Vísir - 26.08.1944, Blaðsíða 3

VISIR
Bókarfreg:ii.
Einar Árnórsson: Ari fróði.
190 bls. Útg. Hið íslenzka
Bókmenntafélag. Reykja-
vík 1942.
Mig hefir stórfurðað á því,
að ekki skuli enn hafa verið
neitt minnzt á þessa hók, svo
merkileg og að ýmsu leyti sér-
stæð er liún. Þetta er að vísu
nokkuð sjálfum mér að kenna,
þvi eg hafði löngu ætlað mér að
gera það, þó það hafi dregizt úr
hömlu þar til nú.
Islenzk sagnaritun hefir fram
að þessu verið mörgum van-
köntum búin. Það liafa margir
menn með misjöfn skilyrði
fengizt við slíkar iðkanir, og
niðurstaðan hefir mjög oft orð-
ið eftir því. Menn hafa hagað
sér eins og ekki þyrfti annað
en að karpa upp úr heimildun-
um og setjast svo við og geir-
negla þann reiting einhvern veg-
inn saman; þá væri allt kom-
ið og að minnsta kosti væri það
fróðlegt. Sannleikurinn er sá,
að sagnfræði er ein elzta fræði-
grein sem til er og hafa fáar því
náð að þroskast eins vel;
henni hafa á langri leið áskotn-
azt reynslubornar reglur um
það, hvernig vinna þurfi, svo að
réttum árangri verði náð, og
eru þær i kerfaðri heild nefndar
„methodik“, eða stundum lak-
ara heiti, „teknik“. Þeirrar
fræði er i heild sinni ekki hægt
að afla sér af brjóstviti einu,
hún verður að nemast eins og
hvað annað.
Það er sannast að segja, að
„methodíkin“ hefir ekki átt
upp á pallborðið lijá meginþorr-
anum af þeirn fjölda manna,
sem hér á landi iðkar sagnfræði.
Mun það sumpart stafa af því,
að menn hafa ekki vitað um
tilveru hennar, en sumpart af
því, að menn hafa hér í þessum
efnum sem öðrum treyst á
þekkingarleysi það, sem kallað
er brjóstvit.
Undantekningar eru þó, því
margir sagnfræðinga vorra, sem
sumir jafnframt eru sagnritar-
ar, nota „methodilc“ nútíma-
sagnfræði út i æsar. Eg nefni
prófessorana Ólaf Lárusson og
Þorkel Jóhannesson, sem þó af
mannlega sldljanlegum ástæð-
um hefir til samræmis brugðið
út af þeirri braut í VI. bindinu
af sögu Islendinga, dr. Björn
Þórðarson, Þorstein sýslumann
Þorsteinsson, sem viðhefir alla
nútíma tækni, en sníður sig að
framsetningu nokkuð að Espó-
lín og Barða þjóðskjalavörð
Guðmundsson, sem oft er blátt
áfram „geníal“ i vinnubrögð-
um, en hefir stundum fulllaus-
ar hömlur á prýðilegu hug-
myndaflugi sínu. Síðast nefni
eg en ekki sízt, heldur að ýmsu
leyti fremst, höfund þessa rits,
dr. Einar Árnórsson. I ritum
þess höfundar kemur ljósast
fram sú kaldhyggja athugunar-
innar, sem er undirstaðan undir
því, að menn láti ekki blekkj-
ast af neinu yfirbprði eða
vénjum. Það rít, sem hér er
fjallað um, er eitt ljósasta dæm-
ið af þessum. sagnfræðikostum
hang; ðg má Htíð bláít áfi’am
í þéírH. gréiii Vél'a þeim, sem
Við fiághíi'æði fást, til fyrir-
myndar og jafnvel lærdóms.
Eins og nafn ritsins ber með
sér, fjallar það um Ara fróða,
ævi hans og rit. Það var sízt
vanþörf á því, að koma Ara fyr-
ir á sínum stað, þvi hann hafði
tútnað svo út 1 minningunni, að
varla sá i aðra menn fyrir hom
um og naumast í hann sjálfan
fyrir áliti löngu liðinnar samtíð-
ar á honum, sem var orðin áð
svo rótgrónum Vaha, að mönn-
um frarn á þennan dag hefir
ekki dottið í hug að rengja það.
