Vísir - 31.01.1955, Blaðsíða 4

4
VÍSIR
Mánudaginn 31. janúar 1955
í íslcndingasögum er þess getið, að
menn hafi verið troðnir möru.
©g húil Esefír elkl&I isaeiri aísfásu-
,gestur sitellal annara
Flestir munu kannast við
martröð og að vera möru troð-
inn, þótt hin upprunalega
merking þess sé að mestu leyti
horfin úr hugsun íslendinga;
eú merking, sem nú er lögð í
það að vera möru troðinn, er
vanalega sú að vera þjáður og
þrekaður af þunga harms, erfið
áðis eða volæðis. Þannig kemur
það fyrir í skáldskap t. d. hjá
Steingrími Thorsteinson:
Margar aldir möru varstu
troðin
tnyrkra hrollur skóp þér napran
blimd.
í fornum, íslenzkum bók-
úm kemur þetta orðtæki eigi
allsjaldan fyrir, en ekki man
eg eftir neinni sögu, sem bein-
3ínis er um möru og martröð
nema í Ynglingasögu, þar sem
sagt er frá dauða Vanlanda
konungs:
„Vanlandi hét sonr Sveigðis,
er ríki tók eftir hann ok réð
fyrir Uppsalaauð. Hann var
hermaður mikill, ok hann fór
víða um lönd. Hann þá vetrvist
á Finnlandi með Snjá inum
gamla ok fekk hann þar dóttur
hans, Drífu. En at vári fór hann
á brot, en Drífa var eptir, ok
hét hann at koma aptr á þriggja
vetra fresti, en hann kom eigi
á tíu vetrum. Þá sendi Drífa
eptir Hulð seiðkonu, en sendi
Vísbur, son þeira Vanlanda, til
Þvíþjóðar. Drífa keypti at Hulð
seiðkonu, at hon skýldi síða
Vanlanda til Finnlands: eða
deyða hann at öðrum kosti. En
er seiðr var framiðr, var Van-
iandi at Uppsölum. Þá gerði
hann fúsan at fara til Finn-
lands, en vinir hans ok ráða-
menn
sögðu,
vildu hjálpa honum. En er þeir
tóku uppi til höfuðsins, þá trað
hon fótleggina, svá at nær
brotnuðu. Þá tóku þeir til fót-
anna, þá kafði hon höfuðit, svá
at þar dó hann. Svíar tóku lík
hans, og var hann brenndr við
á þá, er Skúta heitir. Þar váru
settir bautasteinar hans. Svá
segir Þjóðólfr:
En á vit
Vilja bróður
vitta véttr
Vanlanda kom,
þás trollkund
of troða skyldi
líðs gi'ímhildr
ljóna bága,
ok sá brann
á beði Skútu
menglötuðr,
es mara kvalði.“
Kveldriða í
Eyrbyggju.
Eins og martröðin kemur
fram í sögu þessari, er auðsætt,
að hún ersprottin af fjölkynngi,
það er kynngikráftur seiðsms,
sem hefir þessa óskaplegu verk-
un. Það er seiðkonan, er í ham-
förum kemur til Vanlanda kon-
ungs og treður hann í svefni.
Hugmyndin í þessari sögu er
alls ekki einstök í sinni röð,
því að þótt vér höfum ekki
fleiri sagnir eh þessa í íslenzk-
um sögum um martröð frá
fórnöld, þá höfum vér margar
sagnir aðrar, sem eru slíks eðl-
is. Það kemur eigi allsjaldan
fyrir, að fjölkynngikonur hafi
riðið mömium, og var kallað,
að"sá vEeri trÖlh’iðinn, er fyrir
sliku Varð. En fjölkynngikona
sú, er slíkt gjörði, var köllúð
kveldriða. Ljóst Öæmi um betta
bönnuðu hónum okhöfum vér í Eyrbyggju, þar
at vera- myndi fjöl-stm sagt er frá því, er Katla
kynngi Finna í fýsi hans. Þásem sagt er frá því, er Katla
gerðisk honum svéfnhöfugt, okreið Gunnlaugi, syni Þor-
lagðisk hann til svefns. Err erbjarnar digra: „Um nóttina, er
hann hafði lítt sofnat, kallaðiÞorbjöm sá út, fann hanr
hann ok sagði, at mara trað Gunnlaug,' son sinn, fyrir dur-
'nann. Menn hans fóru til ok um; lá han. þar ok var- vitlauss
land hafði komist að svikum
hans, hætti hann við að halda
:ram sakleysi sínu og gerði
fulla játningu. Hann sagði að
hann hefði rekizt á Doris af til-
viljun á götunni og hefði orðið
svo snortinn af því hve mjög
hún líktist Mörtu, að hann
hefði tekið hana tali.
