Morgunblaðið - 27.08.1919, Blaðsíða 1

1
6. árgangur, 27-4. töiublað
Miðvikudag 27. ágúst 1919
Isafoldarpreutsmiðfa
NYJA BIO
^I GaMLA BiO BggSSSBéBSi
Gifting
Teddys fagra
Ga'nanleikur i 5 þátturr, tekinn
a(
World Films Carp. N.-Y.
Aðalhlutveskið leikur hin góð-
kunna og faliega leikkona
Clara Kimb JI Young og
* Chester Barnett.
Alit samvinimnefadar
beggja deilda.
Nefndinklofaar nm buáeta-
skilyrði fyrir kosníngar-
létti.
„Nefndir þær, er livortveggi
Þingdeild setti til þess að athuga
frumvarp til stjórnarskrár kon-
ungsríkisins Islands, liófu þegar
samvimiu um starf sitt. Hafa þær
lialdið 20 fundi og tekið einstakar
greinir frumvarpsins til rækilegrar
athugunar. Nefndin kaus þrjá menn
í undirnefnd til þess að orða breyt-
ingartillögur þær, er fylgi liöfðu
náð, og voru þær tillögur síðan
hornar *undir nefndina til úrslita
og þá aukið við eða breytt, eftir
Því sem þurfa þótti.
Breytingartillögur nefndarinnar
eru nokkuð margar að tölunni til,
eu flestar þeirra miða einungis að
því að íæra til betra máls, eða eru
svo augljósar og smávægilegar efnis
breytiugar, að óþarft þykir að gera
grein fyrir þeim í nefndaráliti.
Út af 21. gr. frumvarpsins, sem
er svo liljóðandi: „Konungur getur
látið leggja fyrir Alþingi frumvörp
til laga og tillögur til annara sam-
þykta“ vill nefndin öll taka það
fram, til skýringar, að ætlast verði
til, að stjórnin fái umboð konungs
á ríkisráðsfundi undan Alþ., til þess
að leggja fram á þinginu þau frum-
vörp, sem ráðuneytinu kann að
þykja þörf á meðan þing stendur
yfir, þótt eigi liafi verið kostur að
hera þau áður fyrir konung í ríkis-
ráði. Með þessu skilorði sér nefndin
eigi þörf á að-breyta greininni. '
Þess skal getið að skoðanir
defndarmanna voru svo sundurleit-
ar um atriði þau, er 26. grein skipar
fyrir um (tölu þingmanna, tölu
iandkjörinna þingmanna, deildar-
skipan og fleira), að engin niður-
staða fékkst um þau. Varð það loks
úS samkomulagi eftir langar um-
ræður og mikið stímabrak, að
befndiu sem slík bæri ekki fram
^rar breytingartillögur við grein-
llJu 0J1 þá að setja þar lieimild um,
kjósa mætti þingmenn í Reykja-
með hlutfallskosniiig. Var J)á
Jafnframt gert ráð fyrir, að um leið
°S sú breyting yrði í lög tekin, væri
°®i'um núveraíldi tvímenningskjör-
^^inum breytt í einmenningskjör-
dtemi.
I samræmi við þetta eru breyt-
lQgartillögurnar við 26. gr. og
°rðabreytingar í samræmi við þær,
^ 27., 28., 29. og 30. gr. (sbr.
brtt.).
Að öðru leyti hafa nefndarmenn
óbundnar hendur um afs'töðu sína
til eiustakra atriða. greinar þess-
arar, er til atkvæða kunna að koma
í deildum þingsins.
Ágreiningur varð í nefndinni um
breytingartillögu við 29. grein.
Álit meiri hlutans.
Meiri hluti nefndarinnar er ein-
dregið þeirrar ákveðnu skoð.unar,
að sj'álfsagt og ófrávíkjanlegt sé
að halda að minsta kosti 5 ára bú-
setuskilyrði í stjórnarskránni fyrir
kosningarrétti og kjörgengi til Al-
þingis, og liefir því sett og' sam-
þykt tillögu þá við 29. grein, sem
tekur þetta fram.
