Morgunblaðið - 24.07.1928, Qupperneq 2

2
MORGUNBLAÐIÐ
+
Valtyr Guðmunðsson
prófessor.
F. 11. mars 1860. -- D, 22. júlí 1928-
Sjötíu ár er ekki langur tími tal-
inn í lífi þjóða. En þegar við Is-
lendingar rennum augunum yfir
síðastliðin 70 ár, þá er sem við
fáum yfirlit yfir ekki einasta eitt
lieldur mörg tímabil í sögu vorri,
svo örar, svo gagngerðar hafa
breytingarnar orðið á þessum ár-
um. *—
Æfisögur fárra manna bera jafn
glöggan vott um breytingar und-
anfarinna 70 ára, eins og æfisaga
<lr. Valtýs Guðmundssonar, er ljest
'68 ára að aldri á sunnudaginn var
S Espergærde á Sjálandi.
f mörg ár var hann mest umtal-
aði maðurinn í íslenskum stjórn-
málum, áhrifamesti, og sá sem
inestum breytingum kom af stað.
Um hann stóð styr, um hann
skiftust flokkar, hann var lofaður
ug skammaður, honum var fylgt
sem foringja og hann var skoð-
aður sem skæðastur andstæðingur.
En öll sú deiJa, öll sú barátta,
sem hann átti í, og hún var marg-
þætt, því hann kom víða við, er nú
ahnenningsvitundinni gleymd. Því
tímarnir, hugsunarhátturinn, um-
hverfið, lífsskilyrðin, alt hefir
breyst hjer síðan.
En fyrir þeim, sem þektu Valtý
Guðmundsson persónulega, og fyr-
ir þeim, sem læra að þekkja starf
'hans, þegar sagan hefir máð af því
alla flokksóvild, þegar menn
’þekkja hugsjónamanninn, starfs-
manninn, áhugamanninn, verður
endurminningin um hann björt. 1
sögu íslands stendur hann sem
«inn hinn hugsjónaríkasti og
bjartsýnasti vormaður íslands um
síðastliðin aldamót.
Valtýr Guðmundsson var fædd-
ur að Árbakka á Skagaströnd þ.
11. mars 1860. Poreldrar hans voru
Guðmundur /Einarsson sýsluskrif-
ari og Valdís Guðmundsdóttir. —
Faðir hans dó þegar hann var 4
ára gamall. Móðir hans giftist
síðar og hann ólst upp að miklú
leyti meðal vandalausra. En þegar
hann stálpaðist var hann nokkur
ár hjá móður sinni og stjúpa.
Kornungur, innan við fermingu,
tók hann þokudag einn þá ákvörð-
un, er markaði allan lífsferil hans
síðan. Hann var þá smaladrengur
hjá stjúpa sínum í Heiðarseli í
Gönguskörðum. Hann strauk vest-
ur yfir fjöll til fjárhaldsmanns
síns á Holtastöðum í Langadal.
Hann hafði fengið lítilsháttar
arf eftir föður sinn en sá arfur
eyddist að mestu á uppvaxtarár-
um Jians. Þó var eftir óselt kot
eitt í Norðurárdal. Er vestur kom
að Holtastöðum vildi hann afla
sjer mentunar og brjótast í því
að komast í skóla. En við það var
ekki komandi fyrri en hann fjekk
/aldur til að ráða sjer sjálfur.
— Þá tók hann að nokkru leyti
ráðin af fjárhaldsmanninum, á-
kvað að selja kotið fyrir 1200 kr.
Og með þann sjóð gekk hann út
á mentaveginn, vinfár, einstæður
unglingur. Hin fulla vissa um, að
hann ætti engan að, hann yrði að
berjast áfram einn, örfaði kjark
hans og viljaþrek.