Við áframhaldandi kunn-
•'mgsskap þeirra hefði hann með
íortölum fengið stúlkuna og
móður hennar til að hjálpa sér.
Hann sagði að frú Devine hefði
:ekizt að ná tali af frú Riske
og talið hana á að koma á mið-
iilssamkomu, þar sem hún komst
í samband við „Mörtu“.
Basteen skrifaði mörg bréf
íjil móðurinnar, úndii'rituð
,Marta“, þar sern sagt var að
hún hefði mikinn áhuga á góð-
gerða- og líknarstarfsemi og
þyrfti peninga til að gefa fá-
tækum. Þessi bæn mundi verða
borin fram aftur af rödd á mið-
ilsfundi í nafni Mörtu og andi
Mörtu mundi koma fram á
fundinum og taka peningana
af borðinu.
Doris fékk vægan dóm fyrir
unglingadómstólnum. Mála-
reksturinn gegn frú Devine
endaði með skilorðsbundnum
dómi, en hún var tekin föst
síðar í sambandi. við önnur svik
við miðilsstörf og fékk þá átta
mánaða fangelsisdóm. Basteen
tók út þriggja og hálfs árs fang-
elsisdóm í San Quentin hegn-
ingarhúsinu.
En margskonar einkennileg
trúarbrögð dafna enn undir yl-
ríkri sól Suður-Kalifomíu.
Þá var hann borinn inn ok
dregin af honum klæði; hann
var allr blróðrisa um herðarn-
ar, en hlaupit holdit af bein-
unum; lá hann allan vétrinn í
sárum, ok var margrætt um
hans vanheilsu; flutti þat Oddr
Kötluson, at Geirríðr mun hafa
riðit honum; segir, at þau hefði
skilit í stuttleikum um kveldit,
ok þat hugðu flestir menn at
svá væri. — Þetta vár um
stefnudaga reið Þorbjörn í
Mávahlíð ok stefndi Geirríði
um þat, at hon væri kveldriða
ok hon hefði valdit meini Gtmn-
laugs. Málit fór til Þórsness-
þings.“
Túxuiða í
Hávamálum,
Seinna komst það upp, að
Katla í Holti var völd að meini
Gunnlaugs, og lét þá bróðir
Geirríðar, Arnkell goði, lemja
Kötlú gi'jóti í hel undir Bú-
landshöfða.
Að menn hafi hugsað sér
kveldriðu og möru líks eðlis,
má einnig ráða af því, er Geir-
ríður segir við Gunnlaug, er
hún varai' hann við at fara
heim um kvöldið: „Þat vilda
ek, at þú færir eigi heim í
kveld, því at margir eru mar-
líðendr“ — þ. e. margir verða
fyrir þungum búsifjum af
möru. Með orðum þessuna várar
hún hann Við Kötlu, því að
hún óttast, að Katla muni ríða
honum.
Túnriða, sem kemur fyrir í
í'úhatalsþætti Óðins, mtm verá
líks e'ðlis og kveldríða; þar
segir svo, Hávam. 156:
Þat kann ek it tíunda:
ef ek sé túnriður
leika lofti á,
ek svá vinnk,
at þær villar fara
sinna hehnhama
sinna heimhuga.
Svo sem hugmyndin um
martröð eins og‘ hún kemur
fram í sögunni um V-anlanda er
náskyld hugmyndinni um
kveldriðuna, svo er bún og
mjög líks eðlis og' hugxnyndtr
þær, sem koma fram í fjölda-
mörgum þjóðsögum frá seinni
tímum, þar sem fjölkýnngi-
konur taka menn eða skepnur
og ríða þeim gandreið. Þannig
eru margar sagnir um það í
Þýzkalandi, að fjölkynngikon-
ur taki eiginmemi Sína og ríði
þeim til Blokksfjalls, þar sem
allar galdrakonur koma saman
og eiga fund með sér, og kölski
sjálfur er þar fundarstjóri.
Tröllriða.
Líkar sagnir þessu koma einn
ig fyrir hér á landi, t. d. sag-
an ~um prestskonuna, sem reið
drengnum í Svartoskóla á jóla-
nóttina. (Sbr. ísl. þjóðs. og æv.
