Morgunblaðið - 06.04.1923, Blaðsíða 2

MUKO UNBLAÐIÐ
ÍU lí feílTÍHMHl 1 QiLSEIM ((
H ö f u rn fyrirliggiandi:
Hráijöru „Kroisebrœiitdf Qa!afjœrel!,
Cylinderoliu „Rapid11,
Strákúsia,
Tjorukústa,
Fiskbursta.
eitt og ekkert gott og að henaar
da£ar sjeu nú bráðlega taldir.
Ekki er >aS ólíklegt að K. dæmi;
fcjer einhliða. Ástandið í Ríss-
landi var engin fyrirmynd fvrir
ófriðinn, þó veldi þess væri mikið
og fjárhagurinn góður. Líklégt er
eitthvað verði eftir af sk'fringu
jarðeignanna, alþýðuskólunum og
ýmsum frelsishugmyndum, 'em
Bolsjevíkabreyfingin het’ir komið
af stað, hvort sem stjórn þeirra i
lifir lengur eða skemur. Yonanni
■er það og að einhverjar nýjar
og nýtilegar endurbætur á skiþu-
lagi þjóðfjeiaga spretti upp úr
þessari blóðugu ógna-tilraun til
þess að bæta heiminn og hagi
manna. Um hitt sýnist því miður
iítill vafi, að tilraunin hefir mis-
ekist og það sorglega enn sem
komið er og að svo stöddu er
ekki annað en læra af Rússlandi.
en að láta sjer víti annara að
varnaði verða. Síðar kunna að
koma þeir tímar, aS þangað megi
sækja einhverjar góðar fyrir
myndir en þess verður efiaust
langt að bíða, því ennþá sjer eng-
inn hvað kemur út úr þessari
■ógurlegu byltingu.
Að Bolsjevíkastjórnin verði svo
skammiíf sem K. heldur er lík-
lega óvíst. Sá, sem ræður yfir
öllu Rússlaveldi, hefir iir tnairgs-
konar auðsuppsprettum að spila
og ýmsir af foringjum Bolsjevíka
eru iærðir fjármálamenn og þeim
trúandi til þess að sigla miili
skers og báru.
5.B
Eftir Sigurð Guðmundsson,
skólameistara.
Sumum gengur treglega að trúa
því, að alvara og vilji fylgi máli,
þegar krafist er mentaskóla á
Norðurlandi.
Skjótt snýst hjól mannlegra
•úska, tilfinninga og skoðana.
Fyrir rúmri öld - feldu margir
íslendingar sig jafnilla við einn
siúdentaskóla, og margir kunna
þeim nú illa tveimur. Það er eins
og sumum sje það óbæril. tilhugs-
rn, að svo vegleg athöfn, sem stú-
dentspróf fari fram annarstaðar
á landi hjer en í höfuðstaðnum.
Þetta skólamál er samt ekki
nýtt. Það er miklu eldra en flesta
grunar. Nú eigum vjer að vísu að
ráða þessu skólamáli til lykta
eftir þörfum nútíðar og náinnar
framtíðar. En mjer þykir eigi ör-
vænt, um, að það eyði hleypi-
dómum og óvild á þessari norð-
lensku skólakröfu, ef saga liennar
er sögð, þótt fljótt sje yfir hana
farið, aðeins drepið lauslega á
hið helst, er fram hefir komið.
Fyrir því ætla jeg að segja, í
örfáum orðum, sögu þessa skóla-
máls vor Norðlendinga.
Þess ber fyrst að geta, að ís-
lenska þjóðin, hvorki þing hennar
nje nokltur samkunda, kjörin af
henni, hefir nokkru sinni sam-
þykt, að hinn forni, lærði skóli
Norðurlands, Hólaskóli, skyldi
í'iður lagður. Engin nefnd, stjórn-
kjörin nje þjóðkjörin, hefir sam-
þykt tillögu um afnám skólans.
Án samþykkis þjóðarinnar, í ó-
þökk Norðurlands og beinleiðis
gegn óskum og ráðum sumra
merkustu Tslendinga, er þá voru
Uppi, voru Norðlingar sviftir skóla
sínum á Hólum í Hjaltadal.
Nálægt aldamótum 1800 var
svo nauðuglega komið hag lærðu
skólanna íslensku, að stjórnin
danska kvaddi fjóra menn í nefnd
til ráðagerðar um, hvað til bragðs
skyldi taka, þeim ti'. viðreisnar.
