Vísir - 01.09.1939, Síða 2

2
VISIR
Föstudaginn 1. september 1939-
THEÓDÓR ÁRNASON:
UM „GAMLA DAGA“
Á SKAGANUM.
Nkipa§kag:i ¥cr§lunarstaður í 75 ár.
Einar á Bakka (t. v.) og Björn á Litla-Teig.
(Myndin tekin fyrir ,,Vísi“).
m.
Hér hefir nú verið rakið i
höfuðatriðum það helsta af
því, sena Ásmundur Þórðarson
hefir frætt mig um viðvíkjandi
þessum sögukafla Skipaskaga.
Og verð eg að láta staðar num-
ið, þó að enn sé af miklu að
taka. En vel má vera, að síðar
verði tækifæri til þess að not-
færa þann fróðleik betur, sem
hafa mætti eftir Ásmundi. Og
þakklæti vil eg votta lionum
fyrir það, live fús hann var til
þess, að skrafa við mig „um
gamla“ daga og þolinmóður að
svara spurningum mínum.
Hann er nú senn níræður, og
skyldi enginn því trúa, sem sér
þennan herðabreiða og kot-
roskna karl, — því að oft
bregður honunx fyrir á götunni.
Hefir liann fótavist á degi hverj-
um og fer allra sinna ferða.
Hann er sagður verið hafa
„þéttur á velli og þéttur í lund“
og er það enn, og er vel látinn
af öllunx. Greindur er liann vel
og bókamaður liefir hann jafn-
an verið og fi'óðleiksfús.
„En lítið var unx xxxentunina“,
segir liann. „Eini kennarinn var
móðir mín. Og hún var ekki
betur að sér en það, að liún
kunni ekki að skrifa. Eg lærði
þvi ekki að draga til stafs fyrr
en unx fermingu.“ __
Ásmundur giftist 1880, Ólínu
Bjarnadóttur, dannehrogs-
manns á Kjaransstöðum. Áttu
þau 5 böm, sem öll eru á lífi:
Ólafía, sem gift var Sveini
Ingjaldssyni í Nýlendu, Þórður
útgerðarmaður hér, Elín, ekkja
Bjarna heitins Ólafssonar skip-
stjóra, Bjarnfriður, gift Hall-
dóri á Aðalbóli og Ólafur verk-
stjóri og bóndi í Háteigi. En hjá
honunx býr Ásmundur. En Ól-
ína kona lxans lést 13. sept.
1934.
í lxreppsnefnd var Ásmundur
oftar en einu sinni og gegndi
ýmsunx trúnaðarstörfum og er
mælt, að alstaðar lxafi hann
konxið fraxn til góðs. Hann var
stefnuvottur hér áratugi og
ennfremur úttektar- og vii’ðing-
arnxaður. Reglumaður hefir
hann verið alla æfi og Good-
templari frá því er hér var fyrst
stofnuð stúka.
IV.
Nú skal að lokum sagt nokk-
uð frá „skútuöldinni“ hér og
byrjun mótorbáta-útgerðarinn-
ar. En um það efni hefi eg afl-
að mér upplýsinga hjá ýmsum
heiðursmönnum, sem kunnug-
astir ei’U þessum málum. Og er
það þá mér að kenna, ef ekki
er rétt.frá skýrt.
Eins og fyrr var frá sagt,
varð Böðvar heitinn Þorvalds-
son fyrstur manna til þess að
byrja hér þilskipaútgerð, og
gerði út svö slílc skip.
Hið fyrra mun hann hafa
keypt frá Englandi 1895 og hét
það „The Admiralship" — var
fyrst kallað „Aðmírállinn“ en
skírt upp og nefnt „Björn“. Á
því voru skipstjórar: Jens Ný-
borg, Indriði Gottskálksson og
Loftur Loftsson frá Bollagörð-
um.