Síðan hefir oldum saman verið
reynt að rekja flest herraláust
bólímenntagóz til Ara, því ef
eitthvað var vel gert, hver gat
þá hafa samið það annar en
Ari. Svipað er alkunnugt úr líð-
andi stund; allir vita að „brand-
arinn“, sem fæðist einhversstað-
ar á milli bæja, er áður en varir
kenndur einhverjum, sem menn
halda að gæti hafa sagt hann,
enda þótt hann hafi ekld gert’
það, og gæti eg sagt margar og
áreiðanlegar sögur af því. Um
Ara er til prýðilegt dæmi af
þessu, því i handriti af Gunn-
laugssögu Ormstungu frá 14.
öld (Kgl. bókasafnið í Stokk-
hólmi 18, 4to) er sagt, að sagan
sé skráð eftir frásögn Ara, sem
auðvitað engri átt nær.
Nú hafa menn setið um ára-
tugi og jafnvel nokkrar aldir
við að flétta fræðireipi um allt
það, sem Ari hefir skrifað af
ritum, sem ekki eru nú til, kann
að hafa skrifað, gæti hafa skrif-
að eða ekld, og ekki úr sandi,
heldur úr bókstaflega hreint
ekki neinu. Það er þó ekki látið
duga, heldur eru menn að
brjóta heilann um það, hvað í
þessum ritum kunni að hafa
staðið. Menn hafa látið blekkj-
ast af hinum mörgu tilvitnun-
um í fornum ritum, til þess, sem
Ari á að hafa sagt, og gert sér i
hugarlund, að þar sem íslend-
ingabók sé mjög lítil að vöxt-
iinum, þá hljóti að hafa verið
til eitthvað annað eftir hann,
og það meira en lítið. Þar með
er leitarleikurinn hafinn, og það
er á þessu sviði, sem mér finnst
höf. einna helzt slaka á klónni,
og vík eg að því síðar. Annars
er furða, að ekki skuli menn
hafa orðið tortryggnir við þá
einkennilegu staðreynd, að allt
hið mikla og merkilega, sem
flesta grunar að liggi eftir Ara,
skuli með öllu hafa farið for-
görðum, þó margt annað mis-
gott hafi geymzt.
Niðurstöður höf. eru í heild
sinni þær, að engar sönnur séu
fyrir því, að Ari hafi verið höf.
að öðru en Islendingabók, og
rökstyður hann það, svo ekki
verður um deilt. Hann sýnir og
fram á það, að ekki sé hægt að
sanna neitt um það, hvað liafi
verið á hinni svo nefndu eldri
gerð Islendingabókar. Menn
hafa velt fyrir sér inngangi Ara
að þessu riti og haldið misjafn-
lega eðlilega á. Höf. segir alveg
réttilega, að það sé viðurkennd
skýringarregla, að taka þann
skilning, er orðin segja til eftir
mæltu máli, ef skynsamleg nið-
urstaða fæst með þvi móti. Það
mætti um innganginn alveg eins
vel komast að annari niður-
stöðu, þó lík sé, en hann og
flestir aðrir komast að um efni
formálans. Ari notar tvö atriðis-
orð um handbragð sitt við gerð-
ir Islendingabókar. Um eldri
gerðina svo nefndu, segir hann,
að hann „görþa“ hana, en um
yngri gerðina svo nefndu, að
hann ,skrifaþa“ hana, Hann
sýndi biskupum og Sæmundi
fróða bókina. Svo segjr hann;
„En meþ því at þeim liettþi Svá
at hava eþf víþur auka, þá
skrifaþa ec þessa of et sama
far, fyr utan áttartölu oc con-
unga æví, oc íócc því, er mér
varþ síðan cunara oc nú er ger
sagt á þesi en á þeiri.“ Þettá
mætti því lika verða íagt út &
þessa lundí m. þar éð þeiM beizt
svo, að haldá suniú, Sém eg
hafði skrifað obreýttu, en að
atlka við annað, j>á afskrifaði eg
bólcina eiris Ög þeir gengu frá
hérini, að sleþ'ptum ættartölum
og konungáæfum (eins og þeir
höfðu gert), og bætti því við,
sem varð síðar kunnugt og nú
er á þéSsari bók umfram það,
séiri var á bókinni með breyt-
irigúm þeirra biskupa og Sæ-
niuridar. Ef þetta væri réttur
skilningur, ættu að liafa verið
þrjár gerðir Islendingabókar,
tvær stafandi beint frá Ara, en
ein frá öðrum, þ. e. 1) frum-
gerð Ara, 2) hún með viðbótum
og úrfellingum biskupa og Sæ-
mundar og 3) afskrift Ara af
þeirri gerð með nýjum viðauk-
um frá honum. Sú gerð, sem nú
er til, ætti því að vera frumgerð
Ara að niðurfelldum konunga-
ævum og ættartölum, en með
viðbótum biskupa, Siemundar
og Ara. Þetta kemur svo sem
allt í sama stað niður. Um kon-
ungaævirnar veit maður af for-
málanum fyrir Heimskringlu,
að það hafa aðeins verið við-
burðir úr æfum konunganna til
að hnitmiða tímatal bókarinn-
ar betur, en auðvitað verður
aldrei vitað, hvernig ættartölun-
um hefir verið varið, eða hver
missir hefir verið að þeim. En
það er alls ekki eyðandi púður-
skoti á það, hvað séu viðbætur,
og hver eigi þær.