Nefnd þessa skipuðu þeir frænd-
ur, Stefán amtmaSur Þórarins-
sron og Magnús háyfirdóm-
ari Stephensen* * og ennfrem-
ur Grímur Thorkelin, leyniskjala-
vörður og Vibe amtmaður. Nefnd-
in klofnaði um norðlenska skól-
ann. Þeir Magnús Stepher.sen og
Vibe lögðu til, að þáverandi R.-
víkurskóla og Hólaskóla yrði
stéypt saman í einn skóla. Þessi
eini lærði skóli landsms skyldi
keima eiga í Reykjavík. Aftur
iögðu þeir það til, Grímur og
Síefán, að skólarnir væru tveir,
og skyldi Hólaskóli fluttur 1il
Akureyrar*). Danska stjórnin
fjelst á tillögur Magnúsar og
ó ibes. Hefir hann þótt of dýrt
rð standa straum af tveimur skól-
um, óttast, að „konungssjóðurinn
yrði að pyngja til“. (Ný FjeJags-
rit I., bls. 127).
Geta má nærri, hvort Norðling-
urn hefir ekki brugðið í brún,
er þeir frjettu forlög skóia síns.
Seinasti skólameistari á Hólum,
Páll Hjálmarsson, fór utan í því
skyni að telja stjórninni hughvarf
nm flutninginn. Ef hann hefði
eigi vitað fylgi Norðlinga að baki
sjer, hefði hann vart ráðist í
slíka langferð.
Víst er, að Norðlingar gleymdu
ekki skólanum og ljek hugur á að
fá hann aftur. í „Þjóðólfi“ 1849
ei birt „brjef“ um skólamáiið.
Iu'fir þar enn sú von, að lærður
skóli Norðurlands vei’ði endur-
íeistur. En brjefritari sjer, að sú
von á langt í land veruleiks og
framkvæmda. Samt kveður hann
iVorðlinga hafa eiga á því „alvar-
iegan og stöðugan áhuga“, að
koma upp iatínuskóla í Norður-
landi“. Svo djarflega hugsuðu
menn um þetta mál fyrir miðbik
seinustu aldar.
Og Norðlingar hættu sjer
lengra. Þeir sömdu, árið 1850,
frumvarp, þar sem þeir heimtuðu
latínuskóla á Norðui-landi. Þessa
kröfu sendu þeir sjálfum stift-
fimtmanninum, að því er hann
segir í brjefi til Danastjórnar*).
Nú lá málið í þagnargildi all-
langa hríð, að því er jeg ætla.
En kringum þjóðhátíðina 1874
kemur á þetta mikill skriður.
Þá er vjer fengum stjórnarskrána
og forráð vor voru sjálfum oss
að eigi litlu leyti á hendur falin,
þótti ýmsum foringjum þjóðarinn-
ar reka nauðsyn til að efla ment-
un alþýðu. Því valiti sjera Arn-
ljótur Ólafsson máls á því, á al-
mennum fundi Eyfirðinga snemma
á ári 1875, að stofnaður skyldi
skóli á Möðruvöllum í Hörgár-
dal. Á fyrsta löggjafarþingi Is-
iendinga 1875 voru, samkvæmt til-
lögu Eggerts Gunnarssonar, er þá
var þingmaður Eyfii’ðinga, veitt-
ar 10 þús. krónur til midii’búnings
skóla á Möðruvöllum. Haustið
1875 reit sjera Arnljótur (í
,,Norðlingi“) margar greinar og
langar um þetta skólamál. Ætl-
ast hann þar til, aö stofnaður
verði á Möðruvöllum bæði gagn-
íræða- og stúdentaskóli. Skyldu
gagnfræðingar og stúdentar verða
samferða fjögur ár. Síðan bættu
stúdentaefni við sig þremur árum.
Eru þessar tillögur Arnljóts
merkilegar og eftirtektarverðar,
vísa á leiðina, er nærfelt 30 árum
síðar var í sumum aðalatriðum
farin í þessu máli.
Þá er þing kom 1877, varð
rninna úr því högginu, sem hátt
og djarfmannlega var reitt. Sjera
Arnjjótur flutti málið þá og á
tyeimur næstu þingum. Nú þótti
ekkert vit í að nefna latínuskóla
— slíkt hefði orðið málinu að
falli. Þingið samþykti reyndar að
nafninu frumvarp um stofnun
gagnfræðaskóla á Möðruvöllum.
