Vísir - 01.04.1955, Síða 7

Föstudaginn 1, apríl 1955
vlsm
Wilh'ftílmur J*. Gístason úivarpss jjóri:
Verzlunarfrelsið 1855
Úr einokun í frjálst
framtak og félagsverzlun.
Einokun, sem sett var 1602,
var að lögum afnumin með ,,frí-
höndlunar forordningunni" frá
13. júní 1787 og átti að vera úr
sögunni frá næsta nýári. Sú
fríhöndlun,*sem þá hófst, gafst
ekki vel og varð ekki vinsæl.
„Fríhöndlun oss drepur Dana -
drengja engum lízt á hana“,
kvað Sigurður Pétursson. Bar-
áttan fyrir verzunarfrelsi hélt
því áfram. Menn vildu betri
verzlun, fjölbreyttari varning,
hagstæðara verð og umfram allt
betri vöru ein einokunin sletti
iðulega í íslendinga. Þetta var
beinlínis oft og einatt barátta
fyrir dagíegu brauði, barátta
fyrir tilveru fólksins í landinu.
Einokunin var í sjálfu sér ekki
í upphafi vega sinna sett af ill-
um hug til íslendinga sérstak-
lega. Hún var afleiðing aí
stjórnarstefnu, sem þá var vel
metin og viðurkennd hagkenn-
ing og gekk um mörg lönd. í
framkvæmdmni snerist þessi
hagkenning í höndum óprútt-
inna danskra kaupmanna ís-
lendingum til óþurftar og nið-
urlægingar á flestum sviðum.
Verzlunareinokunin varð mesti
eymdartími þjóðarsögunnaj',
eklvi sízt þegar óáran og drep-
sóttir bættust ofan á afleita
verzlun.
íslendingar kvörtuðu oft í
kröm sinni og neyð, en fengu
lítla áheym, enda voru þeir að
jafnaði ekki uppburðaiTniklir
eða ákveðnir, heldur fullir af
undirgefni undir kóngsins rnekt
og af auðmýkt frammi fyrir
þeirrj guðlegu forsjón, sem þeir
héldu að refsaði þeim fyrir
sydir þeirra með óáran, einok-
un og' dýrtíð.
¥ V
II ndirbúningur
verzlunarfrelsisins.
Langru' aðdragandi var að
setningu verzlunarfrelsisins
1854 og 55. Margar ráðagerðir
og tillögur höfðu veríð ræddar,
nefndir settar, kvörtunum og
kröfrun rigndi niður og deil-
urnar um málin voru oft hat-
ramar og óþvegnar, ekki sízt í
kringum i'nnréttingar Skúla fó-
geta og í viðureign. kaupmanna
og Magnúsar Stephensen eftir
almennu bænarskrána.
Til þess að skilja verzlunar-
frelsisákvæðin eins og þau urðu
að lokum er nauðsynlegt að
fylgjast dálítið með fyrri til-
lögum í niálinu. Segja má að
. verzlunarfrelsið hafi verið ár-
angur af hundrað og fimmtíu
ára baráttu að minnsta kosti og
að vissu leyti hófst andófið á
móti einokuninni svo að segja
um leið og hún var sett.
Um aldamótin 1700 tekur
Gottrup lögmaður upp ákveðna
baráttu fyrir breytingum á
verzluninni. Hann vill afnema
skipting'u landsins í kaupéruð
og sameina viðskiptalífið í eina
félagsverzlun. Skipulag kaup-
héraðanna vaf'St’rangt og favís-
legt og mörg dæmj um harðar
hegningar fyrir lítil brot, eins
og þegar maður úr Hafnarfjarð-
arhéraði var kaghýddur fyrir
það að koma fáeinum fiskum í
verð í Keflavíkurverzlun. Samt
voru það.ekki kaupmenn einir,
sem þessu fylgdu, góðir menn,
eins og' Árni Magnússon, gátu
látið sér þessa skipun lynda og
óttuðust meira einokunareðli
félagsverzlunarinnar. Árni varð
rnikils ráðandi um verzlunar-
mál á næstu árum, er hann var
skipaður í jarðabókamefndina
ásamt Páli Vídalín (1702—-
1712) og vaf þetta einn árang-
ur af störfum Gottrups. Áhuga
hans og góðum yilja.var annars
drepið dreif af seinlæti stjórn-
arinnar. Eitt af merkum ný-
mælum hans var það, að Islend-
ingar skyldu fá fulltrúa hjá
konunginum til þess að gæta
þar réttar síns og flytja mál sín
og var jafnvel skipaður til þess
ákveðinn maður, Maurítz Sam-
söe.þótt lítt yrði úr framkvæmd
um. Mun hann samt mega telj-
ast fyrsti verzlunarfulltrúi ís-
lendinga erlendis.