Tveinx árunx síðar keypti
Böðvar annað skip frá Englandi
fyrir nxilligöngu Geii’s útgerðar-
manns Zoéga í Reykjavik. Var
það „kúttari“ og hét „William
Boy“ og var liingað kominn 7.
mai 1897. Hafði skipinu verið
lagt á Krossvík, en jxemxan dag
gerði aftaka landsynningsrok
og fór það að reka, svo að nxenn
óttuðust að það myndi fara upp
í kletta. Þetta var afmælisdag-
ur níu ára snáða, sem þau hjón
áttu, Böðvar og frú Helga. Og
þegar þau fréttu, í liverri hættu
liið nýfengna skip væri, mun
þeim hafa oi’ðið órótt. En frú
Helga hét þá á afmælisbaniið,
hinn unga svein, að skipið
skyldi vera skirt upp aftxir og
lieitið í höfuð honura, ef því yi’ði
forðað frá strandi. Sveinninn
hét Haraldur og er nú fyrir
löngu orðinn atkvæðamesti at-
liafnamaðurinn liér á Skagan-
unx. En strandinu varð afstýrt
og skipið siðar skírt og nefnt
eftir lionum. óg varð sá „Har-
aldur“ happaskip. Skipstjói'ar
voru á því Loftur Loftsson frá
Bollagörðum og Snorri Sveins-
son, á meðan það var i eigu
Böðvars.
Á meðan Thor Jensen var
hér, gerði hann einnig út tvö
þilskip, „PolIux“ og „Kastor“.
En aldamótaárið, eða rétt í
lok hins svokallaða „niðurlæg-
ingartímabils“, sem unx getur í
II. kafla þessarar greinar, koma
til sögunnar tveir nýir athafna-
menn. Þeir eru báðir Akurnes-
ingar í húð og hár, þrekmiklir
menn og djai’fir sjógarpar og
hafa verið formenn árunx sam-
an. Það eru þeir Einar Ingjalds-
son á Bakka og Björn Hannes-
son í Litla-Teig. Einar var þá
um fertugt en Björn tæplega
þritugur. Báðir eru þeir efna-
litlir en stórhuga og ráðast fyrst
í það, að kaupa af Tryggva
bankastj. Gunnarssyni þilskip,
sem „Hermann“ hét. Notuðu
þeir skipið fyrst til þess ' að
sækja fisk í erlenda togara unx
veturinn og vorið (1900), en
sumarmánuðina létu þeir „Hei’-
mann“ stunda þorskveiðar fyrir
Vestfjörðum. Ekki munu þeir
þó hafa verið ánægðir með
þetta skip, því að ári síðar los-
uðu þeir sig við það aftur og
keyptu „Harald“ af Böðvari
Þorvaldssyni. Þótti hér mikið í
ráðist af efnalitlum mönnum,
því að margvíslegir voru þeir
erfiðleikar, sem hér var við að
etja, í þessari útgerð. Eitt var
það, meðal annars, að nú var
það þegar séð, að lxöfnin við
Lambhússund var ærið ónóg,
þar senx „Harald“ var ekki hægt
að afgi’eiða þar. Og yfii’leitt var
ekki hægt að athafna sig hér við
Skagann nema í góðu veðri. En
þeir félagar létu ekkert á sig
bíta, og þi’átt fyrir erfiðleika
alla og ýmislegt basl, mun fyr-
irtækið lxafa blessast furðu vel
í höndunx þeiiTa. Og skipið
gei’ðu þeir út í fjögur ár. Skip-
stjóri var lijá þeim Geir Sig-
urðsson í Reykjavik, og skilst
manni, að oft hafi verið glatt
á hjalla á skútunni. Var þar
fyrst sungin vísan, sem kyrjuð
er enn í dag, þegar vel liggur
á mönnunx:
„Kátir voru kai’lar
á kútter Hai’aldi,
á fiskiveiðar fóru
frá Akranesi.
Allir komu þeir aftur
og enginn þeirra dó,
af ánægju út að eyrum
hver einasta kerling hló.“
Og Geir skipstjóri mun hafa
haft góða trú á nafninu, því að
síðar keypti hann nxótorbát í
félagi við Ólaf Benjamínsson og
nefndi „Harald“. Er sá bátur til
enn og er hér. En kútter „Hai*-
aldur“ var til skamms tíma til
í Færeyjum.
Þessir útgerðai’-félagar, Ein-
ar og Björn, eru nú báðir roskn-
ir menn, Einar kominn hátt á
áttræðisaldui’, en Bjöm einum
áratug yngri. Bagar Einari helst
sjóndepra, en báðir eru þeir
hressir vel og myndu kunna frá
mörgu að segja „um gamla
daga“, og rennir maður grun í
það, að þeir nxuni verið hafa
„karlar í krapinu“ á sínum
„duggarabands-árum“.
Aftur kemur Einar við sögu
senx brautryðjandi árið 1906,
því að þá eignast hann fyrsta
mótorbátinn, sem hingað kem-
ur á Skagann. Með honum voru
í því fyi’irtæki Sveinn bróðir
lxans, í Nýlendu, Einar Ásgeirs-
son og Þorsteinn á Grund.
