Morgunblaðið - 03.06.1920, Blaðsíða 1

7 árg., 173
tbl.
Fimtudag
3
júni 1920
Isafoldarprentsmiðja ix. f.
— GAMLA BIO
Breiði vegurmn
Ahrifamik'll og spermandi sjónl.
í 5 þáttam.
Aðalhlutv. leikur bin heimsfræga
leikkona
Clara Kimball Yonng
sem orðin er góðkunn hér
fyrir sinn ág.eta leik.
Uppreistin í Mexiko
l^að er svo sem ekkcrt nýtt
uppreist sé í Mexiko. ]>ar eru
feldar óeyrðir iimanlands a
jai'na. En sn nppreist sem nú h
?eisað þár, er hin strersta síðn
5—6 árin.
IIúu hófst í héraðinu Som
sem er nyrst og vestast í Mes
og eru nú tveir mánuðir síf
Enguin veit um hver upptók he
ar vovu. Sumir héldu að Carra
forseti hefði sjálfur hleypt hen,
stað til þess að fá ástæðu til
dr«8:a forsetakosningarnar
áttu fram að fara á þesu sumri.
ranza hafði þá setið að ríki
ar, þott stundum væri ríkisstj
hans varla nema nafnið tómt. A
segja að „olíukongar” í Bai
ríkjunum hafi komið uppreist
á stað. Þeir voru engir vinir (
ranza, því að hann hafði verið þ
þungur ljár í þúfu. En hver
upptökin hafa verið. þá breid
uppreistin út með flughraða
•eftir nokkra daga höfðu 13 ht
eða „ríki‘‘ í norðurhluta Me,
farið að dæmi Sonora og geng
við það. Þessi héruð tilkj
'a að Þau v*ri sjálfstætt líðv
imdlr stióni Huerta. Annar ga,
uppreistarhöfðingi, * mai
sogur fara af, ViUa hershöfði
reðist og til fyigdai. yið uppr
armenn gegn Carranza.
Menn bjuggust þó við )n
fyrstu, , að Carranza mundi st;
ast þennan bvl eins og mar.gail.
an fyr. En svo sviku hans e
menn. Tveir helztu hershöfðin
hans, Gonzales og Obregon, ge
1 11® með uppreistarmönnum
herdeildir sínar og tóku járnbr
llnar fyrir oorðan og austan M
v 0rg' ®a Carranza þá sinn
arborwa ,a8 flýja °« hélt til h
hefir komSafr(Jera GrUZ' S
l.afihH.mve.is^ý”8'”8
Skommu síðar fAn
frrir hersveitum “
hofðingi Carranza, sá er^varSi h
ma, heitir Murguia Carcanzes
Aður en hann yfirgæfi borgint
hann drepa alla pélitiska fa
sem þar voru og meðal þeirra -
15 hershöfðingjar. Um sama i
stíndn Bandaríkin herskip til 1
Cruz og Tampico til þess að ve,
hinar miklu steinolíulindir
Gerðu þau það auðvitað fre
Sigfús lliidahl & Co.
Heildsala — Lækjargötu 6 B.
Aluminium vðrur (katlar pottar, skeiðar, gafflar o. s. frv.
Emaleraðar do. (feikna úrval).
llmvötn & Hárvðtn ( do. ) (Þýzk, ensk, frönsk).
Vatnsfötur (stórt úrval í 28—30—32 ctn.) #
Herra slifsi (feikna úrval)
SUki & Flauel (stórt úrval)
Postulinskðnmar (feikna úrval)
Hakar & Skóflur
Verkmauna slitbuxur
do. nœrbuxur
Verkakvenna millipik (níðsterk)
Chlorodont tannpasta (mjög ódýn)
Pebecco tannpasta (mjög ódýrt)
Cigarettuveski (feikna úrval).
Góðarvörurt Smekkíegar vörurl
Lægsta verð í borgmni.
Sími 720. Sími 720.
sjálf sín vegna, því að Baudaríkja-
menn eiga flestar olíunámumar.
Nú er alt landið á valdi uppreist-
armanna, og Huerta er forseti. E„
það er sjálfsagt ekki nema til hráða
birgða, því að eflaust fara forseta-
kosningar þar fram, nema þá því
að eins, að Huerta þykist með þessu
sjálfkjörinn. Þó er dregið í efa að
hann muui þora það, því að talið
er að hershöfðingjarnir Gonsalez
Obregon hafi augastað á sínu
forsetaef'ninu hvor, og muni ef til
vill ætla sér sjálfir að keppa um
tignina.
Mexiko er hið auðugasta olíu-
land heimsins og þess vegna hafa
aðrar þjóðir vakandi auga með því
sem gerist þar. Þangr t verður heirn
urinn að sækja mestan hluta af
þeirri olíu, sem til mótora þarf, og
notkun hennar fcr daglega í vöxt.
Þess vegna er það mjög stórvægi-
legt atriði að innanríkisóspektir
og styrjaldir hindri eigi framleiðsl-
una, eða ónýti námurnar.
