Vísir - 15.09.1939, Síða 7

Föstudaginn, 15. septbr. 1939.
VlSIR
■sismsm
^ 1» RÁFTÆKJA
VIÐGERÐIR
VANDADAR-ÓDÝRAR
SÆKJUM & SENDUM
BA^KJAVERtUjH,- RAPVIRKjUH - VkOCEROAJTOFA
Rúgmjðl
nýkomið.
Vi 5ID
LAUGAVEGI 1.
ÚTBU FJÖLMJSVEG 2,
Notið ávalt
PRÍMUS-LIJGTIR
með hraðkveikju frá
A.b. B. A. Hjorth & Co.,
Stockholm.
Sparneytnar, öruggar,
lýsa vel.
Aðalumboð
Þórðmr Sveínsson
& Co hi.
Reykjavík.
--bónið
fræga
Bæjaiins Besta Bón,
Næstu hraðferðir
tíl og* fa'fii ASíaare^fi'fi ifiiiB AIípíb-
Mes es’fii isæstkmiiiiiMli lasig'ar-
«Iag niHlrikiMSag.
Steindór.
fJELfiGSPRENTSHHJJUÍiKAR
Ö£ST\^
MUNIÐ! Altaf er það best,
kaldhreinsaða
þorskalýsið No. 1
Með A & D fjörefnum, lijá
SIG. Þ. JÓNSSYNI,
Laugavegi 62. — Sími 3858.
VÍSIS KAFFIÐ
gerir alla glaða.
HöfiiðsnBenn Iw.P’.lT.
Kftir Ilaifi^ Ilstll.
JPyrsti formaður tékunnar —
rússnesku leynilögreglunn-
ar — eftir byltinguna, var Uri-
tzki. En vart hafði hann setið
tvo mónuði í embætti, þegar
hann varð fyrir kúlu frá stúd-
entinum Kannegiesser, sem var
fylgismaður Kerenskis. Þess
vegna er skipulag og sköpun
hinnar geigvænlegu pyntinga-
stofnunar sem kallaður er ték-
an, venjulega nefnt í sambandi
við nafnið Felix Djerzinski, en
þetla nafn virðist ná yfir hinar
ósamrýmanlegustu andstæður.
Líti maður á mynd af honum
blasir við manni hár og renglu-
legur maður, með langt yfir-
skegg og persónan minnir á
myndina, sem við höfum gert
okkur í huganum af vindmylnu-
riddaranum Don Quixote. Augu
hans voru vatnsblá og þróttlaus
— sovét-blaðamennirnir voru
vanir að kalla þau hindaraugu.
Einkennilegur maður með klof-
ið skap var hann, þessi fyrsti
böðull hyltingarinnar. Hann var
pólskur aðalsmaður af forn-
frægri ætt en hafði frá harn-
æsku tekið þátt í byltingarhreyf-
ingunni, — byltingarmaður sem
jafnframt var skáld og samdi
viðkvæm ljóð, án þess að renna
grun í hve óviðkvæm iðja átti
fyrir honum að liggja. Dagbók
lians frá þeim árum, sem hann
sat í fangelsum keisarastjórnar-
innar, lýsir honum vel. Hún er
þýð og angurblíð en samt má
lesa þann Djerzinski, sem koma
,átti, milli línanna. Aftur og aft-
ur rekst maður á æsingagífur-
yrði um skyldur byltinga-
mannsins, innan um hjal um
mildi og mannúð. Þegar rauðu
blaðamennirnir áttu að skrifa
um Felix Djerzinski meðan
manndráp hans voru í algleym-
ingi og þúsUndir á þúsundir of-
an voru teknar af lífi einvörð-
ungu vegna ætternis síns, gerðu
þeir sér tíðrætt um hve bljúgur
lögreglustjórinn væri og live
gaman hann hefði af börnum.
Og svo blóðneyðarlegt sem þetla
sýndist þá var þó nokkuð salt í
því. Sjúkur sannleikur. Hin
raunalega, afskræmda Don
Quixote-mynd Felixar Djer-
zinski endurspeglar ýmislegt úr
innra fari hans. Línurnar, sem
hann endur fyrir löngu hafði
skrifað í keisarafangelsinu um
skylduræknina orktust upp í
honum með tímanum af stjórn-
arbyltingunni og urðu að ógur-
legri Messíasarhugmynd: að
hann væri lcjörinn til þess að
taka að sér erfiðasta ldutverk
byltingarinnar og að hann yrði
að fórna sér til þess að taka við
hræðilegasta og blóðugasta
starfinu, sem byltingunni fylgdi.
Hann skildi þetla hlutverk
sem persónulegan harm. Og
eigi að síður var ofsi hans svo
mikill, að hann skirðist ekki við
að leggja fyrir, að hlóðugustu
hörku skyldi heitt, er liann
sendi tékudáta sina frá Petro-
grad til þess að hæla niður
hændauppreisnina í kringum
Petrograd. — Verið hættulegir!
sagði liann. — Svífist einskis,
úihellið hlóði til þess að spara
blóð öreiganna!
