Tíminn - 16.05.1964, Page 8

I
Wl
Nemandi minn, sem héðan
hverfur til nýrra anna og
átaka, til þín beini ég orðum.
Mál mitt hefst með spurn-
ingu:
Hvers vegna lágu leiðir okk-
ar saman á þessum stað? Ein-
fðld spurning, en opnar gátt-
ir.
Vafalaust má tilgreina marg-
ar ástæður og mismunandi.
Líf hvers einasta okkar er of-
ið úr svo mörgum þáttum.
Eitt hygg ég samt, að sé
öruggt: Öll komum við sam-
an á þessum stað af því með
okkur bjó þrá. Kannski var
hún óljós, kannski aldrei full-
mótuð hugsun, aldrei meitluð
í mál. En hún var þar samt.
Sagt er líka, að sérhvert
skeið mannsævinnar beri vitni
sérstæðri þrá. f bernsku birt-
ist hún í leiknum, í æsku í
draumnum, á fullorðinsárun-
um í athöfnum, í elli í vonum.
Vel má vera, að satt sé. Ann-
að er samt umhugsunarefni
okkar á þessari stundu.
II
Því er trúað, að þekkingjar-
þrá sé forsenda menntunar og
lærdóms. Um það er ekki deilt.
Menn deila aftur á móti um
hitt, að hverju þekkingjarþrá-
in beinist og hvemig henni
verði fullnægt.
Lengi hefur því verið trú-
að og það líka á okkar landi,
að tilgangur þekkingarþrár-
innar væri þessi: Spurningum
skyldi svarað, lausn á vanda-
fundin, kjölfesta veitt fyrir
alla framtíð.
Fom-Grikkir vissu betur:
Þekkingarþráin hefur annan
tilgang, sögðu þeir. Tilgang-
GuSmundur Svelnsson, skólastjórl, afhendir Hrelnl Ómarl Arasyni Borgarnesi, bókfærslublkar, fyrlr
beita frammlstöðu f þeirri grein. (Ljósm.: TÍMINN-KJ).
lega fólgið að leggja fram
sinn skerf? í hverju er það
fólgið að búa við mannle'gt
hlutskipti?
Öll fræði mannanna hafa
reynt að svara spumingunum.
Svörin kunna að virðast ólík,
en samt er náinn skyldleiki á
snilli. Dæmi skulu tilgreind
þessu til sönnunar.
Engilsaxneskar þjóðir hafa
á seinni árum þrætt að því er
virðist einkennilega slóð að
nálgast vanda þessa viðfangs-
efnis: Könnun á hinu mælta
máli. Kannski er sá rannsókn-
armáti heldur ekki eins óeðli-
legur og virzt gæti í fljótu
bragði, ef hitt er athugað, að
tungumálið er máttugust sköp-
un mannanna. Málið skilur á
milli manns og dýrs. Því er
spurt: Hvernig túlkar málið
sjálft og tjáir sína eigin dýpt?
Svar er veitt: Málið lýkur
upp undruum sjálfs sín og lífs-
ins í þrem blæbrigðum rök-
hugsunarinnar.
Fyrsta blæbrigðið er fólgið
í rökhugsun hliðstæðunnnar,
samanburðarins, eftirlíkingar-
innar. Móðir náttúra er hinn
mikli lærimeistari. Hennar for-
dæmi skal fylgt, hliðstæður
fundnar, samanburður gerður.
Þannig hafa böm jarðar lært
að lifa, sá og uppskera, safna
og geyma.
Annnað blæbrigði felst í rök
hugsun hlýðninnar, skynjun
virðingar, lotningar, að gefast
því sem göfugt er. Þannig
verður siðferðismat mannsins
til, lög hans og löghlýðni,
sæmd hans og heiður.