Það er ekki nema skamt síðan
að farið var að starfrækja olíulind-
irnar í Mexiko. Árið 1907 var fram-
leiðslan um miljón tunnur, en árið
1913 var húu orðin 26 miijónir
tunna. Og fimm árum síðar
fluttu tvö féiög, brezkt og ame-
riskt, 58y2 miljón tunna af olíu
ut Þa®an. Menn vita enn eigi live
oliunáinuruar eru auðugar, en um
hilt bei ölluxu saman, að þar megi
fiamleiða eins mikla olíu eins og
í öllum öðrum löndum til samans.
Mexiko er því að þessu leyti hin
hreinasta gullúáma og lætur það
því að vouum að öðrum ríkjum
þyki mikið uudir því komið hvað
greiður aðgangur er að laudinu og
hver réttindi útlendingar geta
fengið þar.
Með stjórnarskrá Mexiko fra ár-
inu 1883 var valdið yfir námunum
telcið af smáríkjunum og fengið í
hendur sambandsstjórninni, og með
tilkynningu, sem gefin var út árið
eftir, lýsti stjórnin yfir því, að rétt-
indi til kolanáma og olíubrunna
væri í höndum landeigenda. Þess-
ari reglu var fylgt alla stjórnartíð
Felix Dias og þangað til hin nýja
stjórnarskrá var samþykt árið 1917
Er það 27. grein þessarar stjórnar-
skrár, sem varð Carranza að falli.
Með þeirri grein voru allar olíu-
lindir gerðar að rikiseign, en
stjórnin mátti veita sérleyfi til
námareksturs með vissum skilyrð-
um. Gátu eigi aðrir fengið slík sér-
levfi heldur en mexikairskir þegn-
ar eða félög. Útlendingar gátu því
að eins fengið slík sérréttindi að
þeir. afsöluðu sér vernd rikis síns,
þótt deila kynni að rísa iit af náma-
réttindunum. Þau félög sem voru
fyrir, fengu þó að halda öllu sinu
óskertu og máttu halda áfram starf
rækslu. E11 með reglugerð, sem gef-
in var út í febrúar 1918, um fram-
kvæmd þessarar greinar stjórnar-
skrárinnar, var mjög hamlað starf-
semi olíufélaganna- Var þá settur
5% tollur á alla framleiðslu og
skattur á öll olíulönd.
Síðasta heimsstyrjaldarárið lék
alt í lyndi fyrir Garranza. Banda-
ríkjaher undir forustu Persings,
hafði ráðist inn í landið, en sú her-
ferð var farin jtil þess að bæla
niður uppreist Francisco Villa. Gg
Carranza notaði tækifærið til þess
að tryggja sjálfan sig í sessi. En
vopnahléð var honum slæmur fyrir-
boði. Á öndverðu árinu 1919 var
stofnað félag í Bandaríkjunum til
þes® að vernda réttindi Bandaríkja-
manna í Mexiko og jafnframt var
send út um Bandaríkin skæðadrífa
af flugritum og æsingapésum til
þess að hvetja stjórnina í fram-
kvæmdum í því að gæta hagsmuna
bandaríkskra þegua í Mexiko.
Wilson hélt þó uppi stefnu sinni
og fór að öllu gætilega. Lögðu
margir það út á verri veg fyrir
honum og töldu þetta vott. um hug-
leysi og roluskap. íhaldsmenn voru
einkuni ákafir í því að Bandaríkin
jöfnuðu um gúlana á Mexikomönn-
um með hervaldi. Héldu þeir því
fram að fáeinar hersveitir af hin-
um nýja her Bandaríkjanna mundu
eigi verða lengi að því að „hreinsa“
Mexiko.
Nú rak hver atburðurinn annan-
Vila hóf nýja uppreist sumarið 1919
Sú uppreist var þó bæld niður af
Carranza-mönnum, en þetta gaf
æsingamönnunum í Bandaríkjun-
11111 byr í seglin. Voru þá gefin út
landkort er sýndu að í stórum hér-
uðuin í Mexiko logaði alt í báli og
brandi. Ótal sögur voru hreiddar út
11111 grimdarverk Carranza-manna
og styrktust þær sögur við það,
hve margir Bandaríkjaþegnar urðu
fyrir óþægindum þar syðra. Þegar
Wilson veiktist og Lansing tók við,
var svo að 4já sem B'andaríkin
mundu ganga í lið við óvini Carr-
aiiza. En Carranza svaraði með því,
að láta hneppa Mr. Jenkins, sendi-
herra Bandaríkjanna í varðhald.
Litlu síðar tók Wilson við stjórn
aftur og lét þá Lansing fara frá.
