Morgunblaðið - 02.08.1924, Qupperneq 6

MORGUNBLAÐIÐ
verðinu. Að krónutali nema land-
búnaðarafurðir álíka miklu árlega
un^ aldamótin og '1874, en fara
síðan bækkandi fram að stríðsár-
unum. Afurðir af fiskveiðum þre-
faldast í verði frá 1874 til alda-
mótá, og eru orðnar nærri tífaldar
þegar styrjöldin skellur á.
Grundvöllur sá, sem framfarir
atvinnuveganna hafa bygst á, er
fyrst og fremst sjálfsforræði það
og frumkvæði í fjármálum og lög-
gjöf, sem stjómarskráin veitti. Af
einstökum aðgerðum, sem hafa
reynst áhrifamiklar til eflingar
almennra framfara atvinnuveg-
annna má nefna stofnun Lands-
bankans 1885, stofnun veðdeildar
Landsbankans 1900, stofnun ís-
landsbanka 1904, símasambandið
við iitlönd og innanlands 1906 og
hafnargerðina í Reykjavík 1913—
1916.
— Aðalframför landbúnaðarins
liggur í jarðbótum, einkum tún-
asljettun, í nokkurri túnrækt (ný-
yrkju) hin síðari árin, svo og í
áveitum á engi. púfnasljettunin
færist mjög í vöxt eftir 1884 og
fer ásamt öðrum jarðabótum mjög
vaxandi eftir þann tíma. Um alda-
mótin eru árlega unnin í búnað-
arf jelögunum rúm 60 þúsund
dagsverk við jarðabætur, og enn
fara þær vaxandi upp í 158 þús.
dagsverk árið 1912. Á stríðsárun-
um dregur mjög úr þessum fram-
kvæmdum, dagsverkatalan kemst
niður í 68 þúsund árið 1918, en
vex svo aftur og er komin upp
í 102 þúsund árið 1921. pessar
jarðabætur gera það að verkum,
að afurðir landbúnaðar hafa vax-
ið þrátt fyrir fólksfækkun í sveit-
unum. Búpeningsrækt og með-
höndlun markaðsafurða hefir og
farið nokkuð fram, en þó eigi
meira en svo, að helstu vörur land-
búnaðarins á erlendum markaði,
kjöt og ull, eru taldar með þeim
Ijelegri eða ljelegustu hvor í sinni
grein, og fæst því ekki- nema lágt
verð fyrir þær, miðað við verð á j
kjöti og ull frá öðrum löndum.
Pramfarir sjávarútvegsins hafa
verið miklu stórfeldari. pilskipa-
útgerð var dálítið byrjuð hjer
1874, en mest var sjósókn þá á
opnum bátum. Litlu síðar byrj-
uðu Norðmenn að stunda hjer
síldveiðar, og þrátt fyrir ýmsa
örðugleika og óhöpp hefir sá veiði-
skapur aukist mjög, og er orðin
mj'ög álitleg innlend atvinnugrein,
sem einmitt nú, virðist vera að
komast í fast og farsælt horf. þil-
skipaútgerð til þorskveiða fór
mjög vaxandi fram yfir aldamót,
síðan hófst mótorbáta og inótor-
skipaútgerð, og loks írá 1907 tog-
araútgerð. Ganga nú -28 togarar
frá Reykjavík og Hafnarfirði, og
ársafli þeirra í þetta sinn sjálf-
sagt fimmfaldur að vöxtun á við
allan fiskiitflutning frá landinu
árið 1874. Jafnframt þessum vexti
sjávaraflans hefir vöruverkunin
tekið svo miklum framförum, að
telja má yfirleitt að íslenskar sjá-
varafurðir skipi öndvegissæti að
gæðum og verði á erlendum mark-
aði.
Eiginlegur iðnaður hefir átt er-
fitt uppdráttar. Heimilisiðnaðinum
ihefir hnígnað af þeirri eðlilegu á-
stæðu, að nú er ekki fólk aflögu
frá arðmeiri störfum til að stunda
hann í jafnmiklum mæli og áður.
Ofurlítill vísir hefir komið upp
síðustu árin til verksmiðjuiðnaðar,
þó einungis til framleiðslu á ein-
stöku vörum til innanlauds þarfa,
útflutningur ekki teljandi enn þá.
Handiðnir hafa aukist að sjálf-
sögðu með vexti kauptúnanna.