Þetta var opinn bátur, sem hét
„Pólstjarnan“, er Bjarni Þor-
kelsson(?) skipasmiður í Rvík
hafði smíðað, með „Dan“-vél.
En fyrsti dekkbáturinn með
hreyfli kom hingað 1907 .Voru
það kornungir menn, sem réð-
ust í að kaupa þann bát, og þar
fremstur í flokki Bjami heitinn
Ólafsson skipstjóri, en með hon-
um þedr Þórður Ásmundsson,
Loftur Loftsson og Magnús
Magnússon á Söndum. Þennan
bát bygði Otti Guðmundsson
skipasm. í Reykjavík, og hefir
þetta sennilega verið fyrsti stóri
mótorbáturinn, sem bygður var
liér á landi. En liann var unx
12 smálestir, með 10 hestafla
„Alfa“-vél. — Báturinn hét
„Fram“.
1908 fengu þeir Haraldur
Böðvarsson og Bjarni Guð-
bjarnarson 8 smálesta bát. Var
hann smíðaður í Danmörku og
fluttur hingað á þilfari á „Kong
Inge“.
Árið 1909 konxa svo hingað
tveir nýir mótoi’hátai’, svipaðir
„Fram“ og einnig bygðir í
Reykjavík. Hét annar „Hegr-
inn“ og áttu hann Guðmundur
Narfason o. fl., eii hinn „Stig-
andi“ og þann bát áttu þeir Ein-
ar og Sveinn Ingjaldssynir og
Einar Ásgeirsson. Var það fram-
h.ald af „Pólstjörnu“-útgerðinni.
Alt voru þetta súðbyi’ðingar.
Árið 1912 vom fyrstu bátarn-
ir bygðir hér heima, á Skagan-
unx, „Svanur“, en hann áttu þeir
Hákon Halldórsson og Loftur
Loftsson, og ',Eldborg“, sem
Halklór Jónsson og Loftur áttu.
Voi’u þeir bátar súðbygðir að
neðan en plankabygðir að of-
an, og voru með fyrstu bátun-
unx, senx hér voi’U „dekk“-
bygðir. Og næsta ár (1913) létu
þeir Einar á Bakka og Böðvar
heitinn Þoi’valdsson byggja
„Val“ héi* á Bakkanum, á Deild-
arlóðinni, en Hax’aldur Böðvars-
son og Guðjón Þórðarson á
Ökrum létu samtímis eða unx
svipað leyti byggja „Víking“.
Verður nú ekki frekar i’akin
þessi bátasnxíði. En öll var út-
gerð þessi örðug lxér, þvi að
ekki var önnur lxöfnin en við
Lambhússund, og liún nú ófull-
nægjandi fyrir þessa útgerð. Og
þegar bátunum fór að f jölga,var
tekinn upp sá siður, að þeir fóru
allir i ver og lágu við alla ver-
tíðina í Hólmanunx á Vogavík
(á Vatnsleysustr.), á meðan
verið var með net. Bygðu þeir
Haraldur Böðvarsson og Loftur
Loftsson þar íbúðarhús haustið
1908, fyrir bátshafninxar, og
var fjTsta vertið þeirra þar
1909, og gert út þar 5 vertíðir.
En síðan héldu bátai’nir lil í
Sandgerði, eftir að farið var að
gera xit þaðan.
Þegar vetrarvertíð lauk, var
komið lxeim og gert út liéðan
frá 11. maí til Jónsmessu, og
var á þessum árunx venjulega
góður afli á svonefndri Kanta-
slóð, og þangað sóttu bátarnir.
Eftir Jónsmessu fóru svo suniir
bátamir með skötulóðir sumar-
mánuðina, en aðrir stunduðu
hej’flulninga til Reykjavíkur, á
meðan ræktun var lítil eða eng-
in í nágrenni höfuðstaðarins og
vegasambandið austur unx sveit-
ir lélegt.
Bátunum fjölgaði ár frá ári,
og er þá jafnframt farið að hafa
þá stærri. En þá fer það að tíðk-
ast, að síðari hluta vertíðai’,
þegar veður fara að batna, fara
þeir að „liggja úti og fiska í
sig“. Fara þeir þá venjulega
vestur undir Jökul og koma
ekki lieinx fyrr en þeir liafa full-
fermi.
