Vísir - 18.04.1932, Blaðsíða 2

VlSIR
Búðingsduft „Vanille xneð möndluxu“
— „Roni“
— „Sitron“
„Möndlu“
—- „Súkkulaði“
„Vanille“
Gerduft „Backin“
— „Dr. Crato’s“
Kökuefni „Gustin“
Vanille-sykur.
Biðjið kaupmann yðar um þessar vörur, því að Dr. „Oetker’s
vörur eru viðurkendar fyrir gæði.
Gúmmístimplar
eru búnir til í
Félagsprentsmiðjunni.
Vandaðir og ódýrir.
Síinskeyti
—o—
London, lö. apríl. Mótt. 17.
United Press. - FB.
Gengi.
Géngi sterlingspunds, ítjiðað
við dollar, 3.7614, er viðskifti
hófust, en 3.77, er viðskiftuni
lauk.
New York: Gengi sterlings-
punds $ 3.77, er viðskifti hóf-
ust, en $ 3.78, er viðskiftum
lauk
Stokkhólmi, 17. apríl.
United Press. - FB.
Kreuger-hneykslið enn.
Fölsun ítalskra ríkisskulda-
bréfa.
Einn nefndarmanna úr rann-
sóknarnefndinni, sem skipuð
var vegna óreiðunnar i Kreuger
& Toll félögunum, liefir afhent
lögreglustjórninni fullnaðar-
skýrslu um endurskoðunina á
staxísemi félaganna. M. a. hefir
verið rannsökuð fölsun ítalskra
ríkisskuldabréfa, fjörutiu alls,
að upphæð £ 500.000 hvert. Tal-
ið er, að ekkert hendi til, að
nokkur hafi vitað um fölsun-
ina, nema Kreuger.
Helsingfors, 18. api'il.
Unitcd Press. - FB.
%
Þingmanni rænt.
Fimm vopnaðir memi koniu
snemma í gærmorgun inn 4
gistihús, þar sem dr. Nikko Er-
ick þingmaður hafði aðsetur um
stundarsakir, tóku hann á brott
með sér með valdi, og héldu
áleiðis til Virdol, i bifreið, en
voru þar handteknir. — Brtítt-
námsmennirnir segjast að eínS
hafa ætlað að koma í veg fyr-
ir, að þingmaðurinn héldi fyrir-
lestur i ungmennafélagi nokk-
uru. Þingmaðurinn er jafnaðar-
maður.
Bæjarhruni.
—0—
Akureyi'i, 17. apríl. FB.
Bærinu Teigur í Hi'afnagils-
hreppi brann í nótt. Komst fólk
nauðulega út úr bænum. Litlu
sein engu var hjargað af mun-
um eða fatnaði. Bærinn er torf-
bær með steinsteypuframbygg-
ingu. Tvíhýli var á jörðinni. —
Bærinn var lágl vátrygður. Alt
annað óvátrygt.
Rafmagnsmál
Breta.
London í apríl. FB.
Um langt skeið var svo á-
statt, að Bretar stóðu öðrum
þjóðum langt að baki i raf-
niagnsmálum og notkun raf-
magns var þá og lilutfallslega
langtum minni með Bretum en
með niörgum öðrum þjóðum.
Til þessa lágu ýmsar ástæður,
en aðalástæðan var ef til vill
sú, að hreskar iðngreinir höfðu
verið hygðar upp við notkun
kola og gass, og það var ekki
auðvelt að koma á gagngerðri
hreytingu. í öðrum löndum,
þar sem iðnaðurinn kom síðar
til sögunnar, var þetta auð-
veldara, í suniúm þeirra var
jafnVel hægt að hefja iðnaðar-
rekstúrinn með rafmagnsnotk-
un, til þess að knýja vélar og
til lýsingar. En fyrir fáurn ár-
um var svo komið í Bretlandi,
að hafist var lianda til að auka
rafmagnsnotkun að stórmikl-
um mun, og var stjórn raf-
inagnsmálanna fengin i liend-
ur sérstölcu ráði, „Central
Electricity Board“. Þessi aðal-
stjórn eða aðal-rafmagnsráð,
var skipulagt, eins og lítt er í
Bretlandi, þannig, að það er að
hokkuru leyti opinber stofnun.
