Morgunblaðið - 11.07.1919, Side 2

2
MOR6UNBLAÐIÐ

MORGUNBLAÐIÐ
Ritstjóri: Vilh. Finsen.
Ritstjórn og afgreiðsla í Lækjargötu 2.
Sími 500. — Prentsmiðjusími 48.
Kemur út alla daga vikunnar, að
mánudögum undanteknum.
Ritstjórnarskrifstofan opin:
Virka daga kl. 10—12.
Helgidaga kl. 1—3.
Afgreiðslan opin:
Virka daga kl. 8—5.
Helgidaga kl. 8—12.
Auglýsingum sé skilað annaðhvort
á afgreiðsluna eða í ísafoldarprent-
smiðju fyrir kl. 5 daginn fyrir útkomu
þess blaðs, sem þær eiga að birtast í.
Auglýsingar, sem koma fyrir kl. 12, fá
að öllum jafnaði betri stað í blaðinu
(á lesmálssiðum) en þær sem síðar
koma.
Auglýsingaverð: A fremstu síðu kr.
1.00 hver cm. dálksbreiddar; á öðrum
síðum kr. 0.80em.
Verð blaðsins er 1 kr. á mánuði.
V4V V|x* Vjv' ‘i"Vix Vix'V|V V|V V|>.''5rJV
Fiume-deilan.
M : n n i s 1 i s t i.
Mf>ýr>ofél Sóki*si*ín Uni^Uiai. H 'g 1 7—é
UjrgaratjórMkrital. opíd ■tasl. 10 IV og I
iinjarfógetaakrifatufaD optn t d 10—lrogl—<
B»jargjaldkerinD Laafaev k kl 10 ’Voc 1—f
HjélparstöO bjúkrunarlélag ins .Llkn. fyrir
y tberklaveika, Kirkjusi ræti IV. Opin þ iöju-
daga kl. 5-7.
Itlandsbanki opinn 10- 1.
sndakotskirkja. öubsþj. 9 og fl * helg in
Landakotsspitali f. ajiikravltj. 11—1,
Landsbankinn 10—8. Bankastj 10—1S
Landgbðkasafn lí—B og 5—8. Otlén 1—8
LandsbdnabarfilagsskrifstofaD opin frá 18— S
Lsiidsféhirbir 10—2 og 4—5.
Landsaiminn opinn daglangt (8—9) virka dagr
.-Iga dagn 10—8
Listasafnib opið á suDrmdöemn kl. 12—2.
Náttdrugripasafnib opib l>(s—gr(, g sunnu"
Pð.thðsiö opib virka d. 10—0, sunoud. 10 1
----bðggladeildin 10 3 og 5—6 v. dage
Si»mábyrgft Islands kl. 1—6.
Stjðrnarráftsskrifstofnrnar opnar 10—4 dagl
falsimi Keykjavlknr Pðsth 8 opinn 8—12.
Vjfllfltaftahœlift. Heimsoknartími 12—1
► iðftminjasafnift opift s þrd., fimtd. 1 8.
► iðftakjalasafnift opift snnnud., þriftjud. 01
Amto *h- a *rl i —2.
Víða teygir einokunar-skrímslið
upp höfuðið á þessu landi. Stjórnin
einokar ýmsar helztu nauðsynja-
vörur landsmanna, nú orðið um alla
þörf frain. Hrossasöluna hefir hún
tekið í einokunarklær sínar þetta
ár. Kornmatinn og kolin einokar
húu. Og einum flokki í landinu
þykir enn of skamt farið. Vill, þótt
ekki þori hann að koma opinber-
lega fram með það, að landið ein-
oki alla verzlunina. Þetta hefir
kcimið fram meðal helztu ráðu-
nauta atvinnumálaráðherrans.
Einokun á a n d 1 e g a s v i ð-
i n u heíir þó til skamms tíma
ekki heyrst nefnd, enda hefir hún
jafnan þótt öllum sanni fjarlægust.
Einokun á kénningum og stefnum
í skáldskap, listum og vísindum
gengur í berhögg fýð alt það, sem
menn hafa talið auðsætt alt
fiá dögum stjórnarbyltingarinnar
frakknesku.