Höf. dregur að ýmsu leyti
rétthermi Ara í Islendingabók
í efa; er það óhætt, og það með
fullum rétti. Um það er draum-
ur Þorsteins surts í 4. lcap. ólýg-
inn vottur. Tekur höf. frásögn-
ina í 7. kap. af kristnitökunni,
sem ber ólíkindi, svo ekki sé
sagt ósannindi, sín greiniiega
hið innra með sér og færir hana
til rétts vegar (bls. 105—16)
svo skilmerkilega, að alls ekki
verður um deilt að rétt sé.
Á bls. 31—43 færir höf. hin
prýðilegustu rök að því, að Ari
hafi enga landnámu samið,
heldur einn af mörgum, eftir
því sem Haukur segir Erlends-
son, kastað niður einhverjum
athugasemdum um landnám.
Hér virðist mér þó höf. slaka ei-
lítið á klónni, þar sem hann seg-
ir, að „alger synjun um höfund-
skap Ara að landnámu er með
öllu óheimil, því liún verður
ekki iieldur sönnuð.“ Fyrst er
það, að það er forn regla „quod
gratis affirmatur, gratis et
negatur“, því sem staðhæft er
sannanalaust má neita sann-
analaust, en svo hefir höf. ein-
mitt afsannað að fullu, að Ari
liafi ritað nokkra landnámu, og
þessi varfærni var því óþörf.
Höf. reynir að leiða lílcur að því
á bls. 36—37, að einar og aðr-
ar smáathugasemdir um land-
nám og fleira hafi verið til eft-
ir Ara, svo að sjái menjar þess
enn. Það virðist riiér hafa mis-
tekizt. Það er að vísu rétt, að
þegar menn í fyrri daga vísuðu
til rita annarra manna, var það
með þessum eða þvílikum orð-
um: segir, sagði eÖa telur N. N.
En hitt er jafn víst, að eins vel
getur með því verið átt við það,
að munnmæli séu höfð eftir
þeim manni, sem nefndur er.
En, þegar svo er, telur höf. að
einhverjar fróðleiksgreinar Ára
hafi legið til grundvallar. Ekk-
ert af þessu er sannfærandi, og
fyrsta dæmið, sem hann tekur,
virðist vera algerlega í lausu
lofti. I Sturlungu er vísað til
Teits Isleifssonar sem heimild-
armanns urn landnám Ketil-
bjarnar gamla, ög' getyr Ari
. auðvitað hafa hafí úpplýsingar
frá Teiti, en hann getur alveg
eins vel hafa haft þær frá öðr-
um, og hér sjást éHgUl iriérki
um að LöndiiáriiU-klausan um
Keiilbjöi'ri sé frá Ara eða að
háriri liáfi skráð fróðleiksgrein-
ftt' lim þetta efni, heldur aðeins
að hugsanlegt sé að hann kynni
að hafa gert það. 1 þetta fer höf.
þó með fyllstu gætni.