Verslun og vöruflutningar hafa
á tímabilinu færst æ meir á inn-
lendar hendur. Árið 1874 voru 68
fastar verslanir á landinu, og
kaupmennirnir. taldir 36 innlendir,
þ. e. búsettir á Islandi, en 32
útlendir. Verslunin var þó útlend
að miklum meiri hluta í raun og
veru, því að flestir hjer búsettir
kaupmenn skiptu algerlega við
eitthvert tiltekið erlent verslunar-
hús og voru því algerlega liáðir, og
salan á afurðum landsins var í
reyndinni alveg í höndum þessara
erlendu firmu.Nú er verslunin orð-
in að heita má alinnlend á Suð-
urlandi og Vesturlandi, og að
miklu leyti innlend á Norður- og
Austurlandi. Fyrsta sporið í þá
átt að koma vöru’flutningunum á
iimlendar hendur var stigið 1915,
er Eimskipafjelag íslands hóf sigl-
igar sínar.
Af öðrum framförum, sem
snerta mjög-þjóðarhag alment, en
ekki fremur eina atvinnugrein en
aðra, má sjerstaklega nefna, að
mönnum hefir lærst að byggja
varanleg og vönduð hús (veggir
úr steinsteypu með mótroði), að
nokkru úr innlendum efnum, svo
að þau hýbýli, sem nú erú reist,
eiga að geta endst handa næstu
kynslóðum.
vorslunareigendur, og búðarmenn j Jeg las nýlega ágæta grein um
j þeirra þjónustu, sem óvirðing Stefán Eiríksson. En kynlegt þótti
•yar lögð á, og nefndir voru ,búð-
arlokur', sennilega eftir kviðlingi
Jónasar Hallgrímssonar
Nær því allir embættismenn,
prestar og sýslumenn, voru bænd-
ur jafnframt. Embættismennirnir
í Reykjavík voru svo fáir, að
tæpast gat neinum unglingi kom-
Fyrir 50 árum og nú.
Eftir Einar H. Kvaran.
Morgunblaðið hefir mælst til
þess, að jeg mintist með nokkrum
orðum á eitthvað af þeim breyt-
ingum, sem jeg hefi tekið eftir,
að orðið hefðu hjer á landi síðan
1874, er við fengum stjómar-
skrána, og tókum við fjárráðum
sjálfra vor. Nú eru umskiftin svo
mikil, svo margvísleg og svo gagn-
gerð í flestum efnum, að eðlilegra
er að nefna þau byltingu en
breytingu. Svo að það liggur í
augum uppi, að æði mikil fljóta-
skrift hlýtur að verða á þeirri
greinargerð, sem mjer skilst að
fjuir blaðinu vaki að fá hjá mjer.
Jeg hefi nokkuð lengi fundið til
þeirrar löngunar, að semja heila
bók um þetta efni, og sú löngun
hefir farið vaxandi á síðustu tím-
um. En í hreinskilni sagt, finst
mjer jeg ekki vita, hvemig jeg á
að skrifa um það stutta blaða-
grein.
Hvað á jeg að velja?
Mjer dettur í hug, að benda á
þær framtíðarhorfur, sem við okk-
ur blöstu, ungmennunum, sem
vorum um fermingaraldur fyrir
hálfri öld. Um hvað áttu menn
þá að velja?
Naumast verður sagt, að um
annað væri að velja en að verða
bóndi eða vinnuhjú. Engin veru-
leg sjómannastjett var til. Menn,
sem fengust við landvinnu á
sumrum, reru á opnum bátum á
vetrum. 1 því var sjómenskan
fólgin. Skúturnar voru aðeins að
byrja, og þá helst til hákarla-
veiða. Yerslunarstjett var sama
sem engin til, fáeinir útlendir
ið til hugar, að hann kæmist í
jþeirra tölu.
Vinnuhjúin sættu beinni kúg-
un. pau voru ófrjálsir menn; voru
skyldug til að vera í ársvist hjá
bændum; gátu því að eins losað
sig undan þeirri skyldu, að þau
greiddu, karlmenn 100 á lands-
vísu, 120 álnir, kvenfólk hálft
hundrað á landsvísu, 60 álnir fyr-
ir lausamenskuleyfi. Menn áttu
undir högg að sækja að fá það,
og enn óvísari var atvinnan, að
leyfinu fengnu; sumpart fyrirþað,
að ekki var litið vinaraugum á
fólk með svo óhemjulegri frelsis-
þrá. pessu oki var ekki af ljett
fyr en nær því 20 árum eftir að
stjórnarskráin gekk í gildi, 1893.
011 veruleg framkvæmdaþrá kafn-
aði í getuleysi, því að peningar
voru ófáanlegir. Hrossa- og sauð-
f jármarkaðir byrjuðu um sama
leyti, sem stjórnarskráin kom.