Nýlega hefir þó einn menta-
manna þessa lands borið fram þá
hugmynd, að landið, ríkissjóður,
setti á stofn útgáfu-fyrir-
t æ k i. Er hugmyndin sú, að ríkis-
sjóður leggi fram fé til þess að
kosta þýðingar og útgáfu útlendra
rita. Ritin verði ódýrt seld, og einn
maður verði skipaður til þess að
hafa umsjón og forræði á því, hvað
taka skuli. Framsóknarmenn, er sig
kalla svo, hafa tekið mál þetta á
stefnuskrá sína (sjá „Tímann“ frá
5. júlí þ. á.). Eftir er þó að vita,
hversu ör flokkur þeirra á þingi
verður á fjárveitingu til slíks fyr-
irtækis.
Þetta fyrirtæki mundi hafa al-
varlegar afleiðingar, ef það kæm-
ist í framkvæmd eins og höf. hug-
myndarinnar ætlast til. Ríkissjóður
ætti að launa fastan forstjóra
fyrirtækisins. Ef nokkur sæmileg-
ur maður ætti að fást til þess, þá
muudi launig ékki geta orðið undir
Þjóðernisskiftingin, sem banda-
menn hafa ætlað sér að koma á í
álfunni, er jafn líkleg til þess að
verða upphaf nýpra styrjalda, eins
og hin gamla og óeðlilega ríkja-
skifting og þjóða. Deilur hafa ver-
ið miklar á friðarfundinum út af
þessu og hafa bandamenn -togað
sinn skækilinn hver. En sú deilan,
6000 krónum á ári, og dýrtíðarupp-
bót að auki. Ekki mundi þessi mað-
ur, hversu mikill sem hann væri,
komast yfir að þ ý ð a þau rit, sem
út yrðu gefin, enda varla ætlast til
þess, að hann ynni slík púlsverk.
Hlutverk hans yrði að ákveða, hvað
þýða skyldi og ef til vill að fara
yfir þýðingarnar. Öðrum mönnum
yrði því að fela þýðinga-starfð.
Þessum mönnum yrði að borga
sæmilega fyrir verk sín, naumast
minna en 50 kr. fyrir hverja prent-
aða örk. Síðan kemur pappír, prent-
un og hefting. Eftir verðlagi því,
sem nú er mundi allur sá kostnaður
ekki nema minna en 150 krónum á
hverja örk, miðað við Skírnisbrot,
því að upplag yrði væntanlega haft
nokkuð stórt. Ef 1000 arkir yrðu
gefnar út á ári, þá mundi sá kostn-
aður nema um 20 þús. króna
á ári, og eru þá eigi meðtekin laun
forstöðumannsins, sem með dýrtíð-
aruppbót yrðu varla undir 10 þús-
und krónum. Útlagður beiun kostn-
aður yrði eigi minna en 30 þúsund
krónur árlega.
En kostnaðarhliðin er alls eigi að-
alatriði í þessu máli, heldur hitt, að
hugmyndin er andstæð þeirri meg-
inreglu, að andlegt líf í hverju
landi á að vera svo frjálst sem kost-
ur er á. Afleiðing þessara ríkisút-
gáfu-skipulags yrði það, að fram-
kvæmdir hérlendra hókaútgefenda
yrðu brotnar á bak aftur að miklu
leyti. Þeir gætu eigi kept við hið
ríkis-einokaða útgáfufyrirtæki. Og
afleiðing þess yrði sú, að mörg góð
rit kæmust alls eigi út, sem annars
hefðu gert það, og atvinuurekendur
sviftir atvinnu sinni eða að minsta
kosti tilfinnanlega að henni þrengt.
Og þ e 11 a er þó ekki það hætttu-
legasta, heldur það, að lesendur hér
í landi yrðu alment ofurseldir geð-
>ótta þess, sem ritin velur. H a n n
getur verið svo skapi og smekk far-
inn, að hann velji einhliða rit, til
að breiða út þær kenningar og
stefnu, sem h o n u m geðjast að, en
útilokað önnur rit, sem lýsi öðrum
stefnum og bera fram aðrar jafn-
réttháar kenningar. Það mætti jafn-
vel hugsa sér, að forstjóri fyrirtæk-
isins notaði stöðu sína til þess að
breiða út ákveðna stefnu í stjórn-
málum eða atvinnumálum, veldi að
eins þau rit, sem þeim kenningum
halda uppi, er hann aðhyllist á því
sviði. Eorstjórinn gæti meira að
egja notað ríkisfé til þess að breiða
út eiahliða kenningar stjórnleys-
sem mesta úlfúð hefir vakið til
þessa, er deilan um Fiume, og er
enn eigi að vita, hvernig henni lýk-
ur. ftalir kröfðust þess eindregið,
að fá borgina. Það vildi Wilson
ekki. Þá stukku ítalir heim af frið-
arfundinum. Seinna var þó málum
miðlað svo, að Orlando, forsætis-
ráðherra, lét sér niðurstöðuna
igja, maximalista o. s. frv. Snið-
ug stjórn gæti og auðvitað notað
féð að meira leyti eða minna í sínar
þarfir. Ef samkomulag er gott milli
hennar og forstjórans, þá er vegur-
inn opinn til þess að nota féð í þarf-
ir stjórnarinnar. En ef samkomu-
lagið er slæmt, þá getur forstjórinn
notað féð til þess að rífa niður
stefnu stjórnarinnar. Er hvorugur
kosturinn góður.
