Morgunblaðið - 10.02.1918, Page 4

4
MORGUNBLAÐIÐ
Sitt af hverju um
lífshælti fiska.
Eítir
‘Bjarva Sœmuvdsson.
Lifshættir fiskanns eru oft mjög
einkennilegir, og rannrókair siðari
áratuga hafa leitt margt í ljós þar
að lútandi, en fátt hefir verið birt á
prenti um það á íslenzku. Ur þessu
vil eg nú reyna að bæta nokkuð
með því að flytja smágreinar um
þetta efni, og einkum tina það til,
sem segja má um hérlenda fiska,
sumt af því eftir eiginathugunum
eða þeim heimildum, sem eg verð
að álíta góðar og gildar.
i. Gleypigirni fiska. Svo nefni
eg tilhneigingu þá, sem virðist vera
mjög rík hjá ýmsum fiskum, til
þess að gleypa hvað sem að kjafti
kemur, án þess að það sé þeim til
nokkurs gagns, gelur jafnvel verið
þeim bráðhættulegt. Lítur út fyrir
að þeir vilji reyna og prófa alla
hluti, svo að ekkert sleppi ógleypt
fram hjá þeim, ef vera kynni að
það væri matur.
Eg hefi oft gert þá tilraun á ufsa-
seiðum (»varaseiðum«) við bryggjur,
að kasta til þeirra alóætum hlutum,
eins og t. d. vindlaösku, og hafa
þau óðara þotið til og gleypt hana,
en »spýtt« henni út úr sér aftur,
þegar þau fundu ekkert matarbragð
að henni.
Á fiskisýningunni í Bergen 1898
sá eg safn af sýnishornum af því
sem þorskurinn nærist yfirleitt á, og
svo ýmsu því, sem fundist hafði í
mögum þorska við Noregsstrendur.
Mest þótti mér um vert að sjá þar
blaðbreiðan flatningshníf með stórnm
blýhólk, sem einn þorskurinn hafði
gleypt, og hefir það sennilega verið
strembinn biti.
Það efi þó ekki eins dæmi, að
fiskur gleypi hnífa, sem detta út-
byiðis. Það kemur jafnvel fyrir hér
við land og líklega ekki svo sjald-
an. Eg veit um þrjú dæmi frá síð-
ustu árum:
Páll Bjarnason kennari á Stokks-
eyri sendi mér í hitteðfyrra stóran
(15 cm. langan) sjálfskeiðing, sem
hafði fundist opinn í maga á þorski,
er veiddist i Selvogssjó þá á vetrar-
vertíðinni. Hnífurinn hefir auðsjáan-
lega aðeins verið búinn að vera
stutta stund í maga fisksins, þegar
hann veiddist, þvi að blaðið var
fagurt og ekki farið að etast af
magasýrunni. Ekki hefi eg getað
spurt uppi, hver átt hafi hnifinn,
né hvenær hann hafi tapast. Hann
var einblöðungur og með kinnar úr
rádýrshorni (beinkinnar með örðum
á) og er til sýnis á Náttúrugripa-
safninu. Annar hnífur (saði Páll
mér) hafði fundist i þorski í Stokks-
eyrarsjó um sama leyti og hinn, tn
um þann fund hefi eg ekki getað
aflað mér frekari upplýsinga.
Þriðja og merkasta dæmið er þetta,
en sögumaður minn er Sveinbjörn
Jónsson, stud. jur. frá Bildsfelli:
Þorsteinn Jónsson frá Alviðru i
Ölfusi misti út flatningshnif á skip-
inu Albatros á Selvogsbanka, í miðj-
um apríl 1916. Hnífurinn var með
blýhólk og á hólkinn skorið fanga
mark Þorsteins. Um vorverf’ðina
var Þorsteinn háseti á hotnvörpungn-
um Rán, og eitt sinn, seint í júni,
þá er skipið var að veiðum vestur
i Álsbrún (út af Aðalvík), bar það
við að háseti einn er var að gerá
að aflanum, kallar nndrandi upp:
hver á hníf? og heldur á loít flatn-
ingshnif, er hann þá hafði fundið í
maga stórufsa, sem hann var að fara
innan í. Þorsteinn sér hDÍfinn og
ansar: eg á hann, og segir frá
hnifmissi sinum um veturinn á Alba-
tros. Skipstjóri tekur þá við hnífn-
um og spyr Þorstein, hvort hann
geti helgað sér hnifinn og segist
hann geta það, þvi að fangamark
sitt eigi að vera á honum, og stend-
ur það heima; fékk þá Þorsteinn
hnifinn sinn aftur eftir 8—9 vikna
dvöl í ufsamaganum. — Var hnifur-
inn (sem er 25 cm. langur) óbreytt-
ur, nema að blaðið var orðið svart.
