Morgunblaðið - 17.10.1919, Side 1

6. árgangnr, 318 tölublað
hhh GAMLA BIO mmmm
Fagra stúikan !
í verinu
Sýud í ssðasta sinn í
kvöld
Hljóðfærasveit Bernburgs spilar
meðan á sýningu stendur.
Pantaðir aðgöngntciðar afhend-
ast i Gamla Bíó frá kl. 71/*—
81/*, eft r þanntíma seldiiöðrum.
Landsmálastefnur.
Að mánuði liðnuni eiga Alþingis-
kjósendur þessa lands að skera úr
því, hvernig eigi að skipa löggjaf-
arsamkundvt þjóðarinnar, væntan-
lega næstu 4 árin. peir menn, sem
kosnir verða 15. nóv. næstkomandi
til Alþingissetu, ráða því, hvað gert
verður tun lög'gjöf landsins næstu
4 ár. peir ráða því, hvernig skatta-
málum og tolla verður skipað á
þessu tímabili. þeir ráða því, hvað
gert verður um vatnamálin. peir
ráða því, hvað gert verður að öðru
leyti fyrir atvinn-uvegi landsmanna,
mentamál o. s. frv. Fjárhagur
landsins er að miklu leyti ofurseld-
ur þessurn fulltrúum þjóðarinnar,
og er það eflaust eitt þýðingar-
mesta atriði eins og nú stendur.
Er rétt að líta yfir þektar eða
þá líklegar stefnur í nokkrum af
helztu máliun, sem nú eru efst á
baugi eða vænta má, að upp muni
koma innan skams.
Barátta milli vinnuveitenda og
verkamanna liefir lítil sem engin
verið hér á landi hingað til. Með
verkamönnum hefir hingað til 'ríkt
stilling og sanngirni. peir hafa
auðvitað orðið að hækka kaupkröf-
ur sínar síðan styrjöldin hófst. En
kauphækkunarkröfur þeirra hafa
yfirleitt ekki verið ósanngjarnar.
pær liafa eðlilega hækkað í líku
hlutfalli og hækkun á öllum lífs-
nauðsynjum. Kaup vcrkamanna
hefir gert nokkru meira en þrefald-
ast frá því sein var fyrir stríðið.
Og nauðsynjar liafa eflaust til jafn-
aðar hækkað að sama skapi. peir
liafa fengið kaupkröfum sínum
framgengt, því að atvinnuveitend-
ur liafa sýnt fulla sanngirni á móti.
Óróamennirnir hafa furðulitlu
fengið áorkað meðal verkamanna.
Einu einasta verkfalli fengu af-
vegaleiðendur verkamannastéttar-
innar komið á stað vorið 1916. pað
var hásetaverkfallið. Stóð það þó
skamman tíma. Forsprakkarnir,
tveir alþektir æsingamenn, sem eigi
voru þó sjómenn, gengu sneyptir
frá, og hásetar sáu, hversu þræls-
lega þeir liöfðu verið gintir. Síðan
gerðu trésmiðir að vísu verkfall, en
þeim málum var skipað friðsamlega
á skömmum tíma. Alment hafa
verkamenn því ekki lagt niður
vinnu hér, sem annarstaðar hefir
ínjög tíðkast á síðustu tímum.
Er því einsætt af reynslu þeirri,
sem fengin er, að ekki ætti að þurfa
að verða stórde.ilur milli verka-
rnanna og' vinnuveitenda, ef liygnir
menn og sanngjarnir fá að ráða af
hvorratveggja liálfu. Engum verð-
ur óþarfara verk unnið en verka-
mönnum sjálfum, ef einhverir á-
byrgðarlausir æsingamenn fá fyrir
þeim að ráða. Verkföll eg' skjót um-
turnun á þjóðfélagsskipuninni leika
verkalýðinn sjálfan verst, jafnvel
þegar í stað og eiukum þegar til
lengdar lætur. Hvar mun t. d. á-
staudið vera hörmulegra en í Rúss-
laudi? J>ar þat'a, sem kunuugt er,
menn gjörsneyddir allri ábyrgðar-
tilfinningu, umturnað allri þjóðfé-
lagsskipun, sem að vísu var ill áð-
ur, en nú er þó ástandið þar mörg-
um sinnum verra en áður var. Svo
fer alstaðar, og því einnig hér, ef
um slíkar byltingar verður að ræða.