Þirðja blæbrigðið er rök
hugsun samfundarins, að
standa frammi fyrir. Það er
skynjun heilagleikans. Þannig
öðlast maðurinn trú og trúar-
Ræða séra Guðmundar Sveinssonar, skólastjóra, við
skólaslit Samvinnuskólans að Bifröst hinn 1. maí
urinn er ekki að fá svar við
spurningum, heldur hitt að
læra að spyrja. Ekki að fá
lausn á vanda, heldur að læra
að skynja vanda. Ekki að öðl-
ast varanlega kjölfestu, held-
ur að nema burtu öryggis-
kennd óvitsins. Svo furðuleg
var að dómi Forn-Grikkja þrá-
in, sem til þekkingar leiddi
og beindi för æskufólks til
menntasetra.
Ég trúi því, nemandi minn,
að þessi óljósa og óskiljanlega
þrá hafi þrátt fyrir allt tengt
saman á þessum stað á liðn-
um vetrí. Eg þykist hafa skynj-,
að það og þó kannski aldrei
betúr og greinilegar en á þess-
ari stundu.
Kannski stafar sú sannfær-
ing mín af því, að ég trúi á
sannlelk hinna fomu hug-
mynda um ljóssókn og ljós-
burð. í fornum sögum getur
um myrkur, sem enginn vissi
að grúfði yfir, vanþekkingu,
sem enginn vissi að var fyrir
hendi. Ljósið hafði aldrei birzt,
þekkingin aldrei opinberazt.
Fagurt ævintýri hefur varð-
veitzt frá miðöldum um Ijós-
burð. Það greinir frá hraust-
um riddara. Hann var einn í
hinum mikla hóp, er lagði
leið sína til* Landsins helga.
Þannig náði hann til Betle-
hem og kom til fæðingar-
kirkju Krists. Þar brann eld-
ur á altari. Riddarinn ungi
varð gripinn ólýsanlegri þrá
að öðlast hlutdeild i birtu ein-
mitt þessa Ijóss, bera það til
ættlands síns og ættmanna.
Hann kveikti á kerti við loga
þess. Síðan lagði hann af stað
í langa ferð um lönd og höf.
Ljósburðurinn reyndist erfið-
ur og vandasamur. Enn hann
tókst fyrir þrautseigju riddar-
ans og harðfylgi. Ljósið bar
hann alla leið til landsins
sins. En ljósburðurinn hafði
önnur áhrif. Riddarinn breytt-
ist og varð annar maður eftir.
Hann strengdi þess heit, að
halda áfram að vera Ijósberi,
þó á annan hátt væri. Héðan
í frá ætlaði hann að bera birtu
inn í líf meðbræðranna, allra,
sem á vegi hans yrðu. Hann
ætlaði að dreifa myrkri harma
og rauna, vanþekkingar og
hindurvitna, hvar sem hann
næði til.
En ævintýrin eru ekki að-
eins hugarburður og líkinga-
mál. Undraheimar þeirra varpa
nýju ljósi yfir veruleikann.
Að þessu leyti bera ævintýr-
in einkenni þekkingarþrár-
innar. Eða til hvers benda
annars orð Michelangelos?
Hann sagði: „í hverjum kletti,
hversu harður og kaldur, sem
hann virðist vera, er engils-
mynd falin. Það er mann-
anna að leysa hana úr álög-
um“. — Einmitt þannig er
veruleikinn sjálfur: Sérhver
vandi, hversu ógnþrunginn,
sem hann virðist vera, býr yfir
lausn, sem lætur okkur finna
snertingu við eitthvað æðra og
fegurra. Það er okkar mann-
anna að finna lausnina og hag-
nýta. Töfrasprotann fáum við
í hendur. Þekkingarþráin er
máttug.
„Þeir gömlu trúa öllu, þeir
miðaldra tortryggja allt, þeir
ungu vita allt“. Þessi fleygu
orð myndu vissulega sönn lýs-
ing á mannkyninu, ef leit og
þrá vantaði.