Um Islendingabók bendir höf.
réttilega á það, að styrkur henn-
ar sé í tímatalinu. Þetta hefir
fyrri tíðar mönnum einnig
virzt, eins og formálinn fyrir
Heimskringlu sýnir. Islendinga-
bók er ekkert ritsnilldarverk, og
ef það, sem i henni er, mætti
hafa annarsstaðar í betri bún-
ingi, mundi íslendingabók ekki
vera haldið svo á loft, sem gert
er. Hún lifir að vissu leyti í
hugsuninni „betra að veifa
röngu tré en engu“. Þetta er al-
þekkt hlutskipti fornra rita, og
má sem dæmi þess — eitt af
mörgum —- benda á hið fræga
en vanskapaða rit „canon Mura-
torii“, sem guðfræðingar munu
kannast við. Það hefir einhver,
eg man nú ekki lengur hver,
haldið því fram, að framsetn-
ingin á Islendingabók væri
svona snubbótt og viðvanings-
leg af því, að Ari, eins og segir
i formála Heimskringlu, hafi
fyrstur manna ritað á norræna
tungu, sem þó ekki er ýkja
sennilegt, og að hið „óþjálfaða“
mál hafi þess vegna verið hon-
um fjötur um fót. Þetta er harla
óliklegt, svo ekki sé meira sagt,
því Ari bregður fyrir sig full-
komlega lifandi og fjörugum
frásagnarhætti, bæði í 4. og 7.
kapítula Islendingabókar, sem
að þvi leyti stinga í stúf við ^
bókina að öðru leyti. Eftirtak-
anlegt er það, að þessi stíllip-
urð, sem þarna skýtur upp koll-
inum, verður algerlega á kostn-
að áreiðanleikans. Lokadómur
dr. Einars um Islendingabók er
vafalaust alveg réttur. Hann
segir: „Verður Islendingabók
ekld jafnað til samfelldrar sögu
um menn, atburði, stjórnskipun
eða þjóðhagi. Hún geymir að-
eins allslitnar greinir um
nokkra merkilega atburði með
ivafi nokkurra greina urn efni,
sem landssöguna skipta engu.
Islendingabók er í rauninni safn
minnisgreina, mismunandi
rækilegra, svó sem mitt á milli
annáls og samfelldrar lands-
sögu.“
Með riti þessu er höf. búinn
að koma Ara fróða fyrir á sinn
stað. Hann er höf. Islendinga-
bókar, og ekki neins annars
svo vitað sé, en ágæti þess rits
er ekki í frágangi eða fram-
setningu, heldur í efni og sér-
staklega í tímatali. Virðist höf.
um þetta hafa afgreitt Ara að
fullu og endanlega.
Áður en skilizt er við, get eg
ekki stillt mig um að benda á
litið atriði* sem hefði mátt hag-
ræða betur. Þegar ekki er vis-
að til nafngreindrar útgáfu af
fornritunum verður að vitna i
kapítula, eins og höf. líka ger-
ir, nema þegar liann vitnar i
Landnámu. Þar vitnar hann til
blaðsíðna, án þess að tilgreina
útgáfu. Hér hefði þurft að
vitna til blaðsíðna, án þess að
tilgreina útgáfu. Hér hefði
þurft að vitna í parta og kapí-
tula. Er ég var að Ieíta uppi
tilvitnanir hans, hafði eg of
mikið fyrir, því hann hafði
hvoruga útgáfúna notað, sem
ég hef (Kbh. 1843, Sig. Kr.>.
Svo þakka ég höf. þessa góðu
bók, sem er tvennt í senn, bein-
línis skilgóð frásaga af Ara
fróða og óbeinlínis lærdóms-
ríkur leiðarvísir um heimilda-
mat.
Guðbr. Jónsson..
Aðalfundur
Prestafélags
Suðurlands.
Aðalfundur Prestafélags Suð-
urlandsv verður haldinn að
Þjórsártúni á morgun (27. ág.)
og mánudaginn (28. ág.).
1 sambandi við fundinn messa
þessir prestar á eftirtöldum
stöðum:
Kálfholtskirkju: síra Jón
Þorvarðsson og síra Valgeir
Helgason.
Marteinstungukirkju: síra
Guðmundur Einarsson og sira
Friðrik Hallgrimsson.
Hagakirkju: síra Sveinbjöm
Sveinbjörnsson og síra Árelíus
Níelsson.
Skarðskirkju: síra Ámi Sig-
urðsson og síra HelgiSveinsson.
Árbæjarkirkju: síra Ólafur
Magnússon og síra Eiríkur'
Brynjólfsson.
Hábæjarkirkju: síra Brynj-
ólfurur Magnússon og síra Sig-
urbjörn Á. Gíslason.
Dagskrá fundarins verður
þannig:
Venjuleg aðalfundarstörf. —
Umræður um Altarissakrament-
ið, frummælendur síra Sveinm
ögmundsson og síra Jóri Gu&-
jónsson.