Ein tegund „bókmenta“ mundi
geta þriíist við hlið ríkisútgáfunnar
Gert er ráð fyrir því, að hún fengist
ekki að jafnaði við útgáfu eða þýð-
ingar á hreinum og beinum reyfara
skáldsögum. Hún mundi sennilega
gefa út rit, sem nokkru ofar stæðu.
Bókaútgefendum öðrum, mundi
verða ókleift að gefa slík rit út og
keppa við ríkiseinokunina. Þar á
móti mundi þeim eftir sem áður
vera fært að gefa út „reyfafá“.
Þar eru eigi gerðar miklar kröfur
til vandaðra „þýðinga“ eða vand-
aðs frágángs að öðru leyti. Slíkar
,bókmentir‘ ‘ gleypir fólk venjulega
í sig einu sinni og hendir þeim síð-
an. Þær mundu ganga út eftir sem
áður því þær mundu staudast bezt
samkepnna.
Mundi eigi vera sæmru að auku
nokkuð styrki af ríkisfé hauda ís-
lenzkum rithöfuudum, bæði skáld-
um og fræðimönnum, og íslenzkum
iistamönnum, svo að þeir fái betri
skilyrði til þess að viuna frjálst að
þjóðlegum fræðum og* þjóðlegri
list? Ennfremur gæti verið gott að
s ty ð j a einstaka útgefendur, sem
þektir eru að því að gefa út góðar
erlendar' og innlendar bækur, eða
félög til að gefa út ákveðin rit.
Mætti haga þeirri styrkveitingu líkt
og nú er um skáldastyrk og lista-
manna. Nefnd manna gerði tillögur
um úthlutun s.tyrksins, enda skýrði
umsækjandi frá því, til hvaða út-
gáfu hann ætlaði að verja honum.
Og síðan veitti stjórnin styrkinn
eða synjaði um hann.
Á slíku íyrirkomulagi er ekkert
einokunarsnið. Allir gætu sótt, sem
vildu gera eitthvað á þessu sviði.
Engin kenning eða stefna í bók-
mentum, stjórnmálum eða atvinnu-
málum verður eiuokuð inu í lands-
menn með því móti, þegar af þeirri
ástæðu, að nefudarmenn, sem tillög-
ur gera árlega, verða eigi hinir
sömu, heldur kosnir til ákveðins
tíma af þeim stofnunum, sem vér
eigum þar til hæfastar (háskólan-
um, bókmentafélaginu og stúdenta-
lynda. En þá reis ítalska þingið upp
og steypti stjórninni, Fiume-deil-
unni er því ekki lokið enn. —
Myndin hér að ofan er tekin af
höfninni í Fiume. f baksýn sézt
borgin, en inni á höfninni sézt
ítalskt herskip og kafbátar. 1 horn-
inu er mynd af* friðarfulltrúum
ftala, Sonnino og Orlando.
félaginu). Og þá ættu allar stefnur,
sem einhvern rétt eiga á sér, að fá
að njóta sín.
#
-------o-------
Prestakallaveitingar.
Hinn 3. þ. m: var Eydalapresta-
kall í Suðurmúlaprófastsdæmi veitt
séra Vigfúsi Þórðarsyni presti á
Hjaltastað.
Sama dag var Mælifellspresta-
kall veitt séra Tryggva H. Kvaran,
em þar var aðstoðarprestur síðast-
liðið ár. Hafði hann náð lögmætri
kosningu safnaðarins áður.
Á sunnudaginn kemur verður
kosið í Landeyjaprestakalli í stað
séra Þorsteins Benediktssonar, sem
fékk lausn frá embætti í vor. Þar
er að eins einn umsækjandi í kjöri:
séra Sigurður Jóhannesson prestur
á Tjörn á Vatnsnesi.