Hlutverk þess er að láta al-
menning verða aðnjótandi á-
vaxtanna af framtaki einstakl-
inga og félaga, en er þó liáð
eftirliti stjórnarinnar. Fyrsta
verk ráðsins var að koma á
samvinnu og samræmi í raf-
m agn sf r amleiðslu n ni, skipu-
leggja málin þannig, að þjóð-
in mætti öll verða aðnjótandi
ódýrs rafmagns. Gerð var áætl-
un um stofnun stórra raf-
magnsstöðva viðsvegar í land-
inu. Var því skift í tíu umdæmi
og sérstök skipulögð áætlun
samin fyrir hvert þeirra og þó
allar samræmdar. Framkvæmd
liefir þegar verið hafin í níu
umdæmum af tíu. Nú er svo
komið, að að eins Norður-
Skotland er eftir. Það er að
flatarmáli nærri því einn fjórði
liluti alls Bretlands, en liefir
'að eins 2% ihúafjöldans. Skil-
yrði eru því þar miður góð til
að koma á almennri rafmagns-
notkun, i samanburði við aðra
landshluta, en auðvitað verð-
ur eigi síður reynt að sjá fyrir
þörfum íhúanna í þessu um-
dæminu.
Samkvæmt fjórðu ársskýrslu
rafmagnsráðsins (fyrir árið
1931) sem er nýlega komin út,
jókst rafmagnsnotkun' í Bret-
landi árið sem leið um 4(4%•
Af iðnaðarlöndunuin var um
verulega aukningu rafmagns-
notkunar að ræða í Bretl. einu.
Árin 1927—31 jókst rafmagns-
framleiðsla í Bretlandi um
34,9%, í Bandaríkjunum um
16,3%, Þýskalandi um 14,6%
og Ítalíu 21%. - í sumum aðal-
iðnaðarhéruðum var aukning
rafmagnsnotkunar ekki lilut-
fallslega eins mikil 1931 eins
og árin 1922—1930, en þau ár
jókst liún stöðugt ár frá ári,
en þetta hættist meira en upp
með mikið aukinni notkun
rafmagns á heimilum. Hins
vegar er rétt að henda á, að
stöðugt er verið að breyta
verksmiðjum í Bretlandi þann-
ig, að liægt verði að nota ral'-
magn í þeim til orkugjafa og
ljósa. Þetta á við um ullar og
baðmullarverksmiðjur, járn og
stálverksmiðj ur, pappírsverk-
smiðjur o. s. frv. bæði í Eng-
landi (Lancasliire, Yorksliire)
og Skotlandi. — Til fram-
kvæmda í rafmagnsmálunum
hefir ráðið varið £ 21.848.869,
þar af £ 3.584.040 árið sem leið.
Nokkur tími mun líða, uns allur
almenningur hefir not þessara
framkvæmda, en meginþorri
þjóðarinnar hefir þegar mikil
not af þeim. Fari svo seni fjöldi
sérfræðinga nú spáir, að í ná-
inni framtíð komi gott við-
skiftatimabil, verður það til
mikils liagnaðar, að málum
þessum er svo vel á veg kom-
ið, sem raun ber vitni um.
(Úr blaðatilk. Bretastjórnar).
Mððnrmðl rort,
íslenskan.
1.
Tvær ráSstaianir hafa veriÖ
gerðar hér á landi á síÖustu árum,
sem báðar varða móðurmál vort.
• Önnur ráðstöíunin miðar aÖ því,
að gera málið vandritaðra öllum
þorra manna; hún var boðuð lands-
lýðnum með auglýsingu Dóms- og
kirkjumálaráðuneytisins í Lögbirt-
ingablaði, 28. febrúar 1929. Þar
með er hinn gamli draugur, u-an,
vakinn upp með slíkri röggsémi, að
nú á að rita orðin, sestur, brcyst.
kallast (lýs.h. í fort.) og-þóst þann-
ig; setstur, breytst, kallast og þótat.
Til þess að gefa mönnum hug-
mynd um, hve notalegt sé að fást
við ;-una, skulu hér' tekin upp
nokkur orð úr ritreglum Freýsteins
Gunnarssonar 'frá 1929 (sjá bls.
48—53 passím). Þar segir meðal
annars svo;
„Hún (j). e. s-an) er borin fram
eins og .tv, en rituð Jiar sem ds, ðs
eða ts ættu að standa saman í at-
kvæði, en ekki heyrist nema .í-hljóð
í skýrum framburði (sic). ....
Þess skal vandlega gætt, að rita
ekki s inni í orðum, Jiar seií ð er
heyranlegt á undan sl, t. d. eyðsla,
beiðsla....Ekki má heldur rita
s í enda orðs á undan gréini, Jiar
sem ds, ðs eða ts standa saman,
Jiótt óglöggt sé í framburði, t. d.
landsins, bandsins..Sumir rita
orðin dans og dcscmbcr með s, en
ekki er þörf þess. Að fornu var
breyskur og brjósk með í og er rétt
að halda Jiví...Þá skal rita s
í endingum sagna, ]>ar sem svo
stendur á, að st fer á eftir d, ð eða t,
sem ekki heyrast í framburði og er
Jiað aðallega í miðmynd. .... 1 2.
persónu eintölu í ])átíð miðmyndar
sterkra sagna skal rita s, þótt stofn-
inn endi hvorki á d né t. Á þeim
myndum stendur svo, að þar end-
aði gjörmynd á / að fornu, t. d. þú
gekkt, Jni stakkt, þú bart. Þetta t
hefur síðar breytzt í st, svo að nú
er sagt og ritað í gjörmynd J)ú
gckkst, ])ú stakkst, þú barst. Hér
er því það vandhæfi á um rithátt-
inn, að gjörmynd og miðmynd eru
samhljóða í framburði, en gjör-
niynd skal rita með s, en miðmynd
með s, t. d. þú gekkst langa leið
(af ganga), þú gckkst upp við lof-
ið (gckkt-st, af gangast).“ ....