Pað, sem sennilega er alþýðu
manna ískyggilegast hér, er eigi at-
vinnuleysi né mjög þröngur fjár-
liagur, heldur óviðunandi liúsa-
kynni.
Síðan styrjöldin hófst, liefir fólk
f jölgað í bænum, en mjög fátt nýrra
húsa verið reist, íjt en í sumar.
Og verður þó fjarri því, að á
þessu ári verði aukinn svo liúsakost-
ur, að nálægt því verði fullnægj-
andi. A því sviði er mikilsvert verk
að finna, og verjk, sem þarf að
vinna vel og fljótt.
láú stefna liefir, í orði kveðnu að
ininsta kosti, hingað komið, er
jafnaðarmenska (soeialismus) heit-
ir. Að því leyti sem hún heíir kom-
ið fram í samheldni verkamanna
um það, að bæta kaupkjör sín og
aðra hagi sína með sanngjörnum
hætti, hefir hún auðvitað fullan
rétt á sér. En takmark liennar nær
lengra. Fylgismenn hennar lialda
fram þeirri kenningu, að ríkið eða
sveitarfélög eigi að taka undir sig
framleiðslutæki í landinu og frara-
leiðsluna, bera því lialla, ef halli
verður, og njóta ágóðans, ef ágóði
verður. Ríkisrekstur fyrirtækja er
að vísu þektur á ýmsum sviðum,
svo sem ílutningur pósts á landi,
ritsímar og' talsímar og járnbrautir.
Slík fyrírtæki hafa lánast allvel.
En um þau er þess að geta, að ríkið
hefir þar girt fyrir samkeppni. pað
hefir því getað af frjálsu fullveldi
sínu skapað reglur um reksturinn
og endurgjald fyrir notkunina. Og
þau höft, sem þar hafa verið lögð
á frjálsa samkeppni, liafa að engu
verulegu tekið fyrir framkvæmdir
einstaklinga og frumkvæði.
En af þessu leiðir alls eigi, að
ríkið eða sveitafélög eigi að einoka
atvinnurekstur alment. pví mælir
margt á móti. Einstaklingunum er
fyrst og fremst alment svo farið,
að þeir vinna bezt, þar sem þeir
bera sjálfir lialla og taka ágóða.
þeim til framkvæmda. Ef engin
vinnur lengur beinlínis fyrir sjálf-
an sig, heldur íyrir ákveðið kaup í
þjónustu ríkisins, þá er alveg víst,
að minna verður unnið og verr.
Atvinnureksturinn verður fyrir
það stórum dýrari. Reynslan er sú
ilrnenV að fyrirtæki ríkisins verða
miklu 'lýrari, bæði að stofnfé og
rekstursfé,en samsvarandi fyrirtæki
einstakra manna. Eftirlitið verður
alla jafna lélegra, svo að freisting
verður fyrir starfsmennina bæði
að vinna minna og vinna verr.
Hætta á óleyfilegri sérdrægni af
hálfu verkamanna, sérstaklega
þeirra, er fyrirtækjunum stýra, er
æðimikil. Og þar sem eftirlit af
hálfu þings og stjórnar lilýtur að
verða meira á pappírnum en í verki
og' framkvæmd, þá. verður aldrei
fyrir þessi sker siglt.
Sumir atvinnuvegir eru eðli
sínu samkvæmt sérlega illa lagaðir
til ríkisrekstrar. Ilvernig ætti ríki
eða sveitarfélög að taka undir sig
allan landbúnað ? Hvað mundu ís-
lenzkir bændur segja, ef sú krafa
kæmi fram? Mundu þeir vilja láta
af hendi umráð jarða sinna í liend-
ur ríkinu eða sveitarfélaginu ?
Mundu þeir ekki heldur kj'ósa að
sitja að sínu, eins og nú er, þótt
þeim þyki oft kostur sinn verri en
vera ætti, en að gerast ármenn rík-
isins gegn ákveðnu árskaupi? pað
er varla efamál, hvorn kostinn þeir
myndu kjósa, ef þeir ættu um að
velja.