Rikisborgara-
réttur.
Eitt af þeim frumvörpum, er
stjórnin leggur fyrir þingið, er
frumvarp til laga um ríkisborgara-
rétt, hversu menn fá hann og missa.
Eftir frumvarpi þessu verður
hvert skilgetið barn íslenzkur ríkis-
borgari, ef það á íslenzkan föður,
og sömuleiðis óskilgetið barn, ef
móðir þess er íslenzk og íslenzkur
ríkisborgari. Þá skaf og sá maður,
sem fæddur er a íslandi, en á þó
eigi ríkisfang þar, samkvæmt of-
anrituðu, öðlast íslenzkan ríkis-
borgararétt, ef hann hefir hér sam-
fleytt heimilisfang þar til hann er
fullra 19 ára. En þó má veita mönn-
um ríkisborgararétt með lögum.Og
hægt er að gerast ríkisborgari í
öðru landi, með konungsleyfi. Og
skal sá hinn sami þá hafa tekið
ríkisfang erlendis innan ákveðins
tíma. — Þá missir og kona ríkis-
borgararétt, ef maður hennar hefir
hann eigi. En hvert barn skal hafa
ríkisfang á íslandi, sé ókunnugt um
ríkisfang þess, þar til annað sann-
ara reynist. Þá skulu og þeir allir
teljast íslenzkir ríkisborgarar, sem
Amerísk skrifbor
%
(Roll Top)
fást hjá
Jón Halldórsson & Co.
lögheimili áttu á íslandi 1. des.
1918, með þeiin uudantekningum,
scm hér segir:
1. Þegnar annara ríkja eji íslands
og Dainnerkur, sem lögheimili
áttu á íslandi 1. des. 1918, halda
rikisfangi sínu.
hafi hefir sett sér. í'eir vilja alls
ekki hverfa aftur heim í sveitina.
þót.t þeir eigi þar foreldri og eigi
\ ið géð kjör að búa. Nokkrir fella
sig betur við vinnu og heilbrigða
lifnaðarhætti við sjó og ílengjast
þar þeSs vegua. Flestir eru þeir þó,
2. I’eir, er hvergi átfu ríkisfang 1.
des. 1918.
3. Danskir ríkisborgarar, sem áttu
lögheiinili á íslandi 1. des. 1918,
og eru ekki orðíiir íslenzkir rík-
isborgarar eftir ákvæðum frum-
varpsins. þó þau hefðu gilt 1.
des. Þeir skulu halda dönskum
ríkisborgararétti, en þó hafa
þeir rétt til að áskilja sér ís-
lenzkt ríkisfang.
Ur ágreiningi um þessi mál sker
dómsmálaráðherra. Þó má skjóta
þeim úrskurði undir dómstólana.
--------o--------
Úfugstreymi
i landbunaði.
Mikið hefir verið rætt og ritað
um J)að, að fólk flytti úr sveitunum
í kaupstaði, einkum til Iteykja-
víkur.
Nokkrir bændur liafa kent sjáv-
arútveginum um það, að ungt fólk
vildi heldur vera í sjóþorpum, en í
sveitum. Sérstaklega hefir það ver-
ið síldarvinnan, sem virðist hafa
heillað hugi fólks og dregið það til
sín. Mun það stafa af því, að oft
hefir við þá vinnu' verið gott kaup,
góðar livíldir og stundum gleð-
skapur mikill. Reyndar liafa nettó-
tekjur við þá vinnu líka verið mjög
misjafnar.
Það má segja að það sé eðlilegt,
að lausafólk og það fólk, sem þarf
að leita sér atvinnu frá heimilum
sínum, leiti þangað, sem það heldur
að mestir fáist peningar, og þá ekki
síður, ef sagt er að fylgi ýms fríð-
indi og t. d. meira frjálsræði,styttri
vinnutími o. s. frv. Mun þetta oft
hafa verið talið síldarvinnu og öðr-
um sjávarstörfum til gildis.
Fólk þarf á báðum sviðum, þ. e„
bæði til sveita og sjávar, og það
eðlilega er að hver vinni að því,
sem bezt á við hann — en því miður
er það oft, sem það ekki getur
hepnast.
Sérstaklega eru það sveitamenn,
sem verða oft að leita að heiman,
þótt þeiin sé það ekki ljúft. Taka
þeir sér þá bólfestu í sjóþorpum,
eða í kaupstöðum, vegna þess að
þeir eru til þess neyddir.
