Alþýðublaðið - 25.10.1955, Qupperneq 5

|»riðjuclag'ur 25. október 1955
A [ þ ýS u b S að i ð
5
«
Á SUNNUDAG var afhjúp-
aður minnisvarði Héðins
Valdirnarssonar, sem Sigur-
jón Olafsson myndnöggvari
hefur gert fyrir Byggingarfé-
lag aljrýðu, en honum hefur
verið valinn staður á barna-
leikvellinum hjá Verka-
mannabústöðunum í Vestur-
bænum. Var athöfnin virðu-
leg og minnisstæð, og flutti
formaður félagsins, Erlendur
Vilhjálmsson skrifstofustjóri,
við þetta tækifæri ræðu þá,
sem hér birtist og fjallar um
aevi og störf Héðins Valdi-
marssonar, en sér í lagi bar-
átíu hans fyrir þeirri hug-
sjón, ao reykvísk alþýða eign-
aðist mannsæmandi híbýli:
BRÍET BJARNHÉÐINS-
ÐÓTTIR ól manni sínum, Valdi
mar Asmundssyni ritstjóra,
son 26. maí 1892, er hlaut í
skírninni nafnið Héðinn. Þann
vordag fyrir 63 árum hófst lífs
hlaup margbrotins persónu-
leika, sem þjóðin þekkti undir
jiafninu Héðinn Valdimarsson.
Braut sú, er Héðinn Valdi-
rnarsson valdi sér, var hvorki
Ibein, slétt né auðfarin. Hann
var auðugur maður, en þó um
íjölda ára formaður verka-
rnannafélags höfuðstaðarins og
gerði verkalýðshreyfinguna að
stórveldi. Hann var draumóra-
og hugsjónamaður, sem ekki
jbafði tóm til að láta sig dreyma
vegna framkvæmda, og ævin-
lega voru mikil umsvif þar er
'hann var. Hann var bókamað-
mr, er ól þá von með sér að fá
síðar á ævinni tóm til að gefa
Sig að hinum mikla bókakosti
föður síns. Hann var mikill
harnavinur og umhyggjusamur
lieimilisfaðir, en átti sjaldan
frjálsa stund vegna marghátt-
aðra starfa í þágu alþýðu.
Veraldlegum auði var ekki
fvrir að fara á heimili Bríetar
Cg Valdimars, en þar var annað
til gulli betra, kyndill mann-
gæzku og réttlætis lýsti þar og
xnótaði mjög hinn unga svein
©g hina unga mey, er þar ólust
«pp, þau Héðin og Laufeyju.
Húsfreyjan Bríet var frá því
fyrsta og til þess síðasta ein af
iindvegiskonum íslendinga. —
IJng semur hún fyrirlestur,
lætur undir höfuð leggjast að
sýna manni sínum hann og
auglýsir hann árið 1887. En
slíkt tiltæki af konu var þá ó-
þekkt á íslancli. í þessum fyr-
írlestri _ komst hún þannig að
©rði: ,,Ég gef mig ekki undir
það álit. er‘ byggist á hleypi-
tíómum og heimsku, einstreng
ingsskap, vanafestu, hlut-
drægni, öfund og jafnvel ill-
girni“, og enn er baráttuþrekið
ólamað, þegar hún á áttræðis-
afmælinu segir: „Við íslenzkar
konur höfum fengið fjölda
margar réttarbætur, en margar
þeirra eru aðeins á pappírnum
og ekki í frarnkvæmdinni.“
Uppgjöf og undanlátssemi var
Nokkur hluti fólksfjöldans, sem var viðstatt. Erlendur Vilhjálmsson í ræðustól.
Ræða Eilendar Viíhjálmssonar -
ekki til í huga þessa mikla
kvenskörungs, og hafði hún þó
séð margar af æskuhugsjónum.
sínum rætast„en þær voru lang
flestar tengdar réttindum
kvenna og þá auðvitað fyrst og
fremst kosningarrétti og kjör-
gengi þeirra, enda var um hana
skriíað, er hún lézt, meðal ann
ars á þessa lund: „Mér finnst,
að engin íslenzk kona hafi
gnæft svo upp úr samtíð sinni
sem Bríet.“
Heimilisföðurinn Valdimar
þekkja færri, en margir vita,
að hann var einn af allra fróð-
ustu mönnum sinnar samtíðar
um bækur og einn mesti ís-
lenzkumaður síns tíma, þó ó-
skólagenginn. Hann var ekki að
eins bókamaður, hann var líka
barát.tumaður og barðist ó-
trauður m. a. í blaði sínu fyrir
frelsi og mánnréttindum og
skevtti þá ekki um persónuleg-
an liag eða örvggi, því að frels-
ið var honum fyrir öllu, og er
eins og maður lesi um Héðin
Valdimarsson, þegar ínaður les
grein Jóns Ólafssonar í „Revkja
víkinni“ 1902 um Valdimar föð
ur hans, en þar segir: „Hann.