Og sjávarútvegurinn? pótt sá at-
vinnuvegur sé arðvænlegur, ef
hann er rekiuu með tþiguaði vg
Fóstudag 17. október 1919
Isaloldarprentsmlðla
heppni er með, þá fylgir honum,
sem kunnugt er allmikil áhætta.
Til þess að reka hann með liagnaði
þarf liér dugnað á öllum sviðum.
pað þarf mikils fjár, mikils láns-
trausts, framsýni og fyrirhyggju.
pað þarf duglega og heppna skip-
stjóra og háseta, sem oft verða jafn-
vel að tefla lífi sínu á tvísýnu. Og
sjómannastétt landsius liefir int af
hendi feykna mikið og gott starf.
En þar vinna allir að meira leyti
eða minna fyrir sjálfa sig beinlínis.
peir bera áhættuna og ía ágóðann
eða hluta af lionum. Dylst víst fæst-
um, að hætta yrði á því eigi lítil,
að menn, bæði útgeröarstjórar og
fiskimenn, myndu eigi leggja jafn-
mikið á sig sjálfir, ef þeir hefðu
eigi annara liagsmuna að gæta en
ríkisins eða sveitarfélagsins. pað
mundi verða minna unnið ög verr,
og því minna framleitt, en þar af
leiðandi alt verða dýrara, alt bera
sig verr. Fáir sköruðu fram úr,
flestir yrðu jafnir. ÍSú lyftistöng
sem liggur í möguleikanum til þess
að skara fram úr öðrum, hverfur,
þegar allir eru jafnir gerðir, livern-
ig sem þeir vinna verk sín. Eðli
mamia er eiuu sinni svo farið al-
ment, að þeir vinna eftir því, til
hvers er að vinna.
Svipað er um verzlunina að segja
Ýmsir vilja lialda í landsverzlun,
að minsta kosti með ýmsar vöruteg-
undir. peir sjá ofsjónum yfir því
ef einstakir menn auðgast á verzl-
un. pví skal hér ekki bót mælt, ef
kaupmenn auðgast á okri með eina
eða fleiri vörutegundir. En frjáls
samkeppi er eitt þeirra atriða, er
ákvarðar vöruverðið. Og þar sem
hennar nýtur, getur verðókur á
verzlunarvörum því aldrei haldist
til lengdar. Samtök kaupmanna um
að halda uppi verði á vörum óþarf-
lega háu er auðvitað jafn fráleitt
og ríkiseinokun í sarna skyni. En
reynslan sýnir, að ríkiseinokun á
vörum hefir jafnan í för með sér
hærra verð en kaupmenn geta selt
sömu vörutegund á fyrir sama tíma,
ef verzlunin væri frjáls. Ber sömu á-
stæður til þess sem áður voru nefnd-
ar um sjávarútgerðina. Kaupmenn
stýra sjálfir sinni atvinnu, en rík-
isstjórn og þing verða að láta aðra
vinna alt fyrir sig, og verða að sjá
alt með annara augum.
Starfsemin verður „aktaskrift“,
þar sem enginn vinnur lengur fyr-
ir sjálían sig og eftirlitið er lélegt,
og það verður það oftast, þar sem
ríkið er eigandi, í samanburði við
það, sem er og verður, þar sem ein-
stakur maður rekur atvinnu fyrir
sinn reikning.
ITver mundi afleiðing þess verða,
ef ríkið tæki í sínar hendur bóka-
gerð, prentsmiðjur og önnur slík
mennmgartæki ? Mundi það eigi
geta orðið bættulegt vopn í liönd-
um misjafnra stjórnenda? Hvar
mundi skoðanafrelsi manna þá
komið, ef það eitt væri útgefið, sem
stjórnin hverju sinni vildi láta gefa
út eða starfsmenn hennar? Meiri
glæp gegn mentun og öllu andlegu
lífi í landinu væri trauðla hægt að
fremja en þann, að leggja það í
hendur fáeinna opinberra starfs-
manna, hvaða andlega fæðu ætti að
bjóða landsfólkinu.
pær aðalástæður gegn ríkis-
rekstri og sveitarfélaga, sem taldar
hafa verið og eiga við sjávarútveg,
jandbúnað, verzlun og bókagerð og
bókaútgáfu, ná auðvitað til annara
atvinnugreina, svo sem verksmiðju-
iðju, handiðn o. .s frv.