Því að Felix Djerzinski mun
hafa verið sá eini af liirium ráð-
andi mönnUm sovétstjórnarinn-
ar, sem lagði einfaldan og frum-
rænan skilning í hugsjónina: al-
ræði öreiganna. Hjá hinum var
slagorðið um alræði öreiganna
að eins lýðskrumarabragð. Fyr-
ir þeirra sjónum voru öreigarn-
ir múgur, sem átti að nota til
þess að byggja af stofni nýtt
þjóðskipulag. En Felix Djer-
zinski einn sá sjálft markmiðið
í alræði öreiganna. Hann fann
til ábyrgðarinnar, sem liann
lÍBBSiSMeislsii tékgiiiiiai'
har á samverkamönnum sín-
um. A fyrstu árum sovétstjórn-
arinnar var tékunni aflað liðs
úr þeim flokki manna, sem
alla lilaut að lirylla við. Það
voru sálsjúkir menn, pyntinga-
sjúkir fantar og mannhundar,
sem létu sér ekkert fyrir brjósti
Ijrenna, menn sem var nautn í
að lála bera á sér. Og þeir fengu
verlc sín vel borguð. Konumar
þeirra gengu í flaueli og silki.
Eignarnámin og „þjóðnýting“
vörubirgðanna, ' sem hremdar
voru, gáfu þeim tækifæri til að
lifa í óhófssukki og svalli, þeg-
ar neyðin og hungrið i Rúss-
andi var sem mest.
Þegar sovélherinn liélt til
Varsjá í þeim erindum að
taka borgina, liafði þegar verið
kjörin sovétstjórn handa Pól-
verjum og beið hún eftir hern-
um skamt frá borginni. í þeirri
stjórn voru bæði Djerzinski og
Radek, sem báðir voru Pólverj-
ar. Radek sagði síðar frá þvi,
að þeir liefðu verið að tala um,
hvernig þeir ættu að skifla með
sér verkum og að Djerzinski
Iiefði setið eins og í draumi og
sagt:
— Látið þið mig liafa kenslu-
málin og' menningarmálin!
Honum var svarað með dynj-
andi hliátri. Og svo sagði einn,
bæði í gamni og alvöru:
— Nei, Felix, þú ert og verð-
ur böðull byltingarinnar. Það
starf kann enginn hetur en þú!
Djerzinski dró sig í hlé, móðg-
aður og særður og sagði ekki
meira þá nóttina. Hann dó jafn
raunalega og liann hafði lifað.
A róstusömum fundi i flokks-
þinginu hafði hann lialdið lieift-
úðlega ræðu gegn Trotski, en í
miðri ræðunni fékk hann heila-
blóðfall. Böðull hyltingarinnar
tók andvörpin á sófa í einum
ganginum í þinghúsinu.
JJflirmaður hans og náinn
samverkamaður var líka
pólskur aðalsmaður og hét
Mensjinski. „Maðurinn með
gulu augun“ — svo lcallaði
Trotski hann. Fftir hyltinguna
byrjaði liann emhættisbraut
sína í utanríkisstjórninni og
varð fvrst aðalræðismaður i
Berlín. En Djerzinski náði hon-
um í pyntingarvél sína — og
þar varð hann. Mensjinski hafði
elinkenivilega tómstundavinnu.
Hann mun liafa verið eini Ev-
rópumaðurinn, sem talaði til
fullnustu kínversku og jap-
önsku. Hann þekti klassiskar
bókmentir .Tapana hetur eu
nokkur annar maður í Evrópu.
En liann gekk með ólæknandi
sjúkdóm og dó eftir að hann
hafði stjórnað tékunni í örfá ár.
Hann kvaldist mikið og í sam-
ræmi við heimsskoðun komm-
únista sendi hann beiðni til
æðstu yfirvaldanna um, að leyft
yrði að stvtta kvalirnar með því
að stytta honum aldur. Höfuðs-
maður böðlastofnunarinnar
heiddist þess, rólega og æðru-
laust, að lækni sínum yrði skip-
að að gefa sér svefnlvf, svo að
hann vaknaði ekki aftur til
þessa lífs. Og þetta var leyft,
eftir að jdirvöldin höfðu talað
við Iækninn. Fn liálfu öðru
ári síðar var mál höfðað gegn
þessum sama lækni og hann
skotinn, fyrir að hafa orðið
Mensjinski að hana!
Jjjftir Mensjinski kom Jagoda.
Heinrich Jagoda frá Nisjni-
Novgorod, sem fyrir byltinguna
hafði verið ofurlítil undirtylla
í ríkisins þjónustu. Nafnið
Heinrich er mjög sjaldgæft í
Rússlandi, en foreldrar Hein-
richs Jagoda voru ekki rúss-
nesk, þeir voru kaþólskir gyð-
ingar og töldu sig lielst pólsk.