Meðan þessu fór fram, óx upp-
reistarforingjum víðsvegar í Mexi-
ko mikið fylgi. En vegna þeirra
viðsjár, er voru með Mexiko og
Bandaríkjunum, fékk Carranza
ekki neitt af hergögnum ]>aðan, en
uppreistarmenn fengu eins mikið
og þeir gátu borgað. Þó getur ver-
ið, að ef forsetakosningar liefði eigi
staðið fyrir dyrum. þá hefði Carr-
anza emi getað bælt niður óspekt-
irnar. En kosningarnar fóru í hönd
og enginn líklegur maður hafði
gefið sig fram. Samkvæmt stjórn-
arskránni gat Carranza ekki verið
í kjöri aftur. Menn bjuggust við,
að hanu nnindi ætla að beita þrá-
setu og því var stjórnarbylting hér
um bil óhjákvæmileg. Og þegar
Obregon gekk í lið með uppreistar-
mönnum, var sýnt hversu fara
mundi. Bandaríkin spöruðu heldur
ekkert, fremur venju, að hjálpa
uppreistarmönnum. Það þýddi því
ekkert að bénda á það, að Carranza
hefði verið duglegur ríkisstjóri og
liugsað eingöngu um hag Mexiko,
og að f járliagur landsins hafði stór-
batnað í hans stjórnartíð. Hann
hafði svift einstáklinga námurétt-
indum, og það voru aðallega Banda
ríkjamenn. Þess vegna gat aldrei
um. heilt gróið með honurn og
Baiídaríkjamönnum.
Nú er aðeins eftir að sjá hvort
eftirmaður hans verður útlendum
olíufélögum þægari ljár í þúfu en
hann. Segja menn, að Obregon
muni alls eigi verða betri, en mikl-
ar líkur taldar til þess, að hann
muni keppa um forsetatignina.
Rafleiðslur
um þvert og endilangt Bretland.
Fyrirtæki sem kostar rúmlega 200
miljónir Stexlingspunda, en sparar 60
milj. smál. af kolum á ári.
Norski verkfræðingurinn Ragn-
vald Blakstad hefir nýlega komið
fram með uppástungu og áætlun
mmmmm NÝJA BÍÓ smu—m
Vordraumar
Sjónleikar i 4 þáttum leikinn
af I. fl. ameríkskum leikuram.
Aðalhlutverkin leikur hin fagra
og f r æ g a amerikska leikkona
Anita Stewart
um það, að leggja rafleiðslu um
vvert og endilangt Bretland. Gerir
liann ráð fyrir því, að stórar orku-
stöðvar sé gerðar lijá öllum stærstu
kolanámuuum og þær verði síðau
tengdar saman með leiðslusímúm
um alt land. Orkuna á að taka úr
kolum rétt hjá námunum, til þess
að spara flutningskostnað, og
verða stöðvarnar 100—150 þús.
kílówatt hver. Gerir hann ráð fyr-
ir að reistar sé 12—15 slíkar orku-
stöðvar, samtengdar með orkusím-
um og á að leggja fyrstu símuna
frá Wales til London, Birmingliam,
Manchester og Huddersfield. Verð-
ur spennan höfð mjög há, líklega
100.000 volt. Blakstad gerir ráð
fyrir því, að á framleiðslustað muni
rafmagnið kosta 0.15 pence um
kílówattíma og að hægt muni að
-selja neytendum það til jafnaðar
fyrir 0.35 pence kílówattina.
Hann gerir ennfremur ráð fyrir
iví, að fyr.stu þrjú árin muni hægt
að fullgera stöðvar, er framleiða
2y2 miljón kílówattíma og á næstu
7 árum megi bæta við 750.000 kíló-
wattímum á ári, þannig að eftir 10
ár ætti árleg frainleisðla rafmagns
að vera orðin 7.5 miljónir kílówatt.
Af þessmn krafti ætlar hann hafn-
arborgunum að vestan % -miljón
kílówatt og af rafmagnsframleiðsl-
unni í Wales á að nota eins milcið
og unt er til þess að vinna áburð-
arefni úr loftinu <>g til að bræða
zink og aðra málma.
Þetta stórkostlega fj’rirtæki kost
ar auðvitað of fjár. E11 Blakstad
hefar líka gert áætlun um það.
Hann gerir ráð fyrir að 12—15
orkustöðvar, með öllu því er þeim
fylgir, inuni kosta 90 milj. Sterlings
punda, verksmiðjur í sambandi við
þær 621/2 milj. og orkuleiðslurnar
50 milj., eða samtals 202% miljón
Sterlingspunda- Þessi kostnaður er
svo mikill, að enginn annar en ríkið
fær risi,ð undir honum. Ætlast
Blakstad því til, að ríkið myndi
stórt orkufélag, með ákveðnum
liöfuðstól, og að félag þetta hafi
leyfi til þess að gefa út „orku-
skuldabréf", sem ríkið ábyrgist-
Ef fyrirætluti þessi kemst í fram-
kvæmd, gerir Blakstad ráð fyrir
því, að brezka þjóðin muni spara
að minsta kosti 60 milj. smál. af
kolum á ári. Núverandi kolaeyðsla
Breta er 169 milj. smál. á ári. En
þetta er ekki eini hagnaðurinn, því
að mikill vinnukraftur sparast líka
við það, að gerðar eru stórar orku-
stöðvar hjá kolanámunum. Enn-