Af þessu litla broti af því, sem
F. G. segir um s-una í fyr nefnd-
um ritreglum (það eru alls rúmar
5 blaðsíður) má sjá, að hún er ekk-
ert barnameðfæri. Eg vona, að það
sé ekki af þvi, að eg sé vantrúaðri
á gáfur íslenskrar alþýðu ,en aðrir
nienn (m. a. nýju stafsetningar-
mennirnir), að eg leyfi mér að ef-
ast um, að svona klausur verði, á-
samt mörgu öðru, yfirleitt kendar
í sumum unglingaskólum vorum og
ekki til hlítar í æðri skólum, nema
með mikilli fyrirhöfn af hálfu
kennara og nemanda. Eg þykist
mæla hér af nokkurri reynslu, og
mun geta fært fram ástæður fyrir
máli mínu, ef þörf gerist.
Með því að viðhalda s-unni í rit-
máli voru, verður að skapa hóp af
svo kölluðum reglum til þess að
teygja sig út yfir örðugleikana og
ósamræmið i notkun hennar. En
eina ól)rigðula ráðið gegn þessu
nátttrölli íslensks ritmáls er, að
nota alls ekki p, og væri það tví-
mælalaust vel ráðið. Að minsta
kosti ætti að mega afsaka það, þó
að ekki væri hér eytt árlega mörg-
um kenslustundum í árangurslitla
baráttu við 3-una og annað svipað,
meðan það viðgengst, að ekki er
kent neitt til gagns í íslenskri bók-
mentasögu í ýmsum skólum vor-
um.
Annað atri'Öi í stafsetningunni
frá 1929 varðar notkun á tvöföld-
um samhljóðöndum. Reglur um
það atriði eru með þeim hætti, að
engir nema ])eir, sem numið hafa
germanska samanburðarmál f ræði,
geta fylgt þeim út í ystu æsar. Og
hvað gagnar hálfkák og yfirborðs-
kunnátta í þessum efnum ? -
Hér skal ekki farið fleirum orð-
um um þessi atriði að sinni. ís-
lenskukennarar þjóðarinnar finna
gerst, hve skórinn kreppir hér. Eg
skal ekki reyna að leiða neinum get-
um að því, hve margir þeirra, sem
ekki hafa numið málvísindi sérstak-
lega, muni yfirleitt geta kent staf-
setninguna frá 1929. Það er ein-
kennilegt, að islenskir mentamenn
skuli hafa verið að berjast fyrir því
á siðari árum, að fá hana lögboðna.
Þeir sömu menn vita þó vafalaust,
að jafníhaldssamar þjóðir og Svíar
og Þjóðverjar hafa á seinni tímum
horfið að ])vi ráði, að gera ritmál
sitt einfaldara, vitanlega meðfram
af nauðsyn. Að ekki sé minst þess
frjálslyndis, sem gætir í stafsetning
enskra rithöfunda: Þessar þjóðir
vita sem er, að öll óeðlileg ritmáls-
höft eru til bölvunar og mæðu, en
síður en ekki til þess að menta fólk-
ið. 1 stað þeirra yæri æskilegt að
tími ynnist til þess í skólum vorum
að kénna nemöndum meira um
„fagrar bókmentir" og reyna jafn-
framt að fága stil þeirra: kenna
þcim að skrifa móðurmál þeirra í
fylstu og bestu merkingu þeirra
orða.
II.
Ilin málfarsráðstöfunin, sem eg
gat um i upphafi þessarar greinar,
er annars eðlis; ])að er nýyrða-
stcfnan,
Þess er skamt að minnast, a'ð
gerð var hér hrapalleg tilraun til
þess að íslenska heiti metrakerfis-
ins. Allir vita, hve sú tilraun mis-
tókst rækilega. Ekkert af ])essum
nýyrðum ávann sér hefð, af því að
náttúrugreind og frjálslyndi þjóð-
ar vorrar spyrndi á móti. Alþýða
manna sá, að henni var ekki vand-
ara um en öðrum þjóðum að nefna
ajþjóðaheitin, og að slíkt var að
öllu leyti hættulaust máli voru,
menningu og sjálfstæði.