í frumvarpi stjórnarinnar er,
auk ríkisborgararéttarins, einungis
eins árs búseta í kjördæmi sem skil-
yrði fyrir kosningarrétti í kjör-
dæminu. Kjörgengur er hver
sá, sem kosningarrétt á eiiihvers
staðar í landinu og hefir heimilis-
festu innaidands.
Með ákvæðinu í 10. gr. stjórn-
skipunarlaga 19. júní 1915 eru þau
skilyrði um þetta efui sett fyrir
kosningarrétti manns, annáðhvort:
að hann sé fæddur hér á landi, eða
hafi átt liér lög'heimiii síðastliðin
5 ár er kosningin fer fram( og hafi
verið búsettur eitt ár í kjördæm-
inu). Samkvæmt 11. gr. sömu laga
er hver s'á kjörgengur, sem kosn-
ingarrétt á í landinu.
Mismunurinn á því tvennu móti,
hversu menn öðlast kosningarrétt
og kjörgengi samkvæmt þessum nú-
gildandi lagagreinum, er því sá, að
þeir, sem fæddir eru hér á laudi,
hafa kosningarrétt eftir eins árs
dvöl í kjördæminu, hversu lengi
sem þeir kumia áður að hafa dval-
ist erlendis, og eru kjörgengir, éf
þeir hafa hér á landi heimilisfestu
þegar kosning fer fram, en aðrir
menn, sem ekki eru fæddir í land-
iuu, fá réttiim, er þeir liafa háft hér
iögheimili 5 síðustu árin.
Yegna þessara tvennskonar skil-
yrða þótti fulltrúum Dánmerkur í
áambandslaganéfhdimii ástæða tii
að taka það frm í athugasemdum
við 6. gr. sambandslagafrumvarps-
ins, að í samræmi við „gag‘nkvæmi“
ríkisborgararéttindanna verði að
afnema allar takmarkanir, sem nú
ié þar á, „svo sem mismun þann á
xosningarrétti, sem fram kemur í
10. gr. stjórnarskipunarlaga ís-
.iands frá 19. júní 1915.“
. Þennan mismun, sem nefndar-
mennirnir minnast á, má afuema
með tvemiu móti, amiaðhvort með
því að afnema 5 ára húsetuskilyrð-
ið, eða ineð því að láta það ná til
allra jafnt, hvort sem eru íslend-
ingar eða Danir.
Meiri liluta nefndarinnar þykir
eiusætt að taka síðari kostinn, og
liggja til þess margar ástæður.
Pyrst má miima á það, að þá er
sambandslögin voru til umræðu á
Alþingi í fyíra . og andstæðingar
þeirra fundú þeim meðal annars til
foráttu, að samkvæmt 6. gr. og at-
hugaseindimii við liana, sem fyrr
greinir, mundi þurfa að nema 5 ára
búsetuskilyrðið úr stjórnarskráíini,
— þá var því tíindregið svarað af
forsvarsmönnum sambandslaganna
að slíkt væri misskilningur og að
alveg' eins mætti láta þetta 5 ára
búsetuákvæði standa óbreytt, en
láta það ganga yfir alla jafnt, hvort
sem fæddk væru hér á landi eða
eigi. Kom þetta skýlaust fram í
báðum deildum í umræðum, og auk
þess gat frámsögumaður málsins í
Nd. (þm, Dálamauna) þess eitt sinn
að gefnu tilefni, að ef enginn annar
bæri fram slika breytingu, til þess
að bæta úr þeim „mismun“, sem
um væri að ræða, þá mundi hann
sjálfur gera það þegar breyting
yrði gerð á stjórnarskránni.