Næst má telja tillögur Skúla
Magnússonar, en megintillögur
hans eru frá 1757, 1763 og 67.
Hann lagði það til að tíu kaup-
memi danskir eða hollenzkir
skyldu fá verzlrmina og íslenzk-
ir menn fá forgangsrétt' til
starfa hjá þeim og rétt til með-
eignai* til að læra verzlunar-
störf. Eitt af því, sem seinna
mun frá Skúla komið var það,
að verzlmrin skyldi ávaxta fé
fyrir menn með 4% og var þet.ta
einskonar vísir tií banka eða
sparisjóðs þótt lítið yrði úr.
Helztu áhrif . Skúla fógeta komu
frám í athöfnum hans — í bar-
áttu hans gegn dönskmn kaup-
mönnmn og í stofnun Innrétt-
inganna í Reykjavík um 1752.
Upp úr 1770 komu tillögur
Landsnefndariimar og lagðist
jnefndin gegn einokuninni. þótt
hún teldi tormerki á því að
koma á frjálsrj verzlun, vegna
örbirgðar landsins og van-
þekkingar fólksins á verzlunar-
málum, og vegna þess að grund-
völl innlendrar verzlunar vant-
aði, þar sem engir íslenzkir bæ-
ir væru til. Samt gerði hún ýms
ar góðar umbótatillögur til efl-
ingar atvinnuvegum og verða
þær óbeinlínis til þess að undir-
búa verzlunarfrelsið. Jón Ei-
ríksson. var um þessar mundir í
stjórn ísiandsverzlunarinnar og
stjórninni til ráðuneytis, en
danska stjórnin var hliðholl
ýmsum íslenzkum framfaramál
mn. Ýmislegt var þá ráðið vel
og skynsámlega um bætur á ís-
lenzkri verzlun, bæði af Jóni
Eirikssyni og Þorkatli Fjeld-
sted. Þeir gagnrýndu báðir ein-
okunina og vildu þó fara var-
lega, Þorkell t. d. gefa verzlun-
ina frjálsa sums staðar, en halda
einkasölunni annars staðar um
skeið og Jón Eiríksson vildi
ekkj fara lengra en það, að gefa
verzlunina frjála við danska
þegna. Það var Landsnefndin
síðari, sem helzt kvað upp úr
með frjálsa verzlun og þó mest
ritari hennar, Eggert, og skrif-
aði hann skeleggt og skynsam-
lega um málið,
E’nokunin
at'numin.
Upp úr þessu var einokunin
afnumin, fyrst með auglýsingu
18. ágúst 1786, og til fulls með
tilskipun frá 13. júní 1787 og
var einokunin úr sögunni 1.
janúai' 1788, að lögum. Þessar
tilskipanir eru hinar merkustu.
Með þeirri frá 18. ágúst 1786
er lagður grundvöllur Reykja-
vikur og nokkúrra annara kaup
staða og þar með undirstaða
nýrri þæja og viðskiptámenn-í
ingu. Með seinnt tilskipunum
er á ýmsan hátt mörkuð ný-
sköpunarstefna á atvinnmnál-
um, þótt verzlunarfrelsið sjálft
væri takmarkað. Nú máttu allir
verzlunarfrjálsir Norðurálfu-
þegnar Danakonungs verzla á
íslandi og sigla þangað og það-
an að vild og þó eingöngu á
dönskum skipum og var mönn-
um heit'ð margskonar fríöind-
um til þess að setjast að i hin-
Jón Sigurðsson, sem ötulast barðist fyrir frélsi landsmanna 3
verzlun sem á öðruin sviðum.
um nýju kaupstöðmn. Mestan
þátt í þessum nýju ráðstöfun-
m mun Eggert hafa átt. Þessi
rýnikun verzlunaiinnar hafði
skjótlega þau áhrif, að skipa-
ferðir til íslands júkust um
helming á fyrstu fjórum ámn-
um, verð á íslenzkum. fiski fjór-
faldaðist og kjöt hækkaði um
helming. Döitskum kaupmönn-
um þótti enn á sig gengið og á
næstu árum var faríð að tak-
marka verzlunarfrelsið í fram-
kvæmdinni á ný, bæði 1792 og
93 með því að þrengja kaup-
svæðin og banria sveitaverzlun.