1 þessum efnum eru tvö megin-
sjónarmið. Annars vegar sjónar-
mið þeirra manna, sem telja hvert
útlent orð, sem kemst á varir ís-
lendinga, ryðblett á máli þeirra og
svartan blett á tungu þeirra. Svo
hugsa römmustu nýyrðamennirnir.
Hins vegar er sjónarsvið þeirra
máiina, sem telja íslenskri tungu
auðgun að hverju sæmilegu er-
lendu orði, sem er fallegri og
gleggri ávísun á nýtt hugtak en ís-
lenskt (forn-)mál á sjálft til. Slík
or'ð fá strax á sig íslenskan ham
(stafsetning. beygingar og ending-
ar), og eftir nokkur ár eru þau bú-
in að vinna sér þegnrétt í íslensku
máli. Af slíkum orðum má nefna:
Bíll, bittcr, bestik, kítti, kakao,
súkkulaði, íaft og pianó, sem ný-
yrðamennirnir vilja kalla: Bifreið,
Arveig (bitter ])arf ekki endilega að
drekka árdegis), teiknigerðar, kríti,
mil, milsku, safa- og yman,
Þessi orð (nema orðið bíll) eru
tekin af handahófi upp úr kveri
þvi, er nefnist: Orð úr viðskipta-
máli eftir orðanefnd Verkfræð-
ingafélagsins. í því kveri eru alls á
sjöunda hundrað orð, og skiptir
þannig í tvö horn, að flest þau, sem
áður voru alkunu, eru góð, en flest
þau, sem áður voru ókunn, eru ó-
viðkunnanleg. Þetta er auðsldljan-
legt og stafar af því, að þjóðin
sjálf skapar þeim orðum tilveru-
rétt, sem hún telur heppileg, en hiiv
verða af sjálfu sér svartir hnökrar
á tungu manna, hnökrar, sem allir
skyrpa út úr sér.
Það er ekki að búast við því, að
íslenskir nýyrðamenn geti skapað
alþýðumál fremur en aðrir. Þetta
hefir orðanefnd Verkfræðingafé-
lagisns verið ljó.st eins og sjá má
af hinum hófsamlega formála, sem
hún hefir sett framan við orðakver
sitt. Það er hægt fyrir duglega
menn, sem hafa vissa hæfileika,
góðan blaðakost og nóg fjárráð, að
skapa pólitískt almenningálit, en
það er óhugsandi, að 2—3 fræði-
menn geti skapað alþjóð heil orða-
söfn, sem hún taki síðan upp, þeg-
ar hún er áður búin að venja sig
á betri og handhægari orð yfir
sömu hugtök. Orðheppnir og gáf-
aðir menn geta átt því láni að
fagna, að detta ofan á cinstök
(forn-)íslensk orð, sem fara nýj-
um hugtökum svo prýðilega, að þau
verða holdgróin við þau í skjótri
svipan, eins og t. d. örðið simi, og
þá lætur hin frjalslynda alþýða vor
sjaldnast á sér standa að taka upp
orðin. Annars skapar hún talmál
sitt sjálf að mestu leyti ósjálfrátt,
og hlutverk málfræðinganna verð-
ur lítið annað en að skapa löngu
eftir á „nokkrar óreglulegar regl-
ur,“ sem þeir nefna ýmsum nöfn-
um, hljóðfræði, heygingafræði.
setningafræði o. s. frv.
I sambándi við grein um iðnað
og iðju ísendinga, sem eg skrifaði
nýlega í dagblaðið Vísi, rakst eg á
éitt af þessum íslensku. nýyrðum,
sem virðist ætla að vinna sér hefð
í málinu. Vonandi' er það.þó ekki
af þvi, að orðið er, bæði einsamalt
og í samsetningum, villandi og seg-
ir ekki rétt til um það, sem því
er ætlað að segja. Þetta orð heit-
ir efnagerð. Þess skal strax getið,
að það finst ekki i fyr nefndu orða-
safni Verkfræðingafélagsorða-
nefndarinnar. En orðið virðist hafa
fundið náð fyrir augliti ýmsra iðju-
hölda vorra, því að þeir eru farnir
að nota það um ýmsar fjarskyldar
vörur, sem þeir búa til, og i vöru-
skrá Islensku vikunnar (bls. 62) er
orðið efnagcrðarvörur prentað með
feitu letri yfir nöfnum á 9 iðjufyr-
irtækjum, sem þar með er gefið í
skyn, að búi til slíkar vörur.
Orðið efnafrœði er allgóð þýð-
ing á erlenda orðinu kemi, og orðið
gerð er í sjálfu sér ágætt og fer
prýðilega í samsetningunum; öl-
ger'ð, sápugerð, sætindagerð o. s.