Einhver þroti kvað hafa verið kom-
inn i maga ufsans, sem annars leit
út fyrir að hafi verið við sæmilega
heilsu. — Þorsteinn hefir nú gefið
Náttúrugripasafninu hnífinn og er
hann þar til sýnis.
Oll þessi dæmi eru glöggur vott-
ur þess, hve gjarnt fiskum er að
gleypa það sem þeir hitta fyrir sér,
hvað svo sem það er, og sennilega
gleypa þeir svona hnif í sama augna-
bliki og hann dettur i sjóinn, þ. e.
rétt uppi við yfirborð, sjá hann
líklega blika um leið og hann klýf-
ur sjóinu og þá er gleypigirnin svo
mikil, að fiskurinn heudir hnifinn
»á lofti« án þess að gsra sér nokk-
ura grein fyrir því, hvað það er,
sem hann gín við.
Síðasta dæmið af þessum þremur
er lang-merkilegast; það sýnir í
fyrsta lagi, að magi ufsans er ekki
viðkvæmur, þar sem hann virðist
ekki hafa haft neitt verulega ilt af
því, að þessi stóri og klunnalegi
hnífur, með þungum blýhólk (sem
er eitur, ef hann leysist upp), var
þar svo lengi. I öðru lagi gefur
það mikilsverðar upplýsingar um
ferðir þessa fisks á hinu umrædda
timabili. Hann hefir verið á Sel-
vogsbanka í miðjum apríl, gleypir
þar hnífinn og er þegar að 8—9
vikum liðnum, og ef til vill fyr,
kominn norður fyrir ísafjarðardjúp,
hefir hann þá að minsta kosti farið
220 sjómílur frá staðnum, sem hníf-
urinn mistist á. Nú et það kunn-
ugt að ufsi veiðist unnvörpum á
Selvogsbanka í byrjun vetrarvertíð-
ar. af því að hann gýtur þar ein-
mitt snemma i marz, nokkuru á
undan þorskinum. Svo hættir hann
mikið að veiðast þar, en veiðist aft-
ur á móti mikið á bönkunum við
Hornstrendur, t. d. í Álsbrúninni.
Hafði eg látið mér detta í hug, að
þessi ufsi, sem veiðist þar — út-
gotinn er hann víst allur — væri ein-
mitt fiskur, sem hefði gotið á bönk-
unum við suðvesturströndina, en
hefði að lokinni hrygningu haldið
vestur og norður með landi, eftir
því sem sjór bitnaði og fæða (eink-
um ýmiskonar krabbadýr, svo sem
kríli, ögn og augnasili) ykist þar.
Þessi atburður virðis styðja þessa
skoðun mína, jafnvel þótt hann sé
að eins eitt dæ-ri.
2. Grœðqi fiska er mikii; fæstir
þeirra kunna varla magamál sitt, pg
sumir troða svo miklu í magann að
firnum sætir og verður vikið að því
s’ðar. Það er skamt á milli munns
og maga í fiskinum, þvi að vélindið
er svo sem ekki neitt; þegar kokið
þrýtur tekur maginn (»munnamagi«
er eísti hluti hans nefndui) við.
Þegar hann er tómur, er hann sam-
anskroppinn og mjór eins og görn,
og getur þanist ákaflega mikið út
og orðið líknabelgs þunnur. Af því
að svo skamt er úr maganum og
upp í munninn, þá gæti orðið hætta
á því að dýr, sem fiskur gleypir lif-
andi, gætu brotist út aftur áður en
þau köfnuðu í maganum, en við þvi
er oft séð með því, að á kokbein-
unum eru hvassar tennur, margar
og stórar og vita oddar þeirra inn
og niður, og mundu óðar stingast í
það sem út vildi leita.
Hin áður umtalaða gleypigirni fisk-
anna er í raun og veru vottur taum-
lausrar græðgi, sem aldrei setur sig
úr færi, tí eitthvað ber fyrir augun,
jafnvel þótt það sé algerlega óætt.
Skulu nú tekin nokkur dæmi.
Fyrst skal frægan telja, hákarlinn.
Þeir sem hafa kynst honum, munu
lita svo á, sem hann sé öllum fisk-
um gráðugri, enda fara margar sög-
ur af græðgi hans, bæði hér við land
og annarsstaðar, þar sem hann á
heima1). Hann er líka stór fiskur
og getur innbyrt mikið. Eitt sinn
veiddist hákarl í Eyjafarði og voru i
maga hans stór blöðruselur, nokkrir
þorskar og nokkur hákarlsstykki. í
öðrum hákarli norðanlands var selur
á stærð við uxa, og 14 þorskar.