Mestan hluta aflans var konx-
ið með heim, frá Sandgerði,
þau ár, senx hafst var þar við,
og var sá fiskur verkaður hér,
til þess að fólkið hér á Skagan-
um nyti þeirrar atvinnu, sem
með þessari útgex-ð skapaðist.
Var þá fai-ið að leggja hér fisk-
reiti og byggja útgei'ðarhús, en
áður lxafði fiskurinn að nxestu
leyti verið þurkaður á klöppum.
í þessu horfi var svo útgerð-
Stórfelldar umbætur
í Keflavík.
Sjávarþorp í vexti, — en önnur
veslast upp.
líg lxefi í sumar verið við
jarðamat i Keflavikurhreppi og
hefi eg skoðað nákvæmlega hús
og mannvirki þar. Eg varð mjög
hrifinn af þeim mai’gþættu
framförum, senx þar liafa átt
sér stað nú á fáum siðustu ár-
um, þegar einmitt önnur sjáv-
ai’þoi’p og kauptún eru að vesl-
ast upp og lifa að miklu leyti á
atvinnubótavinnu, sumar og
vetur.
Það hafa verið bygð nxörg
pi’ýðileg íbúðarhús, þó án nokk-
urs óþarfa íburðar, enda er
húsaleiga þar mjög lág. Einnig
hefir verið bygt nxikið af ágæt-
um þurfiskshúsum við fisk-
reitina, til nxikils þægindaauka
og öryggis fyrir geymslu á
fiskinum, enda kenxur mikill
fiskur á land í þessum ver-
stöðvum, það sýndu þorsk-
hausalilaðarnir sem víggirtu
bygðina. Þar hefir verið bygð
fyrsta flokks ‘ lifrarbræðslu-
stöð, 2 ágætar dráttarbrautir
fyrir vélbátana, samhliða góð-
uin vélsnxiðjum. Við aðra drátt-
arbrautina voru 3 vélbátar í
smíðum, 2 á 25 smálestir hver
og 1 á 60 snxálestir og unnu þar
alls unx 30 manns. Svo er í að-
sigi að byggja nú á næstunni
fiskimjölsverksmiðju fyrir bæ-
inn og nágrennið, sem tekið
getur allan fiskúx’gang frá bát-
unum strax, sem er til mikilla
hagsbóta og þrifnaðar fyrir
plássið. Fyrir er á staðnunx þur-
fisksbeinamylla, en með þeim
eingöngu fara mikil verðmæti
forgörðum af fiskinnmat. Enn-
frenxur ei’U þar 3 fx’ystihús, eitt
nxeð lxraðfrystitækjum.
Þetta alt ber vott um sérstak-
an dugnað og framtakssemi til
að auka atvinnu og sjálfsbjarg-
arþróun í bygðarlaginu, þarna
er einstaklingsfi’amtakið í full-
um gangi til fyrirmyndar, enda
þótt skattabx-jálæðið lami hér
senx annarsstaðar.
I Keflavík og Njarðvíkum
mun nú vera olíuhreyfivélar við
liina ýiiisu framleiðslu á landi,
kringum 500 hestöfl fyi’ir utan
aðalljósastöðina í Keflavík, sem
notar nú unx 170 hestöfl og svo
hin væntanlega fiskimjölsverk-
snxiðja, senx mun þurfa um
in hér, þangað til hafnarmann-
virkin voru fullgerð, árið 1928.
Hefst þá nýtt timabil í sögu
Skipaskaga, senx ekki verður
reynt að lýsa að þessu sinni.
Akranesi i ágúst 1939.
Theodór Árnason.
Leiðrétting’.
1 grein Theódórs Árnasonar ,,Urn
gamla daga á Skaganum", hér í
blaðinu síÖastl. föstud., hafa nokkr-
ar línur ruglast í prentuninni. Máls-
greinin, sem byrjar í neðstu línu,
fyrsta dálki, á bls. 2, og fratnhald
hennar, á að vera þannig: „Greiddi
Ritchie io skildinga fyrir pundið
af laxinum, slægðum og hausuðum.
— En Ritchie flutti úr Borgarnesi
nxeð þessa iðju næsta vor, — reif
húsið og flutti það að Grímsármót-
um, þar sem hún fellur í Ifvítá,
skanxt fyrir innan Hvítárfell. Mun
Ritchie þó hafa viljað hafa meira
um sig hér, en þar var hægt, og
vorið 1864 reisti hann svo stórt
timburhiis, tvílyft, á tanganum" —
o. s. frv. — Höfundur og lesendur
eru beðnir afsökunar á þessum nxis-
fellum. — Ennfremur athugast:
Sigurður Lynge var ekki afi Jak-
obs Smára, heldur var systir Sig-
urðar, Arnbjörg, síðari kona Jóhann-
esar prests, langafa J. Smára. —
Skipasmíðastöð Þorsteins Jósefs-
sonar, á að vera Þorgcirs Jósefs-
sonar.