En xú’ honum varð í raun rjettri
búnaðarskóli, því að skólastjóri
átt.i að véra búfræðingur. Á þingi
1879 tókst að breyta lögunum á
þá leið, að starfsmenn skólans
skvldu þrír vera, einn skólastjóri
og tveir kennarar. En nú nægði
búmönnum þingsins, að annar
kennarinn væri búfræðingur.' Á
alþingi 1881, er skólinn hafði
starfað einn vetur, tókst loks að
koma búfræðinni fyrir katta»nef.
Þá þótti sýnt, að búnaðarkensla
á Möðruvöllum væri kák eitt,
enda voru búnaðárskólar þá á
uæstu grösum.
Hjer á ekki heima að rekja
sögu Möðruvallaskóla nje skýra
frá árásum þeim, er hann sætti
í bernsku sinni og æsku. Á Þing-
vallafundi 1888 bar norðlenskur
I
*) Jeg fer hjer eftir frásögn Pjet-,
urs biskups (Hist. eeel., bls 364).'
-Jón Sigurðsson segir .(Nv Fjel. L, bls.
126—127), að Stefán og Vibe hafi
viljað hafa skolana tvo. Af ýrnsum
rökum þykir mjer frásögn biskups
sennilegri.
*) Sbr. „Enn um þjóðfundinn“
í „Andv.“ 1916 ef'tir Klemens Jóns-
son. pess er að sönnu ekki getið,
að krafan um latínuskóla nyrðra
hafi komið að norðan. En þess er
getið í brjefi stiftamtmanns, að eitt
íVumvarpið hafi komið úr Skagafirði.
Hin voru öll af Suður- eða Vestur-
landi. Leikur því ekki vafi á, að
tillagan um lærðan skóla á Norð-
urlandi er frá-Skagfirðingum runnin,
enda máttu þeir best muna Hóla
dýrð. Meðal þeirra, er frumvarp
Skagfirðinga sömdu, voru Lárus
sýslumaður Thorarensen, sonur Ste-
fáns amtmanns pórarinssonar, og
líklega Sigurður Guðmundsson á
Heiði, móðurfaðir þeirra bræðra,
Stefáns skólameistara og sjera Sig-
úrðar alþm. í Vigur.
mentamaður, sem nú er nafnkunn-
xxr Reykvíkingur, upp tillögu til
iundarályktunar um, að fundur-
inn skoraði „á alþingi að afnema
Möðruvallaskólann, og verja held-
ur því fje, sem til hans gengur,
til alþýðumentunar á ann-
an hátt“. Þessi tillaga var sam-
þvkt með 14 atkvæðum gegn 13
(Þingvallafundartíðindi 1888, bls.
33—34). En árangurslaus reyndist
sú tillaga. Skólinn dafnaði og
öðlaðist hylli Norðlendinga.
En þótt Möðruvallaskóli þrif-
ist vel og ynni vel, undu sumir
þó eigi að öllu le.yti við skipu-
lag hans. Árið 1895 , ritar
Stefán kennari Stefánsson síðar
skólameistari, grein í „Eimreið-
ina“, þar sem hann leggnr til,
að skólinn sje fluttur til Akur-
eyrar og honum komið í sam-
band við Reykjavíkurskóla. Náms-
tími nyrðra skyldi lengdur eitt
ár. Burtfarai’próf úr norðlenska
skólanum veitti inntökurjett í lær-
dómsdeild syðra, er í sjeu fjórir
'oekkir. Tillögur Stefáns eru því
svipaðar tillögum sjera Arnljóts
20 árum áður, nema að einu leyti
— og því mikilvægu. Stefán fór
ekki eins langtogAi’nljótur. Hann
krafðist ekki að því sinni lær-
dúmsdeildar á Akureyri, enda
hefði slíkt verið með öllu árang-
urslanst, og, ef til vill, spilt fyrir,
«5 samband milli skólanna lcæm-
ist á. Eftir alllanga baráttu sigr-
uðu tillögur Stefáns. Skólinn var
fluttur til Akureyrar, námstími
lengdur um ár og gagnfræð-
ingar frá Akureyri gátu setst
próflaust í lærdómsdeild menta-
skólans í Reykjavík. Má líta svo
á, sem Norðlendingar hefðu með
þessum sigri fengið Hólaskóla
hálfan aftur, er þeir áttu nxi
kost á að nema helming stú-
dentanáms heima í fjórðixngi sín-
um. Hefði ekki átt að þurfa
xnikinn spámann til að sjá það
fyrir, að þeir mundu ekki lengi
una hálfum sigri. Úr því að þeim
var hagur að hálfu stúdenta-
r.ámi nyrðra, var þá ekki enn
meiri hagur að því öllu þar?