En enn þá er ótalin ein ástæða,
og' er hún ekki þýðingarlítil. Á
landi hér getur verið misjafnlega
farið um æðstu stjórnendur lands-
ins. Sumir kunna að veljast vel, en
sumir miður. En hvernig sem um
valið fer hverju sinui, þá er eitt
víst, og þð er það, &p stjórnarskifti
erufbg hljóta að verða mjög tíð. Sá,
er fylgi þings og þjóðar hafði í dag,
er oft búinn að fyrirgera því á
morgun. Og trausti manna fyrirger-
hann eins oft fyrir það, sem liann
gerir vel, pg fyrir það, sem hann
gerir illa. Fyrir því sjá málskrafs-
menu og æsinga, sem þjóðareyrun
eru einatt opnust fyrir í svipinn.
En stjórnarskifti valda því, að ó-
reyndir menn og ókunnugir fá oft
stjórnartaumana sér í liendur. Nú,
eins og komið er, sýnist mörgum nóg'
iagt í vald þessara misjöfnu manna,
þótt þeim væri ekki að auki fengið
einkavald og umsjón yfir rekstri
atvinnufyrirtækja, er rekin væru á
áhættu ríkisins og kostnað.
Ilverjir bera skattabyrðina níi?
Hverjir gjalda mest, bæði tekju-
skatt í landssjóð, aukaútsvar til
hreppsfélaga og kaupstaða? Auð-
vitað eru það atvinnurekendur. Ef
ríkið tæki frá þeim atvinnuréttind-
in, tæki sjálft að sér atvinnugrein-
arnar og skaðaðist á, eða að minsta
:osti hefði minni arð af en einstakl-
ingarnir, hverjir eiga þá að gjalda?
Gjaldendurnir yrðu ekki til. Bæði
landssjóður og sveitarsjóðir kæmist
í sveltu. Enginn ætti neitt til, allir
yrði nokkurn veg'inn jafn fátækir,
en enginn hefði meira en til að bíta
og' brenna.
prátt fyrir allan jöfnuðinn, yrði
þó alt af margir, sem hjálparþurfa
yrði, því að vitanlega yrði þetta
nýja skipulag ekki nóg til þess að
útrýma sjúkdómum, slysum og elli.
Ekki mundi leti og slóðaskapur
heldur hverfa. Mennirnir myndu
sjálfsagt verða líkir að því leyti
því sem þeir eru nú og hafa jafnan
verið síðan sögur hófust af mann-
kyninu. Fyrir þessu fólki þyrfti
þjóðfélagið að sjá. En hvaðan ætti
að liafa efnin til þess, ef enginn ein-
staklingur fær að njóta sín til lilít-
ar, heldur er knúður til að vinna í
spennitreyju ríkiseinokunar og
sveita á öllum sviðum?Framleiðslu-
fyrirtæki ríkisins geta algerlega
brugðist, eins og áður er sagt, þótt
einstaklingar liefði getað rekið þau
með ágóða svo að eigi er að byggja
á gróðanum af þeim. pá yrði að
leggja á ríkisverzlunina. En hvaðan
er sú álagning tekin? Auðvitað af
neytendum. Varan, nauðsynjarnar
hlyti þá að liækka, en myndi þá eigi
geta orðið þröngt í búi hjá þeim?