Stjórn Prestafélags Suður-
lands skipa nú þeir síra Hálf-
dán Helgason, Mosfelli, síra
Garðar Svavarsson, Reykjavík
og síra Sigurður Pálsson,
Hraungerði.
Bretar gera tilraun
með síld til mann-
eldis.
Bretar eru fyrir nokkura
byrjaðir tilraunir á að þurrka
og frysta síld til manneldis.
Matvælaráðuneytið hefir gef-
ið þinginu skýrslu um þessar
tilraunir og sagt, að þær hafi
gefizt vel til þessa, en þeim sé
þó ekki lokið enn. Er ætlunin að
senda síld þá, sem fryst verður
og þurrkuð, til þjóðanna í her-
numdu lönduniun á meginlandi
Evrópu.
BEZT AÐ AUGLYSA I VISI
»oacx»oooooocxxxxsooooooQt*
Dagblaðið Vísir
fæst á eftirtöldum stöðam:
Bergstaðastræti 10 — Flöskubúðin.
Bergstaðastræti k0.
Ávaxtabúðin — iTýsgötu 8.
Stefáns Café — Skólavörðustíg 3.
Nönnugötu 5 — Verzlun.
Hverfisgötu 69 — Flórida.
Hverfisgötu 71 —- Verzlunin Rangá.
Laugaveg 45 — Kaffistofan.
Laugaveg 72 — Svalan.
Laugaveg 126 — Holt.
Laugaveg 139 — Verzlunin Ásbyrgi.
Þorsteinsbúð — Hringbraut 61.
V esturgötu 16.
Konfektgerðin Fjóla.
Vesturgötu 45 — West End.
Vesturgötu 48 — Svalan.
Blómvallagötu 10.
Bókastöð Eimreiðarinnar.
ÓHÁÐ TIMARIT
ER ÓMETANLEGT
og þvi verðmætara, sem bolmagn þess er meira. Timaritið
JÖRÐ er engu liáð nema sannfæringu ritstjóra síns, sr.
Björns O. Björnsson. JÖRÐ hefir haft frumkvæði um margt
og flutt greinar og skáldskap eftir fjölda úrvalshöfunda
svo sem Svein Björnsson, Sigurð Nordal, Gunnar Gunn-
arsson, Árna Pálsson, Kristmann Guðmundsson, Jón Magn-
ússon skáld, Arnór Sigurjónsson, Guðmund Friðjónsson,
Pál Kolka, Sigfús Halldórs frá Höfnum, Ragnar Ásgeirs-
son, Theodór Arnbjörnsson, sr. Sigurð Einarsson, Pétur
Sigurðsson erindreka, Guðmund Finnbogason.
Sögur JARÐAR liafa ávallt verið frábærlega skemmti-
legar. Mgndirnar margar og fallegar. JÖRÐ1 hefir oftar en
einu sinni flutt styrjaldarlandabréf, og er nýbyrjuð að
flytja skrá um nýútkomnar bækur og skákþætti auk ann-
ars smælkis.
I 3. liefti þessa árgangs, sem nú er að koma út og er
helgað þjóðhátíðinni 17 Júní s. 1., skrifa m. a. þessir höf-
undar i JÖRÐ: Guðmundur G. Hagalín, Kristmann Guð-
mundsson, Páll Kolka, sr. Pétur Magnússon og Jón Sig-
urðsson frá Yztafelli. Þar verður og nýlegt útvarpserindi
ritstjórans, „Hlustar þjóðin á rödd Guðs? Þakkar hún?“
I heftinu verða frábærar landslagsmyndir.
Alls koma út 6 hefti á þessu ári og verður sérstakt höf-
undaval i seinni heftunum þremur, enda verður varið fjór-
um sinnum meira fé til ritlauna í þau þrjú hefti en í fyrri
heftin þrjú og fimm sinnum meira en í allan árganginn í
fyrra.
Sendið JÖRÐ áskrift og eigið hlut að þvi að hún fái sýnt
fil hlitar hvers óháð tímarit með bolmagni er um komið.
[Klippið þetta áskríftaréyðublað úr og sendið í pósthólf
I 412, Reykjavík.]
Ég undirritaður gérist hér með áskl'ifándi að tímaritinu
JÖRÐ frá ársbyrjun 1944 og óska, áð iriér sé sent með póst-
kröfu það, sem út er komið af ýfristandandi órgangi.
Nafn: ............. ..........................
Heimili: ................................................
Bréfhirðing: ■, v.'.v.....................................
Póstafgreiðsld: •........................................