara fram kosningar næsta
ár og málið lagt fyrir það ný-
kjörna þing aftur. Eins og fyrr seg
ir fjallaði þingið 1903 uro málið,
Kosningarnar höfðu sýnt, aðþjóðin
aðhylltist málið og samstaða var
um það roilli helztu þingflokkanna
— Stjómarskráraefnd þingsins
skilaði aftur einróma áliti um
það. Þá hefur nafninu „ráðgjafi"
verið breytt í „ráðherra“. í áliti
um málið segir nefndin:
„Fyrirmæli stjórnarskrárinnar
um, að ísiand skuli hafa stjórn sér
mála sinria út af fyrir sig, kemst
nú fyrst til fullra framkvæmda að
því er löggjöf og landsstjórn snert
ir, nú er stjórnarathcfnin er verk
lega aðgreind frá öllum öðrum
stjórnarstörfum í ríkinu, og ráð-
herrann ásamt stjórnarráði sínu
verður í landinu sjálfu . . . Þar
sem vér erum fullkomlega sann-
færðir um, að ákvæði frumvarps-
ins geti ekki á neinn hátt skert
réttindi eða sjálfstæði íslands, né
dregið neitt af því valdi, sem lands
stjórninni ber úr höndum hennar,
en hins vegar álítum vér stórmik-
ið uppfyllt af sjálfstjórnarkröfum
þjóðarinnar, þá hikum við ekki við
að ráða hinni háttvirtu þingdeild
tii þess að samþykkja frumvarpið
KLEMENZ JÓNSSON
landritari.
óbreytt í öllum greinum.
Hinn 31. júlí 1903 var frumvarp
ið samþykkt endanlega á Alþingi
með ölluen atkvæðum gegn einu,
Sigurðar Jenssonar þingmanns
Barðstrendinga.
IIVER VERÐUR RÁÐHERRA?
Samkvæmt stjórnarskránni var
það í hendi konungs að tilnefna
ráðherrann, og var fátt meira um-
ræðuefni síðari hluta sumars
1903 hér á landi en það, hver fyrir
•valinu yrðí. Töldu flestir, sem
þessum málum voru kunnugir, að
Hannes Hafstein, sýslumaður ís-
firðinga, mundi verða fyrir vali
konungs og dönsku stjórnarinnar.
Varðist hann þó allra fregna um
það hvort til sín hefði verið leit-
að í því efni. Þessi orðrómur fékk
þó byr undir vængi, er Hannes
iHafstein kom að vestan með
Lauru seint í október, hafði litla
dvöl í Reykjavík og tók sér
far til Kaupmannahafnar, án þess
að nokkuð væri látið uppi um er-
indið. Fréttist síðan ekkert um
útnefninguna hingað til lands fyrr
en 25. nóvember, er fregnin um
útnefningu Hannesar barst hing-
að. Skyldi hann taka við embætti
1. febrúar 1904 og fá fullt umboð
tii þess að annast þær breytingar,
sem gera yrði vegna hinnar nýju
umboðsstjórnar.
Þjóðólfur, blað Heimastjórnar-
manna, fagnaði þessum fregnum
mjög og kvað það mikil gleðitíð-
indi öllum sönnum ættjarðarvin-
um, og heimastjórnarmönnum sér-
staklega, — því að menn
vissu, — að Hannes mundi
hvorki skorta hæfileika, góðan
vilja, kjark og lipurð til þess að
gegna stöðunni og sjá svo um, að
a
T ÍMINN, laugardaginn l' febrúar IW4