Mundu þeir verða aflögufærir? Og
hvaðan ætti sveitarfélögin þá að
taka framfærslufúlgurnar og ann-
að fé til þarfa sinna? Jafnaðar-
mennirnir og einokunarmennirnir
hafa ekki svarað þessari spurningu
Inntökuprófið
við Stýrimannaskólann,
Enginn hefir enn svarað opiu-
berlega grein þeirri, sem eg skrifaði
í suinar og birt var í Morgunblað-
inu 26. ágúst, um nauðsyn þá er
bæri til þess að inntökupróf væri
haldið við þá stofnun, sem útskrif-
ar menn þá, er vinna að peninga-
lind þessa lands, er mest kveður að,
og’ í rauu réttri ætti inntökuprófið
við stýrimannaskólann að vera
strangara en við aðra skóla hér,
sökum þess, að það er hættulegt
hverju landi, að peningamenn þess
séu ómentaðir, • en sjávarútvegur
hér liefir til þessa skapað efnamenn
i sjómannastéttiuni sjálfri og rnarg-
ir þeirra mvuiu nú sakna þess, að
þetta ákvæði til inntöku í skólann
var ekki komið á' fyrir löngu. Hér
er ekki verið að rýra ncinn fyrir
vanþekkingu. Mín hugmynd hefir
aldrei verið sú, að stýrimannaskól-
inu útskrifaði vísiudameun, heldur
sú, að yfirmenn skipa væru það vel
að sér, að þeii> gæt-u lesið á dönsku
eða ensku það, sem skýrði þeim eitt
og annað, sem atvinnuvegi þeirra
áhrærir þar eð engin siglingaþjóð
mun jafnfátæk og við, þegar um
slíkar upplýsingar er að ræða. Yið
verðum í því efni að sækja alt í er-
lendar bækur, og kensla í tungumál-
um við stýrimannaskólann ætti
einkum að vera innifalin í því, að
benda nemendum á slíkar bækur,
lesa upp ýmsa kafla úr þeim til
þess að vekja áliuga, og brýna það
fyrir þeim, að tungumálakenslan sé
nauðsynleg til þess, að þeir geti
aflað sér framlialdsmeutunar þeirr-
ar, sem hverjum yfirmanni er þörf.
Staða sjómannsins er töluvert frá-
brugðin stöðu þeirra, sem á landi
vinna, að því leyti að sjómaðurinn
veit aldrei hvar hann vinnur næst,
en það hafa þeir, sem á landi vinna
þó einhverja hugmynd um. pær
siglingar, sem hin íslenzku vöru-
flutningsskip liafa framkvæmt cru
skipst-jórunum til þessaauðveldarað
því leyti, að eigendur skipanna hafa
enn sem komið er ráðstafað ferðum
þeirrá, samið um flutning og gjöld
og útvegað farma í þau, en þegar
að því kemur, að eigandi skips
segir við skipsstjórann: „Nú siglið
þér og útvegið farma í skipið og
látið engan vinnudag falla úr og
græðið í 2 áf fé það, er eg ætlast
til: livar eða hvert þér siglið ráðið
þér sjálfur, mín afskifti verða að
eins af gróða eða halla fyrirtækis-
ins“, þá er skipstjórinn orðinn
töluvert frábrugðinn því, sem
menn hér alment meina, er þeir
uefna það orð, þegar skipstjórinn er
gjörður að framkvæmdarstjóra. Ef
vel á að fara verða framkvæmda-
stjórar að vera vel að sér í sinui
grein og þar eð hér ræðir um verzl-
un, þá ætti einnig verzlunarfræði
að vera ein af námsgreinunvim í
stýrimannaskólanum. Við megum
ekki biuda okkur við daginn í dag,
heldur liugsa um komandi tírna.
Fyrir 15 árum grunaði fáa, að
þeir dugnaðarmenn findust á land-
inu, sem mundu koma liér á fót
botuvörpuskipavitgerð í stórum stíl,
þá grunaði engan, að iiman fárra
ára ættu landsbúar gufuskip og
seglskip í förum. pá liéldu flestir að
alt væri gott eins og það var, en
annað meira og betra kom þó. pann-
ig höfum við framfaradæmið fyrir
okkur og verðum af því að gjöra
okkur það ljóst, að meiri fram
kvæmdir séu í vændum og að nú
dugi ekki að standa í stað. Lögiu
fyrirskipa ýms ákvæði, er yfir-
mönnum skipa ber að sýna vottorð
um, áður en þeir öðlast réttindi sín
sem yfirmenn. Fæstir af yfirmönn
um á ísl. skipum liafa uppfylt þær
kröfur, sem lög fyrirskipa til milli-
landasiglinga á vöruflutningaskip
um og af því kemur liið almenna
fátæklega orðtæki hjá þeim:
„Eg get ekki tekið að mér skipið
því eg hef engin réttindi“. petta
neyðast þeir til að segja, sem stað
ist hafa fullnaðarpróf við Stýri-
mannaskóla landsins, vegna þess, að
þeir liafa ekki átt kost á að sigla á
milliferðaskipum, því að aðal-
starfið hefir veri'ð og er fiskiveiðar.