Sama skilningi var haldið fram í
blöðum og á mannfundum, þar ,,em
sambandslögin voru rædd áður en
þjóðaratkvæði um.þau fór fram, og
bryddi ekki á öðru en þetta væri
samhuga álit allra. þeirra, er lögin
studdu, hvort sem var í ræðu eða
riti. Með þessu fororði og þessum
skilningi hefir því íslenzka þjóðin
(samþykt lögin með atkvæði sínu, og
frá því verður ekki gengið. Er eng-
inn vafi á því, að þessar skýringar
hafa drjúgum aukið fylg’i sambands
laganna, enda hafa og' kjósendur í
iandinn treyst því, að hér yrði ekki
látið sitja við orðin ein, heldur
mundú fullar efndir á verða í fram-
kvæmd.
Samkvæmt tillögu meiri hlutans
eru skilyrði fyrir kjörgengi og
kosningarrétti danskra manna hér
á landi óbreytt frá því,' sem þau
eru nú. Réttur þeirra er því á eng-
an hátt lakari en áður. Réttur
þeirra móts við Islendinga er meiri
en áður, þar sem 5 ára búsetuskil-
yrðið á nú einnig að ná til vorra
landa. Og réttur þeirra móts við
aðra útlendinga er og svo stórum
mun meiri en áður, að þar sem
danskir ríkisborgarar hafa nú rétt
sinn óskertan sem fyr, þá eru allir
aðrir útlendingar, þar á meðal
frændur vorfr Norðmenn og Svíar,
hér eftir með öllu sviftir kosningar-
rétti og’ kjörgengi, þótt búsettir
hafi verið liér síðustu 5 árin, og
óðlast hann ekki, hversu lengi sem
þeir dveljast liér, nema þeir fái
fyrst ríkisborgararétt með sér-
stakri lagasetning, en að núgild-
andi stjórnarskrá hafa allir útlend-
ingar, Danir sem aðrir, allan sama
rétt um þetta.
Það er því síður eu svo, að Dauir
þurfi undan nokkru að kvarta í
þessu efni. Eða hvað mundu þá aðr-
ar frændþjóðir Vorar á Norðurlönd-
um geta sagt nú, sem haft liafa jafn
rétti um þetta við Dani, samkvæmt
peim stjóruarskipunarlögum, sem
eim gilda hér á landi?
Á það er að líta, að öll uágranna-
ríki vor- í meginlandi Norðurálfu
setja ríkisborgararétt sem skilyrði
fyrir kosningarrétti og kjörgengi.
tJm þetta er að eins undantekning
milli Danmerkur og íslands, sam-
kvæmt 6. gr. samhandslaganna, eius
og' áður er áminst. Nú er það aug-
ljósara en á þurfi að minnast, að
Dönum getur alls engin ’liætta staf-
að af íslendingum í þessu efni sak-
ir ríkismunar og fjölmennis, en
sama verður eigi sagt uin fslend-
inga, og verður síðar vikið að því.
Hví skyldi íslendingar þá ekki
neyta þeirra varna, sem þeir hafa
þar sem aðra brestur, en þá er
«kki annað fyrir sig að bera en bú-
setuskilyrði, og virðist meiri hlut-
anum þau eigi méga skemra fara
en breytingartillagan greiuir, og
samkvæmt er því, sem verið hefir
nú um hríð.