I. 440).. Vanalega taka galdra-
konur mann þann, sem þær
ríða, sofandi; veit hann þá ekk-
ert um þetta ferðalag fyrr en
hann vaknar aftur; er hann þá
þrekaður og Örmagna og oftast
hefur hann misst vitið. Max-a
treður og aldrei neinn nema í
svefni. En sérstaklegá er það
einkennilegt fyrir martröðina,
að sá, sem er möru troðinn, er
kyrr í sama stað, honum er
eigi riðið á sama hátt og í
gandreið. — Þótt hugmyndin
um möru og kveldriðu sé horf-
in úr huga ahnennings hér á
landi, kemur lík hugmynd
samt fyrir í draugatrúnni, þar
sem draugar eru látnir sækja
að sofandi mönnum og leggjast
öfan á þá. í ísl. þjóðs. og æv.
I., 159, er sú sögn neðanmáls
við söguna af Ólafi muð að tröll
— í merkingunni risar eða
jötnar — ríði stundum hestum
og sligi þá, en hestar þeir, sem
fyrir þessu verða, séu kallaðir
tröllriða eða tröllriðnir. Það er
hvort tveggja, að þessi sögn
mun vera óalgeng, enda á hug-
mynd þessi alls ekki við jötna
og í’isa, en vel má þó skilja,
hvernig hugmynd þessi hefur
flutzt til þeirra. Upphaflega
voru það aðeins fjölkynngi-
menn og fjölkjTingikonur, sem
kallaðar voru tröll, en seinna
hafa jötnar og risar einnig
verið nefndir þessu nafni. En
er þeir hafa fengið samnefnt
við fjölkynngimenn og fordæð-
ur, þá er og eigi ólíklegt að
þehn hafi verið eignaðir sams
konar eiginleikar, sérstaklega
þeir, er beinlínis stóðu í sam-
bandi við ríafnið tröll, eins og
það að vera kveldriða, fyrir því
að þeir; er kveldriðan ríður,
enx kallaðir tröllriðnir.
Mara var
fordæða.
Af því, sém hér hefur sagt
verið, má telja það víst, að í
fornöld hafi menn hugsað sér
xríöru mjög lika og kveldriðu.
Mara hefur verið fordæða eða
fjölkynngikona, sem í hamför-
um hefur kpmið til hins sof-
anda manns og troðið hamx
með ógurlegum kynngikrafti.
Þannig er hugmyndin um möru
eins og vér þekkjum hana fyrst
og þannig hefur hún haldist ó-
breytt á ýmsum stöðum erlend-
is allt fram á þeirna dag. Þótt
vér getum ekki rakið hugmynd-
ina um möru lengra en þetta,
þá gæti þó hugsast að vér fynd-
um eldi'i hugmynd, sem möru-
hugmyixdin sé sprottin af.
Orðið mara er hið sanxa' og
mei’r, meri, — sbr. mar =
hestur. Hestur var eitt þeirra
dýra, senx helgað var Hel, og
þess vegna er Hel stundum
nefnd í skáldskap Jódís, þ. e.
hestagyðja. Og enn í dag tala
skáld unx heljarfálc, sbr.:
• t
Einn var þér fljótari fjörs
þíns á leið,
hamx var það, hann var það,
sem heljarfáknum reið.
Það er bæði foi'n og ný hug-
mynd, að Hel eða dauðrnn ríði
bleikum, svörtum eða rauðum
hesti (sbr. K, Gérik: Fjórir
reiðmenn). í fornöld var það
trú manna, að Hel riði rauðum
hesti, er hún sótti þá menn,
sem fyrir vopnum féllu. Af
Vatnsdælu má t. d. berlega sjá,
að heljai'fákurinn er í'auðui',
fyrir vígum, (sb. kap. 42):
Þorkell silfra dreymði ina
næstu nótt áðr fundriixn var ok
sagði Signýju, konu sirmi, at
hann þóttisk ríða ofan eptir
Vatnsdal hesti rauðxmx, ok þótti
honum trautt við jörðina koma
ok vil ek svá ráða, at rautt mun
fyrir brenna ok til virðingar
snúa. Signý kvazk annan veg
ætla, — sýxxizk mér þetta illr
draumi', — ok kvað hest mar
heita, en marr er mamxsfylgja,
og kvað rauða sýnásk, ef blóðug
ýrði, — ok má vera, at þú sér
veginn á fundinum.......
Firmur Magnússon ætlar, að
hugmyndin um martröð standi
Framhald á bls. 9.
vandiátum te-íseytemium
heíiaum vfö á al
ísest í næstu bú$
'9. .J4*hnsitn á Kaúbvr h.i.