var maour dulur og fáskiptinn,
og margir, sem lauslega þekktu
hann, álitu hann lítinn tilfinn-
ingamann af því hann flíkaði
ekki tilfinningum sínum, en
þeir, sem voru hor.um nákunh-
ugir, vissu, að feimni og fáláti
maðurinn var manna skemmti-
legastur í fámennum hóp og
kuldahjúpur hins dula manns
var gríma yfir hlýju og við-
kvæmu hjarta, viðkvæmur í
i vináttu en umfram allt við-
kvæmur gagnvart öllu rang-
læti, ofríki og ódrengskap.“
! I anda heimilis þessara for-
eldra ólst Iiéðinn Valdimarsson
upp og drakk í sig þær hugsión
ir og skoðanir, er þar voru í
hávegum hafðar og reyndust
j honum örugg siglingarmerki,
þegar hann síðar varð oft að
sigla krappan sjó sem atvinnu- ' málefnum félagsins, en ef þau
rekandi og forvígismaður
verkamanna, bæði í Dagsbrún,
í bæjarstjórn og á alþingi.
TuttugU og fimm árú gamall
kemur hann heim frá Dan-
mörku, þá hagfræðingur, og
hlaðast fljótlega á hinn ýmiss
konar störf. og verða starfs:ivið
hans í höfðudráttum tvö. Um
hið borgaralega starfssvið skal
ég ekki vera langorður, en
hann verður skrifstofustjóri
Landsverzlunarinnar til ársins
1925, stofnandi og framkvæmda
stjóri Tóbaksverzlunar íslands
til ársins 1929, og stofnandi og
frarnkvæmdastjóri Olíuverzlun
ar íslands frá árinu 1927 og
síðan meðan hann lifði. Stofn-
un þessara félaga og umsvifa-
rnikill rekstur þeirra virðist
ærið verkefni einum manni,
þótt athafnasamur fram-
kvæmdamaður sé, en það er
langt frá því, að þessi fyrirtæki
tækju allan tíma Héðins Valdi-
marssonar.
Verkamannafélagið Dags-
brún var á þessum tíma lítils-
megandi og að segja má valda-
laust. Áhugasamir verkamenn í
fengust ekki fram með samn-
ingum var gripið til verkfalla,
og í þeim kom stvrkur Héðins
e. t. v. bezt fram. Hann var
kappsfullur baráttumaður og
fékk líka tækifæri til að koma
hugmýndinni á framfæri og
lýfti þar því grettistaki, sem
vissulega mun halda minningu
hans á lofti, því að forusta Héð
ins í málefnum. Dagsbrúnar
vann honum slíkt traust verka-
manna, að 34. ára gamall vax
hann kosinn af þeim til alþing-
is. I þingstörfum hans kom
fram sami dugnaðurinn og
sama baráttuþrekið og komiS
hafði fram utan þings í baráttu
hans fyrir málefnum verka-
manna. Svo gæfulega tókst til,
að fljótt eftir að Héðinn var
kjörinn til alþingis, urðu stjórn
arskipti' í Iandinu, stjórnar-
skipii. sem gerðu mögulega
framkvæmd margra þeirra
stefnumála, er Héðinn og félag-
ar hans höfðu barizt fyrir, og
þar á meðal byggingu verka-
mannabústaða. Héðinn bar það
mál fvrir brjósti, og eitt sinn,
er hann skrapp út úr bænum
sér til hvíldar, vann hann að
því að semja frumvarp til laga
um byggingarsjóð verkamanna
og varð það að lögum árið 1929.