Faber segist hafa fundið í einum 14
feta löngum, heilan látursel, 8 stóra
þorska, 1 fjögurra feta löngu, 1
flyðru og nokkur hvalspiksstykki,
(lagleg máltiðl). Við Noreg hefir
eitt sinn fundist í hákarli heilt hrein-
dýr (hornlaust þó), sem sennilega
hefir hrapað fyrir björg, og í öðrum
útselur á stærð við uxa og 14 þorsk-
ar. Eflaust mætti fá fleiri sögur og
enn þá stórkostlegri um grægði há-
karlsins frá gömlum hákarlamönnum
hér1).
Þessi dæmi, sem nú voru tilgreind,
virðast bera vott um ótrúlega græðgi
og mikið magarúm i hákarlinum,
en þess ber þó að gæta, að hann
er afar stór fiskur og efamál, hvort
hann er í raun og veru gráðugri en
margir aðrir, og nær er mér að halda
-1----------
J) Heimkynni hans er Norðuris-
hafið og Atlanzhaf suður að Færeyj-
um og Bandarikjum (Cap. Cod).
Sögur af hákarli úr höfum lengra
suður eiga við aðra háfiska, sem í
íslenzkum ritum eru tíðum ranglega
nefndir hákarl.
J) Væri gott ef einhverjir vel at-
hugulir og óljúgfróðir menn kynnu
þesskonar sögur, vildu senda »Ægi«
þær til birtingar.
að porskurinn geti boðið honum út
í þessu tilliti, þegar tekið er tillit til
þess, hve miklu minni fiskur hann
er. Þegar hann kemst i »lífrétt* sinn,
loðnuna, gleymir hann öllum boð-
orðum um hófsemi og jafnvel maga-
máli sínu með og þenur magann
oft og tíðum svo mikið út, að hann
verður þunnur eins og líknabelgur
og alveg gagnsær, svo sjá má loðn-
urnar í honum eins og glasi. Það
hafa verið taldar i einum þorskmaga
(á fiski sem veiddist við Langanes á
»Beskýtterenc í júli 1903) 267 loðn-.
ur, flestar c. 10 cm. langar 0: smá-
loðna. Allar þessar loðnur voru nál.
680 tenings-sentimetrar að rúmmáli,
og auk þess voru í þessum sama
maga 80 tenings-sentimetrar af rauð-
leitu mauki (krabbadýra-leifum?). —
Sumarið 1898 fann eg í maga á stór-
um þorski, sem veiddur var á Brim-
nesi við Seyðisfjörð, haus af öðrum
þorski, sem hafði verið litlu minni
en hann og stóðu hryggjaliðatindarn-
ir aftan við hausinn því sem næst í
gegnum magann. Það er mér ekki
vel skiljanlegt, hvernig þorskurinn
hefir farið að því að gleypa þenna
örðuga bita, og enn óskiljanlegra
var það, að hann skildi þó hafa lyst
á litlum síldarbita og vilja stofna sér
i lífsháska með því að gleypa hann.
Ekki virðist græðgin minka þó að ■
fiskarnir séu minni, og skal eg, til
þess að færa orðum mínum stað,
nefna marhnútinn. Fiestir munu kann-
ast við að ekki vantar hann munn*
inn. Skal eg segja dálitla sögu nm
reyndan og ráðsettaD (d: fullvaxinn) *
marhnút, sem eg athugaði eitt sinn
við bryggju í Reykjavík. Þar höfðu
menn verið með nýveidda sild og
lá þar millisíld ein á botninum. Sé
þá hvar »marsi« kemur, bægt og
gætilega, eins og honum er títt,
virðir fyrir sér síldina og hyggur
hana góða til átu. Fer hann þá fram-
an að henni, tekur um hausinn á
henni, stingur honum upp I sig,
þangað til að hún er komin aftur
að gotrauf ofan i marhnútinn, en
hann hafði ekki athugað það, að síld-
in var jafnlöng og hann sjálfur, eða
öllu lengri, og því ekki liklegt, að
hann gæti innbyrt hana og nú stóð
hún á botni í maga hans og gat ekki
komist lengra. En þetta virtist ekki
gera »marsa« neitt til, hann hafi auð-
sjáanlega ekki annað þarfara að gera
i svipinn en að leggjsta á meltuna
og bíða rólegur þess tíma, að síldin
meltist svo mikið, að hún kæmist
öll viður í magann. En þá kom ann-
að fyrir: Annar marhnútur hafði
verið þar á vakki og séð hvað fratn
fór, Hefir hann að líkindum hugsað
áem svo, að ekki væri ósanngjarnt,
að hann gæti fengið það af síldinni,
sem stóð út úr félaga hans og fdf
fram á eitthvað þess háttar við hann-
En það var ekki nærri því komandi-
Hann vildi engu miðla og ætlaði að
synda burt. Það gekk reyndar iHa>
því að síldin var stirðnuð og spofð'
urinn beygður upp á við og gat naat'
hnúturinn því ekki synt með botn-
inum, síldin stýrði honum UPP -
sjóinn. Kunningi hans fór þá a
gerast áleitnari, reyndi að narta ísíl