III
Ég hef leitt huga þinn,
nemandi minn, sem burtu
hverfur á þessum degi að dvöl
þinni í Bifröst. Ég veit, að
þér muni fara sem mér, að
töfrar staðarins, fegurð hans
muni fylgja þér langa ævi.
Umhverfið hið ytra er lista-
smíð höfundar tilverunnar.
Húsakynnin bera vitni um þá
virðingu, sem borin er fyrir
námsstarfi og æsku landsins.
Hafi þekkingarþráin seitt
þig til þessa staðar, nemandi
minn, þá muntu líka fara héð-
an ríkari af fegurðarþrá.
Margir álíta, að þrá manns-
ins, öll, sem því nafni verði
í sannleika nefnd, birtist í
tveim blæbrigðum: Annars veg-
ar þekkingarþrá. Tilgangur
hennar er að uppgötva, læra.
Hins vegar fegurðarþrá, sem
vekur viljann að skapa, að
starfa.
Alla ævi muntu báðum bund-
inn. En þó verða nú skil í
lífi þínu. Starfið er framund-
an, kall þitt og köllun. Þann-
ig birtist þér líka á þessari
stundu, það sem verða mun
og orðið getur.
Til eru þeir, sem gera grein-
armun á kalli og köllun. Telja
hið fyrra felast í andsvari við
eggjun og áskorun að utan,
hið síðara hlýðni við sannfær-
ing og samvizku að innan.
Kannski er þetta rétt. En
vert er þó að minnast orða
Shakespeares: Djásn mannsins
ætti fremur að skreyta hjarta
hans en höfuð. Víst er það
ekki demantar og dýrir stein-
ar. Djásn mannsins er ánægj-
an að hafa rækt starf sitt“,
þ.e. gert skyldu sína og greitt
þannig skuldina við lífið.
Sönn eru líka orðin, að sá
skildi kall sitt bezt og köll-
un, er ekki sóttist eftir að
auðgast á henni, heldur að
vaxa af henni.
IV
Eigi starfið rætur að rekja
til fegurðarþrárinnar verður
það líka skiljanlegra, hvers
vegna sérhvert starf tengir
mennina gátum tilverunnar,
hinum dýpri rökum. Spurn-
ingar gerast áleitnar:
í hverju er það raunveru-
tilfinning. Hann veit sig höndl-
aðan, finnur skuld sína og
skyldu.
Hvert blæbrigði málsins
tengist ákveðnu sviði lífs og
starfs. Verkefnin eru verald-
argengið, samfélagið, trúarlíf-
ið.
Á meginlandi Evrópu nálg-
ast fræðimenn sama vanda úr
annarri átt. Þar er spurt: Hvað
er þetta óþekkta og dularfulla,
sem er að leitast við að taka
á sig sýnilega og áþreifanlega
mynd í tilverunni? Hvað er
þetta undursamlega, er leitar
þekkingar á sjálfu sér í mann-
lífinu? Er hægt að skilja eðli
þess og takmark?
Svarið er óljóst og hikandi:
Það er erfitt og vandasamt,
er sagt. En tvennt er mikil-
vægast, þegar skilja á líf og
starf.
Annað er túlkað með fornu
hugtaki Epoche, að gera hlé
á, að nema staðar, að hafa hug-
rekki til að vera í óvissu.
Hitt er skýrt með öðru
gömlu orði Eidos, líkingin,
skynjun ímyndarinnar. Sann-
astur veruleiki birtist í ímynd-
un ekki staðreyndum.
„Staðreynd" er villandi hug-
tak. Það vekur hugmynd um
fullnaðarlausn. Fullnaðarlausn
er engin_ til. Þá villu ber að
forðast. Á hennar reikning má
skrifá alvarlegasta ágalla sam-
tíðarinnar: Vanmat á gildi.
Samtíðin á erfitt með að
greina á milli þess, sem er.
og hins, sem sýnist.
Gildismat mannsins breyt-
Framhald á 13. sfðu.
8
T í M I N N. lauaardaaur 16. mal 1964.