Reynslán leiddi lika brátt í
l.jós, að Norðlendingar höfðu ekki
gieymt fullkomnixm stúdentaskóla
heima hjá sjer. Þá er Gagn-
iræðavSkólinn á Akureyri liafði
starfað með nýju sniði nokkra
hríö, Arar tillaga sjera Arnljóts
vakin af 40 ára svefni. Hóf blað-
ið „Norðurland“ (ritstjóri Jón
Stefánsson) máls á því, í stxxttri
grein, að Norðurlandi væri baga-
legt, að stixdentanámi yrði ekki
lokið þar. Fyrir bragðið væri
Norðlendingum mun örðugra að
menta börn sín en Sunnlending-
um. Því hlyti sú krafa að ger-
ast æ lxáværari, er fram liðxx stund
ir, að Hólastifti hið forna fengi
eftur skól’a sinn, er illu heilli
befði verið frá því tekinxi. Urðu
þá nokkrar nmræður um málið.
Tóku þeir í 'saina streng og
■Norðurland“, Stefán skólameist-
ori Stefánsson, Þorkell kennaxú
Porkelsson, Guðmundur prófessor
Hannesson og Matthías skáld
Jochumsson, sem reit tvær grein-
rr nm tillöguna og fylgdi henni
alhuga. Blaðið „Fram“ á Siglu-
firði hafði og stutt hana ein-
dregið. Stúdentafjelag og Kenn-
arafjelag Akureyrar lýstu og yf-
ir fylgi við málið.
Síðan hefir öðru hverju veriS
á það minst í norðanblöðunum.
Iljer á ef til vill við að geta
j.ess afturkipps, er kom í málið,
er mentamálanefnd lagði til að
slíta sambandi milli gagnfræða-
•skólans og mentaskólans. Þá til-
lögu nenni jeg eigi að ræða hjer.
Sú er trú mín, að hún flýti fyrir
ful.lkopinpm sigri þessa máls. —
Síðáix þessar tillögur birtust hafa
A'kureyringar tx’ívegis iá þing-
rnálafundi (1922 og ’23) samþykt
tillögu, er skoraði á alþingi að
koma á stofn mentaskóla hjer
í bæ.
Það er fróðlegt aö taka eftir,
hvernig skólamál þetta þokast
áfram, með miklum krókum og
löngum hvíldum. En altaf er þó
haldið í sama hoi’f, færst nær
marki, sem nú er næsti og hinsti
áfangi þessa máls. Tæp hálf öld
iíður frá audláti Hólaskóla til
þess er farið er fram á að vekja
harin upp. Aldai’f jórðungur líö-
ur enn, uns mál þetta er aftur
ílutt. Þá hafa þau t.íðindi gerst,
að alþingi hefir fengið fjárveít-
ingarvald, svo að hægra var nxx
xjð að eiga en áðnr, en erfitt þó.
Nxx var við ramman reiþ að draga,
Juxr sem var kotungsháttur og
hjarkleysi þingmanna.Núvar ekki
viðlit að nefna latínuskóla, og
fullkominn gagnfræðaskóli fæst
ekki fyr en á alþingi 1881. Nú
l:ða ekki nema 15 ár, uns freist-
t:ð er að koma skólannm í sam-
band við lærða skólann syðra.
Rúman áratug mega góðir menn
berjast fyrir þeii’ri tillögu, þar
til er sigur er unninn. En nú er
skemur hvílst en fyr, áður en lxaf-
in er seinasta hríð, lagt af stað
í síðasta áfangann. Er auðsjeð,
hvert stefnt er og altaf hefir
verið stefnt, þótt ýmsum fylgj-
enduin málsins hafi ef til vill ver-
ið óljóst, hvert ferð var heitið.
Skilið oss Hólaskóla aftur, hefir
altaf verið undirsöngur undir öll-
uin skólakröfum Norðlendinga
síðan um miðbik seinustu aldar.
Það kom þegar fram kringum
1850. Arnljótur ólafsson knýr
fastlega sama streng 1875. Hann
gerist þungorður, er hann minn-
ist þess, hversu Norðurland var