Á skólaárunum vann hann við
kenslu. Stúdent 1883. Er til Hafn-
ar kom, fleytti hann sjer fram á
Garðstyrknum einum. Þá svalt
hann stundum. En slíkt var og
daglegt brauð í bernsku, svo hon-
um brá ekki við, að því er hann
sjálfur sagði. Yann hann þau árin
sem áður með óþreytandi elju. —
Var honum augljós nauðsyn að ná
prófi áður en Garðstyrkur þraut.
Og honum tókst það betur en til
þurfti, því meistaraprófi lauk
hann eftir 3^2 ár, í Norðurlanda-
málum.
Jafnframt því sem hann las und-
ir meistarapróf, undirbjó hann
doktorsritgerð sína, um húsagerð'
á söguöldinni, er. hann hlaut dokt-
orsnafnbót fyrir við Hafnarhá-
skóla í ársbyrjun 1889, 5% ári
eftir að hann kom til Hafnar..
Árið' eftir fjekk hann konungs-
veitingu fyrir dósentsembætti við
Hafnarháskóla í sögu íslands og
bókmentum.
Þá stóð hann á þrítugu. Þetta
hafði hann klofið einn og óstudd-
ur, nema hvað hinn litli arfur
hjálpaði honum af stað.
Meiri var sá arfur, er hann átti
'í huga sjer, óbilandi trú á mátt og
megin, óslökkvandi löngun til
framkvæmda.
Næstu árin vann hann af kappi
við vísindaiðltanir. Þá var það
áform hans að semja menningar-
sögu íslands alt frá því landið
bygðist og fram til síðustu daga.
Safnaði hann feiknamiklum drög-
um að þessu, og ætlaðist til, að
þetta yrði sitt mesta verk. Á þeim
árum ferðaðist hann með ríkis-
styrk um Skotland, írland, Eng-
land og Frakkland, í því skyni að
kynnast eldri og yngri menningar-
sögu þessara þjóða.
En er frá leið fann hann eigi
þann fögnuð og ánægju við verkið,
er hann átti sjer von.
Hugur hans beindist til fram-
tíðarinnar. Honum fanst forn-
fræðagrúsk fánýtt borið saman við
það, að vinna að framförum lands-
ins. Rannsóbnir hans á menningu
vorri leiddu honum skýrar en áð-
ur fyrir sjónir, hve kyrstaðan var
hjer afskapleg. Og hann fyltist
brennandi áhuga á því, að lyfta
þjóð sinni til vegs og virðingar.
Osjálfrátt tók hann samlíkingar
úr eigin lífi. Fyrir fáum árum
hafði hann flakkað um fjöll, sem
fátækur, klæðlítill smali. — Nú
hafði hann hlotið virðingar- og
trúnaðarstöðu við erlendan há-
skóla.
Eins gat hin yfirgefna sofandi,
fátæka þjóð, úti í hafi, vaknað' til
dáða, vegs og virðingar, eflst að
menningu, andlegri sem verklegri.
Með eldfjöri kastaði hann
sjer út í stjórnmálin, og var kos-
inn á þing fyrir Vestmannaeyjar
1894.
Næsta ár stofnaði hann tíma-
ritið Eimreiðina.
Eins og högum þjóðarinnar þá
var komið hafði hann að mörgu
leyti ákjósanlega aðstöðu til þess
að "vera boðberi nýrra tíma, um-
bótamaður á sviði stjórnmála. Bú-
settur ytra hafði hann margfalt
betri tök á því en aðrir þingmenn,
að fylgjast með í heiminum, fá
nýjar hugmyndir, finna nýjar
framfaratillögur. Menn, sem sátu
hjer á íslandi að staðaldri fyrir
30—35 árum, áttu sífelt á hættu
að „forpokast“ og dofna. En hann
gat notið þess að vera úti í hring-
iðunni, nema rjett á meðan hann
sat á þingi. Varð þetta og fylgis-
mönnum hans ákaflega mikill
styrkur.