Sigur þessa frumvarps kostaði
mikil átök og baráttu við aft-
urhaldsöfl þingsins, en einuro
og réttlætiskennd flutnings-
manna sigraði. Á grundvelli
bessarar lagasetningar eru þær
bvggingar verkamannabústaða
reistar, er við sjáum hér. Ráo
góðra manna og fórnfýsi Héð-
ins Valdimarssonar réðu því, ao
hann varð fyrsti formaðu.:
Byggingarfélags alþýðu, en á-
tak það, er félagið vann í bygg
ingarmálum reykvískrar al-
þýðu undir forustu hans, er tvi
mælalaust stærsta átakið í bygg
ingarmálum, sem unnið hefur
verið fvrr eða síðar. Miklum
tíma varði Héðinn í þágu þessa
félags á fyrstu árum þess. Er
byggingar félagsins hófust,
varð að taka tillit til margs,
ýmsar nýjungar voru teknar
: upp með bvggingum félagsins,
og hirði ég ekki um að rekja
þær, en vil þó rétt minna á, að
hér í þessum húsum, byggðum
| á árunum 1931—1937, var fyrst
, tekin upp í stórum stíl sú nýj-
ung, sem mikilvæg var og olli
straumhvörfum, að margir
menn ættu hús saman, það er að
menn keyptu íbúð í húsi. Nú
: eru fjölbýlishús alltíð og jafn-
. vei fágætara að um einbýlishús
sé að ræða. Byggingarfélag al-
þýðu átti því ekki lítinn þátt í
að færa mönnum heim sanninn
um, að margir menn gætu átt
hús saman. og búið í þeim í sátt
og samlvndi.
Guðrún Pálsdóttir.
skjótráður, sópaðist um fast í
átökum og setti ekki smámuni
félaginu töldu, að þörf væri þar ' fyrir sig eins og glögglega kom
nýrrar forustu, og er þeir fóru fram í nóvember 1832. Ekkert
að huga að vali nýs forustu- j dró úr baráttukrafti hans, því
manns, réðist svo með þeim og að hann stóð andstæðingum
Héðni Valdimarssyni, að hann j ekki að baki, hvorki hvað snerti
góðar gáfur, hagnýta menntun,
völd né veraldarauð.
Á þessum árum hafði Héðinn
að sjálfsögðu náið samband við
verkamenn höfuðstaðarins,
þekkti þá marga persónulega
og heimili þeirra og munu hin
nánu kynni hans af híbýlum
að sér forustu félagsins.
tæki
Hann var síðan formaður fé
lagsins um fjórtán ára skeið,
eða Iengur én nokkur annar
fyrr eða síðar. Á því tímabili,,
er hann var formaður, óx
Dagsbrún úr smáfélagi í það
stórveldi, sem hún er í höfuð-
staðnum í dag. Af mörgum mál, þeirra hafa ýtt mjög undir um
um, er fram geng’u á þessum ár , hugmyndina um bvggingu
um og stuðluðu að eflingu fé-
lagsins, skal ég aðeins drepa á
eitt, en það er, að atvinnurek-
endur skuldbundu sig til að
ráða fyrst og fremst Dagsbrún
arraenn til vinnu. Á ýmsu valt
um skilning atvinnurekenda á
verkamannabústaða. Einkan-
lega mun honum hafa runnið
það til rif ja og snortið réttlætis-
kennd hans að sjá ungbörn al-
ast upp í kjallaraholum, hana-
bjálkaloftum, skúrum og öðru
heilsuspillandi húsnæði. Hann
| Fyrir frumkvæði Héðins
i Valdimarssonar og mikið stari
hans í þágu þessa félags ákvað
' aðalfundur félagsins eftir til-
lögu Guðmundar Ó. Guðmunds
sonar að reisa Héðni Valdimars
syni minnisvarða, og er hann
nú hér. Mvndina gerði Sigur-
jón Ólafsson myndhöggvari,
flísalagnir Ársæll. Magnússon
steinsmiður, gangstéttarhellur
Gróðrarstöðin Alaska og aðra
vinnu Tómas Vigfússon bygg-
ingameistari.
Það má tvímælalaust þakka
Héðni Valdimarssyni hve vel
! tókst ’tiLum fyrstu lagasetningu
í um opinbera aðstoð við íbúðar-
húsabyggingar og framkvæmd
hennar, en þessi löggjöf hefur
j orðið víðtækari með hverju ári.
| Þess vegna stendur öll íslénzk
I alþýða. öll íslenzka þjóðin í
j mikilli þakkarskuld við minn-
1 ingu hans.
Byggingarfélag alþýðu hefur
viljað heiðra minningu fyrsta
formanns síns með því að reisa
honum minnisvarða og hefur
valið honum stað hér við bygg-
ingarnar hjá börnunum, er
hann bar svo mjög íyrir brjósti
og nú njóta verka hans.
Erlencíur Vilhjálmsson.