Þess vegna komst Jagoda í
kynni við Tékuna, sem var
undir pólskum yfirráðum. Hann
tók þátt í borgarastyrjöldinni
sem herstjóri í liði byltinga-
manna. Er það furða, að smá
sýslunarmaður, sem verður her-
stjóri, fái mikilmenskubrjál-
æði? Heinricli Jagoda var met-
orðagjarn. Á forustutimum
Djerzinskis og Mensjinsks varð
hann mestu ráðandi í tékunni
og náði sérstökum áhrifum í
þeirri deild hennar, sem annað-
ist um aftökurnar. Maðurinn,
sem stjórnaði þeirri deild var í
flestu líkur Jagoda sjálfum. Þó
foringi aftökudeildarinnar héti
Pauker var hann ekta Galizíu-
Pólverji ,og hafði verið rakari
fyrir byllinguna. í styrjöldinni
Ijarðist liann í lier Austurríkis-
manna, en var handtekinn í or-
ustunni við Przemyzl og send-
ur til Turkestan. Þar dróst hann
inn í rússnesku byltinguna og
af því að hann var pólskur varð
gatan honum greið inn í G. P. U.
Jagoda — höfuðsmaður G. P.
U. átti fagran sumarbústað
skamt fvrir utan Moskva. Hann
taldi sig listamann og var að
dútla við myndamótun í tóm-
stundum sínum. Bústaður hans
var íburðarmikill en íxki
smekklegur. Hann safnaði að
sér rithöfundum, leikurum og
öðrum litsamönnum, sem haun
liélt lilífiskildi yfir og hjálpa.M.
Alt virtist henda á, að Jagoda
væri fastur í sessi. Hann var á-
trúnaðargoð starfsmanna sinna.
Fór vel með þá. Á tímabilinu
1928—32 voru þúsundir af
]>estu íhúðarhúsunum í Moskva
tekin eignarnámi. Starfsmenn-
irnir í G. P. U. fengu þessa hú-
staði. Handa hinum æðstu voru
hygð ný liús.
Það var eftir morð Kirovs,
sem Jagoda varð fyrst fyrir
harðmu á Stalin. Án þess að
láta G. P. U. vila fór Stalin til
Leningrad, en þar hafði morðið
verið framið. En Jagoda fór í
járnbrautarlest á eftir Iionum
og skaut upp kollinum á hraut-
arhlaðinu í Leningrad. í viður-
vist margra liáttsetlra embætt-
ismanna og útlendra lilaða-
manna öskraði Stalin móðgandi
orð til hins almáttuga téku-
stjóra. Baráttan um völdin varð
löng og seig. Stalin reyndi aftur
og aftur að snúa tékuna úr
liöndunum á Jagoda og setja
sína menn í stað hans, en það
tókst ekki fyrr en hann fékk
herinn til aðstoðar. Jagoda var
setlur af og gerður að póstmála-
stjóra. En svo leið ekki á löngu,
þangað til tilkynt var, að Hein-
ricli Jagoda póstmálastjóri
hefði verið tekinn fastur fyrir
allskonar glæpi og sjóðþurð.
Jagoda liafði dæmt mörgum
kúlu í hnakkann meðan liann
sat í embætli og nú fékk hann
eina sjálfur!
Jþað var alveg nýr maður, sem
var gerður að morðstjóra
eftir Jagoda. Hann hét Nikolai
Jesjov. Lítill og mjór, dökkur á
brún og brá, með langt hár, í
Rússaúlpu og langslígvélum.
Hann vann sig hægt og bítandi
að áhrifamensku í flokksstjórn-
inni. Sem dómari sá hann árið
1936, að gamla liugarfarinu var
að aulcast fylgi aftur. Fýrir það
fékk hann stöðuna eftir Jagoda,
sem ekkert sá eða vildi vita.
Kefnning Jesjovs var þessi:
Stalin er snillingur og mikil-
menni, allur almúgi Rússlands
er prýðilegt fólk. En það sem
þar er á milli, mestan liluta
skriffinskulýðsins, verður að
skjóta. Hann er gagntekinn af
hatri, sérstaklega til menta-
fólksins. Jenny kona hans var
frá gagnmentuðu stórborgara-
heimili og var bæði liyggin og
mentuð. Þegar hún kvæntist
öreiganum Jesjov sleit hún
ekki trygð við gamla viui sína
og það sárnaði Jesjov. Henni
var um og ó um manninnn sinn;
var hrædd við ofsa hans og æði.
Svo var mentaða fólkinu úr
flokknum fórnað. Nú hefir Jes-
jov mist hæði stöðu sína og kon-
una. Hlutverki lians er lokið:
að hreinsa „intelligensinn" úr
flokknum.
Nú er æskufélagi lians kom-
inn í sætið hans, lögreglumað-
urinn Beria. Hann hefir traust
Stalins, enda er liann Georgiu-
maður og hefir starfað tuPagu
ár í flokknum.
KONUR SKIPW.RJAR.
Þær eru rússfleskar og skipverjar á ísbrjótrum Gheliuskin. Tvær eru þernur, sú þriðja loft-
skeytamaður og sú fjórða annar stýrimaður.