Fram að þeim tíma var um 'enga
peninga að tefla manna á meðal,
annað en það örlitla, sem þeir
gátu - kríað út úr kaupmönnum,
sem eitthvað áttu afgangs inn-
leggi sínu í verslun. Sparisjóður
Reykjavíkur var stofnaður 1872,
en var sama sem ekkert fyrstu árin
og reri einn á báti. Banlci kom
ek.ki fyr en 1886,
Af þessu litla, sem jeg hefi nú
bent á, mun öllum geta skilist,
hvað lífið var fábreytilegt fyrir
50 árum, í svo nefndum verald-
legum efnum. Ekki er það fjöl-
bi’eyttara í andlegum .efnum Jeg
trúi því ekki, að jeg verði nokk-
urntíma svo gamáll og gleym-
inn, að mjer líði úr minni
bókahungrið í sveitunum á upp-
vaxtarárum mínum. Altaf virðast
íslendingar liafa þráð að lesa. En
fyrir 50 árum höfðu þeir ekkert
til að lesa, þó að einhver gæti
keypt bók. Fornsögurnar voru
ófáanlegar. Ein — segi og skrifa
cin — skáldsaga var til, „Piltur
og stúlka", og fæstir gátu í hana
náð. Orfáar ljóðabækur áttu ein-
hverjir gamlir Bókmentaf jelags-
menn. pær lágu ekki lausar fyr-
ir, enda fóru flestar bækur í blöð,
því að illkleift var sveitamönnum
að fá nokkura bók bundna. pjóð-
sögur Jóns Árnasonar urðu hjá
flestum að tengu, voru lesnar upp
ti! agna. Svo mikið var þetta
bókahungur, að það var ekki með
öllu óalgengt, þegar mönnum
auðnaðist að fá að lána bók, sem
þeim þótti mikils um vert, að
þeir settust við að afskrifa liana.
Og um einn mann heyrði jeg get-
ið í æsku, sem hafði liaft ofan af
fyrir sjer 15 vetur, með því að af-
skrifa sömu bókina.
Jeg veit ekki, hvert menn
mundu hafa ætlað að komast, ef
eitthvert draumórafífl hefði fyrir
50 árum haft orð á því að koma
upp list hjer á landi. Svo mikill
gápi var enginn maður. Enda er
hvorttveggja, að listavierk hefðu
verið nokkuð hjáleit í þjóðlífinu
þá, og að mönnum, óhætt að segja
öllum, mundi þá hafa þótt eitt-
hvað þarfara verða gert við efnin.
mjer það, að> höf. þakkaði gamla
tímanum fyrir hann, að því er
mjer skildist. Menn gerðu það
sæmdarverk, að koma St. E. til
útlanda, til þess að hann gæti
lært þar. Og áran^urinn varð
mikill og góður, eins og öllum er
kunnugt. Skagfirðingar gerðu
þetta sama við Sigurð Guðmunds-
son málara, sem andaðist fyrir 50
árum. Árangurinn varð sama sem
enginn — fáeinar ómerkilegar alt-
aristöflur, og hið mesta fátæktar-
líf listamannsins sjálfs. Mjer
skilst svo sem þeir, er þektu Sig-
urð Guðmundsson, hafi talið hann
sannan listamann. En á hans dög-
um var enginn til að kaupa neitt
af honum, og engin list gat þrif-
ist í því þjóðlífi, sem hann var
settur í. Nú eru íslensk heimili
smátt og smátt að prýðast ís-
1‘enskri list, og íslenskir listamenn
ei'u að bera sæmd þjóðar vorrar
út um heiminn.
En þeir voru fæstir, fátæku
gáfumennirnir, sem lifðu fyrir
1874, er áttu eins miklu láni að
fagna og Sigurður Guðmundsson.
Bólu-Hjálmar er eitt dæmið. Get-
ur nokkur gert sjer í hugarlund,
að jafn-áberandi gáfaður maður
og hann, væri á þessurn tímum
látinn grotna niður í einhverri
þeirri mestu eymd, sem þekst lxef-
ir með þjóð vorri?
pegar vjer rennum huganum
50 árurn aftur í tírnann, þá hugs-
um vjer um það, við hverjum
! mannvirkjum vjer tókum. pau voru
1 trjebrú (í Jökuldal), 4 stein-
ltirkjur (á Hóluni, í Reykjavík, á
Bessastöðum og í Yestmannaeyj-
um), 1 kapella (í Viðey), Lands-
höfðingjahúsið, 1 betrunarhús og
latínuskólinn. Ef eitthvað hefir
gleymst mjer mun það tæpast tel-
jandi. Enginn vegarspotti, enginn
viti, -engin brú, önnur en þessi
eina.