Tímarit hans Eimreiðin var í
upphafi með alveg sjerkennilegum
blæ. Svo sýnist mönnum ekki nú,
önnur tímarit íslensk hafa tekið
hana sjer til fyrirmyndar. Nafnið
eitt ber vott um einn hinn sterk-
asta þáttinn í lyndiseinkennum
stofnandans.
Hann var járnbrautarmaður. Og
fyrst hann á annað' borð trúði því,
og var sannfærður um, að þá fyrst
væri atvinnuvegum landsmanna
borgið, eri við fengjum öruggar,
greiðar samgöngur um landið, þá
átti alt hans ritstjórnarstarf að
skipast undir það eina merki.
Þeir' voru mjög samrýmdir alla
tíð Þorsteinn Erlingsson og dr.
Valtýr. Og Þorsteinn orti í fyrsta
hefti Eimreiðarinnar hið' gullfal-
lega kvæði sitt „Brautin“.
„En ef að við reyndum að brjótas
það beint
þó brekkurnar verði þar hærri.
Vort ferðalag gengur svo grátlega
seint
o. s. frv.
Þessi var stefnan, markið, að
brjótast beint, yfir torfærur sem
áður þóttu ófærar með öllu.
Fræg er deilan um símann.
Valtýr vildi eigi sæsíma Mikla
norræna, heldur loftskeyti til
landsins. Á 20 ára afmæli síma-
ans felckst fyrst, ef svo mætti
segja, opinber viðurkenning á því
að hann hafði á rjettu að standa,
auk þess sem reynslan hefir sann-
að okkur það — og á ef til vill
eftir að gera það betur. Og nú á
allra síðustu árum er sú hugmynd
hans að koma til framkvæmda, að
nota jarðhitann til upphitunar.
Lengi mætti telja þau framfara-
mál, er hann hefir haft afskifti af
og hrint áleiðis, meðan hann var á
þingi, og meðan hann var ritstjóri.
En meðan hann ljet sem mest
til sín taka, hætti mönnum við því
að láta slík mál sitja á hakanum
fyrir stóra málinu — sambandinu
við Dani.
Andstæðingar hans spöruðu vit-
anlega eigi að gera honum hinar
tortryggilegustu getsakir í því
máli. En hans siður var, að láta
þær sem vind um eyrun þjóta.
Andstaðan kom fyrst og fremst
frá . kyrstöðumönunum, mönnum
sem þoldu ekki að heyra nefnda
miljón á Alþingi, því þá sundlaði
við að hugsa um svo háar upphæð-
ir. Og þegar þeir sendu honum
getsakir og dylgjutón í blöðúnum,
þá hló hann oft við lesturinn, og
var alveg undrandi yfir því, hve
mennirnir gætu farið villur vegar.
Menn undruðust oft rósemi hans
í því efni. En við nánari athugun
var hún skiljanleg. Honum var
það ekkr aðalatriði hvernig stjórn-
málasambandi voru við Dani var
hagað, heldur hitt, að hjer gæti
komist á þær framfarir, á verklegu
og andlegu sviði, sem hann var
sannfræður um, að hjer ættu
heima, hjer væru nauðsynlegar.
Hann vildi binda enda á deiluna
við' Dani, með þeim hætti er hann
teldi viðunandi í svip, því hann
sá, að sú deila blátt áfram dró
huga manna og krafta frá öðrum
verkefnum, er honum voru hjart-
fólgin vegna þjóðarinnar. Hann
var maður fullkomlega sjálfstæður
— og þurfti fyrir sitt leyti ekkert
hingað að sækja, til þess að kom-
ast áfram, hvorki í áliti nje efna-
lega. Það var því augljóst, að
þátttaka hans í íslenskum stjórn-
málum var sprottin af ást hans
og áhuga fyrir íslenskum fram-
förum.