120 hestöfl. Þetta alt nxun vera.
um 800 hestöfl. Hvað mikið fer
af oliu í allar þessar vélar er
mér ekki fyllilega ljóst, en það
er nxikið fé senx fer þar að ó-
þöi’fu út úr landinu, þar sem
Sogsvii-kjunin hefir jafn mikið
afl aflögu. Svo eru notuð kol til
eldunar að miklu leyti. Eg gæti
ínxyndað nxér að ekki væri fjarri
sanni að ársnotkun á þessum
tveim liðum nænxi um kr.
125.000.00 og meira færi vai’la i
aðkeypt efni í rafleiðslu frá
Hafnarfirði til Keflavíkur. Svo
eru á leiðinni suður fleiri þétt-
bygð hverfi á Vatnsleysuströnd,
sem að sjálfsögðu mundu taka
töluverða orku. Þá eru heldur
ekki mjög langar leiðslur i hin
önnur fiskiþorp, Grindavik,
Hafnir, Sandgerði og Garð, sem
gjarnan mundu vilja fá í-aforku
til sín.
Það er sýnt og sannað að raf-
orkuleiðslur frá fossunx lands-
ins, er og verður lífæð, senx nxun
gefa íslensku þjóðinni nýjan
kraft til stai-fa og öryggi til að
standa á eigin fótunx ef styrjöld
ber að höndum, samlxliða ýnxsum
viðskiftaliöftum sem nú steðja
að. Hér á Reykjanesskaga er
um að í-æða bestu fiskiver lands-
ins, við jafnvel bestu fiskimið í
heinxi, þangað sækja sjómenn
með báta sína allsstaðar af
landinu á vertíð. Hvar á frekar
að stuðla að framförum sem
létt geta undir afkomu þjóðar-
búskaparins, með íslenskum
orkugjafa, en hér.
Eg get ekki ínxyndað mér
annað en að ráðamenn þjóðar-
innar, ef þeir vilja hugsa og
stai-fa til hagsældar fyrir þjóð-
ina,vakni til meðvitundar um að
öll sú vinna, senx unnin er sem
atvinnubótavinna, verður að
vinnast að verkefnum sem gefa
sem fyi’st arð eða til stuðnings
atvimxufyrirtæk j unx Iands-
nxanna. Það liefði verið hyggi-
legra að vinna að í-aflagningu
suðui’ nxeð sjó, en að henda tug-
um þúsunda niður í Kleifar-
vatn eða þennan alræmda
Abessiníuveg.
Nú er saltfiskframleiðslan ill
seljanleg og ekki líklegt að fisk-
urinn seljist á þessu áx’i, nema
þá fyrir lækkað verð. Væri ekki
ráðlegt að selja 1 skipsfarm af
þessunx fiski til þeirra landa
senx að eins kaupa i vöruslcift-
unx, svo sem Spánn, og fá í
staðinn í’afleiðslui’, staux-a og
önnur tæki til raforkufram-
Ieiðslu, bæði vegna Sogsork-
unnar og Laxárvirkj unarinnar
og víðar. Það væri ábyggilega
þarflegt forðabúi’, séi’staklega ef
styrjöld skellur á, þar sem ó-
þrjótandi möguleikar eru fyrir
liendi ef í’afoi’ka er fáanleg með
sanngjörnu vei-ði. Það verður
framtíðar lífsskilyi’ði lands-
manna undir frjálsu óþvinguðu
framtaki sem getur konxið þjóð-
inni aftur á réttan kjöl.
Nú verða allir sem eiga hags-
muna að gæta og aðrir sem
vilja vinna að þjóðarhagsæld, að
skora á landstjórnina og þá sem
lxafa nxeð rafvirkjunarnxálin að
fjalla, að byi’ja nú þegar i haust
á lagningu raflínu hér suður á
Skagann. Væri gott að fleiri
tækju til máls, senx betur vita
en eg unx ýnxs atriði þessu þarfa
fyrirtæki til stuðnings.
Þórsbergi, 24. ágxxst 1939.
Jóhannes J. Reykdal.