Óónægja með vérzlUiiina óx því
fljótlega aftur og kom gpeini-
lega fram á Alþingi 1795. Segir
þár að verzlunin sé ófrjáls,
magnlaus, niðurdrepandi. og ó-
bæriíeg, og er enn baðið urn
frjálsa verzluh við allar þjóðir.
Þetta hús þekkja Reykvikingar í nokkuð breyttri mynd. Það er
á einu fjölfarnasta götuhorni bæjarins — Austurstrætis og
Lækjargötu. Þar vár ein elzta verzlun, bæjarins — Bókaverzlun
’Sigfúsar Eyniundssonar — fyrstu árin, sem hún var starfrækt.
Magnús Stcpíiensen
og frjáls verzlun.
Magnús Stephensén var lífiðj
og.sálin í þessari viðleitnj og'
bjargvættur verzlunarinnar í;
ólgu Napóleonsstyrjaldanna. |
Hann gerði nýjar tillögur um
verzlunarfrelsi 1815, en þeim I
var hafnað. íslendingar fylgdu
ekki fast fréísiskröfunum, en
danskir kaupmenn héidu því
fastar á sinum málum. Merkar
tilskipanir og tilslakanir komu
samt á næstu árum, einkum
1816, er leyfð var að foiTninu til
frjáls utanríkisverzun og mátti
nú hver íslenzkur kaupsýslu-
maður panta sjálfur skipsfarm
frá útlöndum eða senda þang-
að. Þótt nokkuð væri þetta tor-
veldað í frainkvæmd, s. s. með
álögum á útlehd skip, \rar þama
fyrst opnuð Ieið fyrir frjálsa ís-
lenzka utanríkisverzlun. Þetta
var líka áréttað um timbur-
verzlun 1821 og 1836. Innan-
landsvei'zlunin var hinsvegar
torveldu'ö og óhæg,með hömlum
á lausakaupmenn og á sveita-
'vérzláftir. Yfirleitt Vár állt'gért,
sem unnt var, af opinberri hálfu
til þess að einskorða verzlun-
ina við Danmörku eftir sem áð-
ur, enda réðu danskir kaup-
menn mest allar götuf fram að>
aldamótum. Það voru lausa-
kaupmenn, sem hingað sig'ldu,.,
og helzt gerðu verzlunina hág-
kvæma, höfðu oft fjölbreyttari '
vöru og ódýrari en fastakaup-
menn og verzlunarferðir í skip>
þéirra á spekúlantstúrunum
voru oft lystiferðir til upplyft-
ingar og kjarabóta í senn.
ÁrLð 1836 var enn sett nefndi
til þess að athuga ýmis verzl-
unarmál. Allir þeir íslendingar,
sem við þjóðmál fást á þessum.
ámm, láta verzlunamálin til.
sín taka, Baldvin Einarsson í
Ármanni á Alþingi, Tómas Sæ-
mundsson og Gísli Bi-ynjólfs—
son, sem, mest og heitast skrif-
aði um frelsishreyfinguna í Ev-
rópu um 1848 og síðast og helzb
Hugmyndin um íslenzkfc
verzlunarfrelsi átti einkenni-
lega erfitt uppdráttar lengt
frameftir og vantrú lands-
manna sjálfra á möguleika
hennar var furðulega mikil og
lífseig. Þegar veðúr fór að
breytast í lofti, konungsverzl-
unin gekk treglega, verzlunar-
arðurinn rýrnaði og nýjar hug-
stefnur komu til, fóru danskir
stjórnmálamenn einnig að líta,
með meiri sanngirni en áður á:
íslenzk mál. Þeir láta til sín
taka ýmsar umbætur og margar-
tillögur þeirra voru rderkar og:
ágætar og bornar fram af góð-
um hug. Margvíslegar rann-
sóknir voru látnar fara fram á.
landshögum og á mög'uleikuiTt
nýrrar og betri hagnýtingar
landsins. í kjölfar allra þeirrat
athugana kom verzlunarfrelsið.,
hægt og sígandi.
Yöxtur
■kaupstaðanna.
Menn sáu allskonar érfiðleikst
á því, að frjáls verzlun gæti.
þriíist á íslandi. Hér voru eng-
ir bæir, fyrr en tilskipunin frá