En í einu skjátlaðist honum’sem
stjórnmálamanni. Hann varaði sig
ekki á því, fyr en of seint, að
það sama sem var honum til
gagns um aldamótin, var íslensk-
um stjórnmálamanni orðin torfæra
eftir nokkur ár. Áður var búseta
erlendis til góðs, En þegar við ís-
lendingar fengum daglegt sam-
band við umheiminn með símanum
varð alt líf hjer örara, umbreyt-
ingar hraðari en áður, og utan-
landsvera ísl. stjórnmála manns
að staðaldri kom honum eigi að
haldi. Hann misti smátt og smátt
nauðsynlega viðkynningu við þjóð-
lífið í hinni breyttu mynd, en varð
þess ekki var fyrri en um seinan.
Sagan geymir verk hans, hvatn-
ingarorð hans til íslenskrar æsku,
brautryðjandans bjartsýna er taldi
í menn hug, kjark, og gaf mörg-
um aukna og margfalda trú á
framtíðar möguleika landsins.
Og þegar litið er á þann megin
þátt í æfistarfi hans • gleymast
hnjóðsyrði þau er hann fjekk á
lífsleiðinni, frá þeim er fengu of-
birtu í augun af bjartsýni hans,
og frá þeim er tileinka vildu sjer
framfarir þær er hann hafði rutt
braut.
Og þá verður lítið úr hrakyrð-
um þeim, er þröngsýnar smásálir
hreyttu til hans á banasænginni.
Dr. Valtýr Guðmundsson var
kosinn alþingismaður fyrir Yest-
mannaeyjar 1894-1901, fyrir Gull-
bringu- og Kjósarsýslu 1903—’09,
fyrir Seyðisfjörð 1911—4914.
Var kosinn í stjórn Bókmenta-
fjelagsins 1885 og var í stjórn þess
í 20 ár, kjörinn heiðursfjelagi
1926. — Kennari var hann við
„Borgerdydsskolen“ í Kristjáns-
höfn 1887—94. Var í stjórn hins
kgl. norræna Fornfræðafjelags frá
því 1892. Hann var kallaður til
Ameríku 1896, til að rannsaka svo
nefndar Vínlandsrústir í útjaðri
Boston. Vann að því í sex vikur,
en ferðaðist síðan um íslandsbygð-
ir vestra.
Þ. 18. ágúst 1889 kvæntist hann
Önnu Jóhannesdóttur, Jóhannes-
ar sýslumanns Guðmundssonar.
Hún dó árið 1903, var hann ekkju-
maður síðan. Ráðskona hans Marie
Dalsgaard, sem mörgum íslending-
um er að góðu kunn,hafði’ verið á
heinlili þeirra hjóna alla tíð. Varð
hún síðan stoð og stytta hans í
langvarandi veikindum og alt
fram á banastund. Er hann eltist
sóttu á hann ýmsir kvillar, og
síðast í fyrra blöðrusjúkdómur er
dróg hann til dauða eftir langá
og erfiða legu.
Hafði hann fyrir nokkru verið
fluttur frá Höfn til Espergærde,
til þess að njóta betur sumarveðr-
áttu til hressingar. En þar beið
dauðinn haUs.
í mörg ár var heimili hans í
Kaupmannahöfn samkomhstaður
íslenskra námsmanna og annara
fslendinga er þar dvöldu. Var
gestrisni hans viðbrugðið, alúð
hans og greiðvikni við gesti og
gangandi. Fjölmargir íslendingar
áttu þar athvarf og fengu þar þær
leiðbeiningar og aðstoð, sem þeim
kom að gagni, bæði fyrr og síðar.
Qengíð.
Sterlingspnud . 22,15
Danskar krónur . 121.77
Norskar krónur . 121.77
Sænskar krónur . 122.01
Dollar . . 4,55%
Frankar . 17.96
Gyllini . . 183.57
Mörk .. . 108.80
Til Strandarkirkju frá ónefndri
konu 5 kr., Sjúklingi í Vestmanna-
eyjum 4 kr., Ónefndum 20 kr.,
E. G. 5 kr., K. B. 20 kr.
AIt Það> sem
eftir er af
1«

Sunarkðpon
oo Orögtum
verður selt með afar-
miklum afslætti.