Það mun og síður en svo, að
pönum komi það mjög á óvart, þótt
vér auðveldum þeim eigi kosuing-
arrétt og kjörgengi fram úr því,
sem nú er, og ofan á önnur þau rétt-
indi, sem þeim er trygð með sam-
bandslögunum. Skal því til stuðn-
ings bent á ritgerð eftir dr, Knud
Berlin, sem uýlega birtist í tímarit-
inu „Det nýe Nord“, um „gagn-
kvæmt juíurétti ríkisborgara allra
Norðurlanda^. — Höfundur ræðir
um þetta efni sakir þeirrar hreyf-
ingar um samband og sameiningu
í ýmsum greinum, er eflst hefiv á
Norðurlöndum meðan styrjöldih
stóð. Heldur höfundur því fram,
að fullkomið jafnrétti milli víkis-
borgara tveggja eða fleiri ríkja,
eins og nú milli Danmerkur og ís-
lands, geti e-kki taiist annað en
fjarstæða einber, nema alveg sér-
staklega standi á og þjóðirnar sé
bæði nokkurn veginn jafnokar hver
annarar og (einkum) tengdar vin-
áttu- og frændsemisböndum. En
hitt muiidi nær óhugsandi, segir
hann, að Danmörk t. d. þætti.ráð-
legt að> gera slíkan jafnréttissamn-
ing við öflug grannríki, svo s-em
Þýzkaland þar sem Þjóðverjar gæti
þá flykst unnvörpum til Danmérk-
iur og öðlast þegar kosning'urrétt og
kjörgengi til ríkisþings, jafnframt
því, sem þeir væri eftir sem áður
góðir og geguir þýzkir ríkisborg’-
arar.
Höfundur fer allmörgum orðum
um fullkomið innbyrðis jafnrétti
milli allra Norðurlandiþjóðanna,
og' telur slílca samninga allskostar
óráðlega og ill-framkvæmanlega
meðan ekki sé traust sameiginleg
þjóðarkend orðin ríkjandi á Norð-
urlöndum. Því næst ritar hann á
þessa leið:
„Vér skulum einungis benda á,
að smáríki sem ísland, ineð 90000
íbúa, gæti hæglega átt á hættu, að
ríkisborgarar þess yrði ofurliði
bornir, ef allir ríkisborgarar Norð-
urlanda fengi kosningarrétt til Al-
þiug’is þegar er þeir tæki sér ból-
festu á íslandi, — ef ekki væri þá
sett undir lekann með því að setja
þau frekari skilyrði fyrir kosning-
arrétti, að til hans þyrfti svo langa
búsetu á íslandi, t, d. 10 eða 25 ár,
að jaínréttið væri í rauu og veru
að eins í orði kveðnu1 ‘.
Af þessum ummælum höfundar-
ins er auðsætt, að hann telur það
eigi einungis löglegt að setja langa
búsetu sem skilyrði fyrir kosning-
arrétti, þótt full'komið ríkisborgara
jafnrétti væri lögtekið, heldur
skoðar það ráðlegt og jafnvel betn-
iíuis lífsnaúðsynlegt úrræði, þegar
svo á stendur. Að vísu miðar hann
hér við það, að allar Norðurlauda-
þjóðirnar hefði ríkisborgara-jafn-
rétti, en þar sem nú er um Dani
eina að gera, þá er hættan að því
leyti minni, euda er og súsetutím-
inn, sem meiri hlutinn áskilur í til-
tögu sinni, ekki nema hálfur sá
tími, eða jafnvel eimmgis fimtung-
ur þess tíma, sem dr. Berlin telur,
að verið gæti nauðsynlegur.
Sumir vilja eyða því að nokkrar
líkur séu til, að svo margt manna
flytjist liingað frá Danmörku, að
ástæða sé að halda búsetuskilyrði
því, sem stendur í núgildandi stjórn
arskrá. Um þetta má að vísu deila,
eins og flesta ókomna hluti, sepc
reynslan ein fær skorið úr til hlít-
ar. E11 ekki verður því neitað, að
líkur fyrir innflutningi frá Dan-
inörku eru uú þeim mun meiri en
áður, að ekki er saman berandi.
Pyrstu fossafélögih, sem sótt hafa
um leyfi hér á landi til stóriðju eru
í Danmörku. Til þeirrar iðju þyrfti
fjölda.fólks', jafnvel svo tugumþús-
unda skifti. Hvaðan mundi það fólk
koma fremur en frá Danmörku?