Mörgum mun þykja þetta skrítið
og spyrja, hvað því veldur. Skal eg
nefna nokkur atriði, sem styðja að
því, að fólk leitar úr sveitum til
kaupstaða og sjóþorpa:
Mentaþrá.
Flestir mannvænlegir unglingar
ala þá þrá í huga, að geta séð sem
flest, og lært sem mest. Æfintýra
löngunin og víðsýnisþörfin, kalla þá
burt frá bernskuheimilinu og burt
úr sveitinni. Sveitabærinn, sem þeir
hafa alist upp í er þeim ónógur.
Þeir leggja land undir fót og fara
í sjóþorp, eða kaupstaði. Þar er oft
hægra að fá tilsögn í ýmsuin grein-
um — en fræðslunni fylgir oft fá-
nýtt tildur, skemtanalöngun og
nautna ástríður glepja mörgum
unglingi svo sýn, að hann missir
sjónar á því marki, sem hann í upp-
sem una sér bezt í sveitunum og
óska sér helzt að vera þar, en verða
þó margir að fara þaðan.
Sjálfstæðishvöt.
Með þroskanum gerir sjálfstæðis-
hvötin vart við sig. Það að vera
sjálfum sér ráðandi og mynda
heimili, festa ráð sitt að reisa bú,
eru vanalega hugsjónir þroskaðra
manna.
Efnahagurinn er oft þröngur er
fólk giftist —en nú á tímum þarf
mikið fé til þess að reisa hú í sveit.
Leigujarðir nær ófáanlegar. Jarðir
yfirleitt svo dýrar að fátækir menn
geta hvorki leigt þær eða keypt.
Skepnur allar í uppsprengdu
verði, og það sama má segja um
verkfæri, vinnukraft og aðrar nauð-
synjar er að sveitabúskap lýtur.
Það er meira, en að vilja, að reisa
bú í sveit eins og nú liagar til. 8
hundraða kot t. d. sett í 16000 kr.
og mörg dæmi því lík.
Ungir og efnalausir menn geta
ekki reist rönd við slíku. Vilji þeir
eiga með sig sjálfir sjá þeir sér ekki
annað fært en leita að sjónum og
setjast þar að. Það að leigja eitt eða
tvö herbergi og eignast það allra
nauðsynlegasta, af því, sem tómt-
húsmenn við sjó nota, útheimtir
minna fé, en sveitabúskapurinn nú
á tímum. Þetta getur líka alt gengið
vel ef vel árar við sjóiim — en komi
uflalcysi, hvernig er fólkið þá statt?
Ekki er langs að minnast. Við sjó-
inn er oft keyptur matur á borðið
fyrir daglaunin þann og þann dag-
inn, sem hægt er að vinna, en vant-
ar er vinnan bregst.
Vonandi verður núgildandi fá-
tækralögum um sveitaflutning o. s.
frv. breytt, svo að ekki þurfi að
nota þau til lengdar eins og þau
eru.
Jarðnæði.
í flestum héruðum landsins hefir
verið kvartað um jarðnæðis-ekl-
uua. Menn liafa rætt um það mál
bæði í ræðum og ritum — en lítil
bót virðist vera ráðin. Margir tala
um að bæta úr jarðnæðisvandræð-
unum með nýbýlabyggingu. Víðast
hefir gengið illa að fá land til ný-
býla. Menn, sem laud hafa átt, liafa
flestir hvorki viljað selja það né
leigja. Auk þess byggingarefni
mjög dýrt síðustu ár og örðugt að
standast þann kostnað. Hefi eg víða
purst fyrir um það mál og veit þess
fá dæmi að nýbýli hafi verið reist.
Aftur á móti veit eg um márgar
jarðir í byggilegum héruðum, sem
lagst hafa og leggjast í auðn þ. e.
þær eru notaðar með, af bændum,
scm búa á öðrum jörðum.
Má segja að það gangi sem far-
aldur um land hér nú, að efnaðri
bændur kaupi jarðir, eða parta af
jörðum og hafi afnot þeirra að
nokkru eða öllu leyti með, oft stór-
um og góðum bújörðum sínum.
Reyna þeir helzt að ná áveitujörð-
tm eða öðrum góðum slægjulöndum
Finnast allmörg dæmi þess í Árnes-
sýslu og ef til vill víðar. Ríkari
bændurnir sjá sér hag í þessu, ef
ieir fá góð slægjulönd véltæk. Það
sparar fólkshald og tryggir betur
íeyforða.