Jeg hefi ekki talið það saman,
sem þingið hefir látið leggja í
mannvirki síðan það fjekk fjár-
ráðin. En mikið er það eftir þeim
mannfjölda og eftir þeim efnum,
sem fyrir liendi voru fyi'ir fimm-
tíu árum.
pegai' vjer lítum 50 árum aftur
á bak, þá verður fyrir oss tími,
þegar vjer áttum ekkert skip og
,,enginn kunni að sigla,“ eins og
Jónas Hallgrímsson kvað.
Nú munu ísl-ensk botnvörpu-
skip ein vera um 9 miljónir
króna virði og skip Eimskipafje-
agsins og ríkisins um 5 miljóna
virði — auk allra annara skipa
í íslenskri eign. Og vjer höfum
eignast sjómannastjett, sem þykir
standa jafnfætis hinum alli*a
fremstu starfsbræðrum sínum hvar
sem -er í heiminum og er prýði og
sæmd þjóð vorri.
Jeg veit ekki á þessari stund,
hverju útfluttar vörur vorar námu
fyrir 50 árum. En fyrir 44 árum,
1880, námu þær 5—6 miljónum.
Árið 1921 námu þær 4714 miljón
— þar af 39 miljónir sjávaraf-
ui’ðir.
Fyrir 50 árum, hafði stjórn
landsins 300 þúsund króna tekjum
úr að spila á ári- Næsta ár 1925,
eiga tekjurnar að verða eftir á-
ætlun þingsins yfir 8 miljónir og
200 þúsundir.
Fyrir 50 árum hafði þjóðin enga
peninga með að fara, eins og jeg
hefi áður bent á.
ÁVEXTIR
þurkaðir og
niðursoðnir
hvergi betri nje
ódýrar i.
Versl. Visir.
Nú liöfum vjer tvo banka, og'
annar þeirra auglýsir veltu sína
síðasta ár nærri því 367 miljónir.
Velta hins bankans sennilega eitt-
hvað svipuð. Og við síðustu ára-
mót nemur innieign í þessum
bön'kum, á sparireikning og dálk,
47(4 miljón. par fyrir utan er
innieign í öllum sparisjóðnum.
Ef til vill er ekkert -eitt út af
t'yrir sig, sem sýna betur en þessi
bankaviðskifti, hvernig þjóðlíf
vort hefir umtui'nast síðan fyrir
50 árum.
Jeg hefi tekið eftir því, að
sumir menn leggja kapp á það,
og, að því er mjer skilst, hygg-
jast að leita sjer einhverrar fremd-
ar með því, að gera sem allra
minst úr þessari kynslóð og kasta
ónotum til hinnar „nýju menn-
ingar.“ Mjer er engin launung á
því, að mjer finst það ósanngjarnt
og” fávíslegt. pví meira sem jeg
liugsa um það, því íurðulegra finst
mjer það og dásamlegra, að þjóð
vorri skuli hafa auðnast að inna
það af hendi, sem hún hefir gert
á síðustu áratugum, jafn-fámenn
og hún er, og jafn-bláfátæk og
bún var, þegar hún tók við umráð-
um síns eigin fjár.
Jeg veit vel, að framfarirnar
hafa komið ójafnt niður. Jeg veit,
að þær hafa mestar orðið utan
landbúnaðarins, og að svo má með
engu móti gánga til lengdar. Jeg
veit líka, að hið unga ríki vort
hefir safnað skuldum.
En þegar jeg hugsa um þau
óhemju átök, sem þjóð vor hefir
sýnt sig færa um á undangengnum
áratugum, þá finst mjer fjarri
öllum sanni að efast um það, að
hún reynist líka fær um að lyfta
landbúnaðinum á hærra stig og að
afstýra allri hættu við þessar
skuldir, þegar hún snýr sjer að
því af alefli. Hún hefir þegar unn-
ið miklu meira afreksverk en það.
Og þegar jeg skil það á mönn-
um, að þeir halda, að „gamli tím-
imi“ hafi verið talsvert betri en
sá nýi, og að „gömlu mennirnir“
hafi verið töluvert meiri menn
en samtíðarmenn vorir, þá kemur
mjer í hug gamla spakmælið:
„Góður er hver genginn." Og þeg-
ar jeg beyri menn óska þess, að
vistarbandstímarnir og þeirra
hlunnindi væru komin aftur, þá
finst mjer eiga við þá þessi orð
Hallgríms Pjeturssonar:
„Vjer vitnm ei hvers biðja ber.“