Ekki má ísland við því að missa svo
margt fólk frá annari atvinnu. Þá
má og uefna fiskveiðar, sem líkur
eru til, að Danir stundi framvegis
langtum meir eu hingað til, Sam-
fara vaxandi auði og þjóernis-vakn-
ing, sem hlýtur að stafa af stækkun
ríkisins, — fyrir utan ótal aðrar at-
vinnugreinir, svo sem vel’zlun, iðn-
að o. m. f 1., sem þeim stendur opið
fyrir að stunda hér. Þauf og ekki
að leita langt í dönSkum blöðum til
þes's' að finna hvatningsgreinir og
ráðagerðir í þessa átt. Þykir óþarft
að fara frekar út í þetta mál hér.
>ar sem breytingartillagan er svo
vægileg, eins og áður er tekið fram
að liún íþyngir að engu rétti Daua
frá því, sem nú er, heldur gerir ein-
mitt hlut þeirra betri en áður, móts
við aðra.
Þess gerist því síður þörf að fjöl-
yrða um þetta atriði málsins, sem
iað er viðurkent, að minsta kosti
af sumum úr minni hlutanum, að
rétt muni að hafa nokkru lengri hú-
setu-skilyrði fyrir kosningarrétti
og kjörgengi, heldur en tilskilið er
í stj.skr.frv. stjórnarinnar. E11 úr
pessari þörf vill minni hlutinn bæta
á þann 'hátt að heimila í stjórnar-
skránni, að leng’ja megi búsetuskil-
yrðin fyrir kosningarrétti með ein-
földum lögum. Telur hann þá því
hmu sama takmarki náð, sem meiri
hlutinn stefni að, og jafnvel gangi
Jessi aðferð því framar, að þá sé
auðgert að lengja búsetuskilyrðin
meira en 5 ár, ef þörf þykir til.
Meiri hlutinn er eindregið andvíg
ur slíkri úrlausn málsins. Telur
hann almenn skilyrði kosningar-
réttarins einn höfuð-hyrningarstein
lingbundins stjórnskipulags, sem
hvergi eigi heima annarsstaðar en í
grunvallarlögum ríkisins, enda vit-
um vér eigi dæmi annars í stjórnar-
skrám annara þjóða.
Þar sem um jafn mikilvægt grund
vallaratriði er að ræða, þykir meiri
hlutanum alls. eigi hlýða, að það sé
á valdi einstaks þings að breyta
skilyrðum kosningarréttarins,
rýmka þau eða þrengja, án þess' að
til kasta kjósenda komi. Telur
meiri hlutinn ekki annað koma til
mála eu svo fast sé um þennan rétt
búið, að stjórnarskrárbreyting, og
þar með þingrof og úrskurð kjós-
enda, þurfi til, ef breyta skal. —
Meiri hlutinn sér og alls enga á-
stæðu til slíks fyrirkomulags, sem
minni hlutinn vill Ihallast að, — sér
ekki, að það sé að neinu leyti betra.
Ef það á að veiýi til þægðar Dön-
fum, þá næst sá tilgangur því að eins
að ekki verði í lög tekin jafnlöng
búsetuskilyrði sem meiri hlutinn
hefir orðið ásáttur um. Að öðrum
kosti kemur hvorttveggja í einn
stað niður fyrir þá, nema búsetu-
skilyrðin yrði ákveðin lengri en 5
ár, og þá yrði það þeim verra, en ef
nauðsyn þætti til síðar að lengja
búsetuna úr 5 árum, má það eins
verða með stjórnarskrárbreytingu.
— Ef sú væri tilætlunin að taka eigi
5 ára búsetuskilyrði upp í sérstök
lög þegar í stað, samfara stjórnar-
skrárbreytingunni, þá gæti orðið
örðugra að taka það upp í lög síðar
þegar straumurinn væri kominn
inn í landið. Betra að byrgja bruiin-
inn áður en barnið fellur í hann.