Á næstu 15 árum verður þessi leið-
inlega setning að hverfa lijá yfir
mönnum skipa, það verður að
gauga svo frá öllu að efnilegir
menn liafi að afloknu námi fullan
rétt til að stjórna íslenzkri cign á
sjónum. pað verður að koma í veg
fyrir það, að skóli sá, er í raun
réttri ætti að vera veigamesti skóli
landsins, þar sem hann sendir frá
sér verkstjóra til liins arðmesta
starfs landsmanna, þá meim, sem
trúað er fyrir miljónavirði, sé ekki
lengur athvarf allra, sein á skóla
vilja gauga, en það verður liann
með því laginu að halda ekkert inn-
NYJA BIO
Leyndardómur
New York borgar
IV. kafli:
Kynjarfiddin
Þessi kafli verður sýnd-
ur í síðasta sinni
í kvðld.
tökupróf. par er vegurinn greiðast-
ur og engin fyrirhöfn að sleppa inn,
en orðið fyrirhöfn er nú á tímum
hvimleitt orð. Eitt er það enn, sem
atliuga verður þegar talað er um
próf frá stýrimannaskólanum.
Ilverja menn er skólinn að senda
frá sér með fullnaðarprófi ? Hann
sendir þá menn, sem eiga fyrir
landsins og stéttarinnar liönd að
mæta í framandi löndum, og enginn
í hópnum veit, hvenær þess verður
krafist af sér.
petta scm að framan er ritað, er
skýring til þeirra, semm munnlega
hafa spurt mig að því, hvort eg
ætli að beita mér fyrir því, að að-
gangur að stýrimannaskólanum sé
ýmsum örðugleikum bundinn, en
svarið er, að eg mun reyna livað
eg get til þess að brýna fyrir mönn-
um þörf á inutökuprófi einkurn við
?ann skóla.
Reykjavík, 16. okt. 1919.
Svhj. Egilson.
Caillaux.
Franski ráðherrann Caillacx (frb.
Kajó) var eiris og kunnugt er dæmd-
ur i fangelsi fyrir leynimakk við
Þjóðverja um friðarsamninga. Hefir
hann mi setið í fangelsi á annað ár
og var nú fyrir skömmu fluttur á
sjókrahús ver’na einhvetskonar hjart-
veiki. Þar s;t hann er síðast fréttist
og var þar und.r strangri lögreglu-
gæslu.
Jafnvel þótt Caillaix yrði fyrir
þessum árekstri við réttvísina, þá á
hann einlægt marga meðhaldsmenn
S ttu þeir nýlega um að hann yrði
náðaður, en dðtrsmálariðuneytið
synjaði þess. — Yirsar sögur ganga
af því að geiðar hafi verið tihaunii
til að ná homm úr fsngelsinu, og
nú nýlega fluttu b'.öðin heillanga
sögu um það, að laumað hafi verii
til hans kaðalstiga til þess að hant
gæti komist út um glugga á sjúkra
húsiuu og foiðað sér. Önnur blci
segja söguna ti búna. Þá voru öll blöi
nýlega með fregn um það að Caillauj
hefði verið myrtur, en hún kvað einn
ig vera tiihæfulaus. En þetta sýnir ai
Caillatx gleymist ekki. Menn þurfa
einlægt að vera að tala um hann, og
ef ekki satt, þá logið. Hefir hann og
löngum vakið mikla athygli og þé
ald ei eins og þegar mál konunnai
hans stóð yfir. Einn af he’stu rit-
stjórum Paiísar hsfði lagt ráðherranr
sérstaklega í einelti, og einn góðat
veðurdig tók f ú Caillaux sig til of
skaut rastjórann til dauðs. Hua vai
auðvitað diegin fyiir lög og dóm
en hún hafði meðhdd almenning'
og var sýknuð af dómstólunurr. Þí
var Caillaux á tindi lýðhylhnnar. —
En venldarhjólið er valt.
Notið
DELCOLIGHTi