Ef búsetuákvæðið yrði þegar frá
lupphafi hið sama í sérstökum lög-
um sem það, er meiri lilutinn vill
standa láta í stjórnarskránni, þá
mætti jafnvel segja að verið væri
að fara að Dönum með óeinlægni,
sem Alþingi væri vart samboðin.
Meiri hlutinn telur það því að
öliu leyti óheppilegra og ótryggara
að haí'a búsetuákvæðið utan stjórn-
arskrárinnar, og kost sér hann eng-
an við það.
' Loks vill rneiri hlutínn láta þess
getið, að samhaudslögin hafi eigi
Sjómannsbörn
frá Bretagne.
Framúrskarandi hrifandi sjón-
leikur i 4 þáttum. Leikinn hjá
Triangle-félaginu.
Aðalhlntverkið leikur
Enid Bennett,
fræg leikkona og ljómandi fögnr.
Myndina hefir útbiiið
Thomas H. Ince
Er nafn hans nægileg trygging
þess, að um góða mynd sé
að ræða.
verið samþykt í því skyni, að ís-
lendingar skyldu láta nokkuð und-
an þokast um rétt sinn frá því, sem
iar er ákveðið, heldur sé einsætt að
neyta réttinda sinna samkvæmt
óeim hér í landi, svo sein fremst má,
og heldur styrkja en veikja, hve
nær sem tækifæri gefst. Þau spor
viljum vér marka þegar á þessu
fyrsta þingi, er háð er, eftir að
breyting er orðin á sambandinu.“
Meiri hluta nefndarinnar um
xetta atriði skipa þeir Einar Arn-
órsson, Karl Einarsson, Benedikt
Sveinsson, Magnús Torfason, Þor-
leifur Jónsson, Bjarni Jónsson og
Sigurður Stefáussön.
Á morgun munum vér birta um-
mæli minni hlutans og svar meiri
hlutans.
Framh.
■o
Sýning Kjarvals.
í dag er siðasta færið að sji sýn-
ingn Kjarva's l K. F. U. M. og vil-
jum vér ekki lita hji H5a að hvetja
menn til þess að fara þangað. Hún
er opin kl. 11—8.
Þrjir myndir ern þar, er allar nefn-
st »Frá Snæfellsnesit, og mcn flest-
um á einn veg um þær sýnast, að
þær séu hver annari fegurri. Þi
eru' og gnllfagrar myndir þar af
jöklinnm og ýcnsar landslagsmyndir
ðrar, einkennilegar ogtilkomnmiklar.
Ennfremur eru þar tvær ranð-
krítarteikningar, önnur frá höfninni
hér og hin af barns-andliti, og loks
tvær myndir málaðar á kork, og
hefir slikt ví„t ekki sést hér áðnr.
Kjarval málar islenzka nittúrn
aokkuð á annan veg en aðrir mál-
arar vorir og er óvíst að allar myndir
hans fdli mönnum jafnvel í geð,
En því má ekki gleyma, að málar-
nn er ekki ljósmyndari, maik hans
ir ekki altaf að sýna náttúruna ná-
kvæmlega eins og hún er. Lifið
er yrkisefni skáldsins og á sama hátt
er náttúran yrkisefni landslagsmilar-
íns, — báðir krefjast nokkurs frjáls-
ræðis um meðferð yikisefnisins,
biðir lita smekk sinn og ímyndunar*
gifu hjilpast að um að gera lista*
verkið sem fegurst. Það sem greinir
Kjarval frá öðrum íslenzkum mál-
urum er aðallega þetta, að hann ætlar
iköpunargifu sinni meira svigrúm
en hinir, gengur skrefi lengra en
þeir í þvi, að' skapa af anda sinum,
lætuh náttúrnna frjóvga hngmyndalíf
sitt, en varast að láta hana kúga það.
Allir sem unna djörfum dráttum
og ljúfnm litnm eiga að sjá sýn-
ingu Kjarvals.
O...
I