Morgunblaðið - 21.08.1930, Blaðsíða 2

2
MORGUNBLAÐIÐ
Frá dðgum Jörundar hundadagakóngs
Endurminningar frá sýsiumannsheimili.
1 sumar kom út bók hjá Levin
og Munksgaards forlagi í Höfn,
sem á erindi til íslenskra lesenda.
Bókin heitir: Pru Gytha Thorla-
cius. Erindringer fra Island i
Aarene 1807—1815. Er þetta 2.
útgáfa af endurminningum þess-
um. Fyrsta útgáfa kom út í Ring-
köbing 1845. Er sú útgáfa til hjer
í Landsbókasafninu, en fáum
kunnug.
Höfundur endurminninga þess-
ara , Gytha Thorlaeius var fædd
í „Stjernekroen“ í Lundbyvester
á Amager 1782, dóttir Matthíasar
Steffensen Howitz gestgjafa. Hún
giftist árið 1801 Theódór Thorla-
cius er það ár hafði fengið veit-
ingu fyrir Suður-Mvilasýslu. Theó-
dór Thorlacius var sonur Skúla
Thorlaciusar rektors við Frúar-
skóla í Höfn.
Theódór Thorlacius tók við sýsl-
unni 1801 og var sýslumaður
Sunnmýlinga í 12 ár. Árið 1813
fekk hann Árnessýslu, en fluttist
skömmu síðar til Danmerkur. —
Hann dó 1850, en kona hans, er
■endurminningarnar reit frá Islands
veru sinni dó tíu árum síðar.
Tengdasonur þeirra, Yictor
Bloek sóknarprestur annaðist út-
gáfu endurminninganna í Ring-
köbing 1845. En útgáfunni var
þannig hagað, að útgefandinn
stytti handrit höfundar að mun
■og breytti frásögninni eftir sínu
höfði. Frásögn höf. þar sem hún
helst óbreytt, er að vísu nokkuð
langdregin, og mærðarfull, og er
því aðferð tengdasonarins skilj-
anleg. En hætt er við, að all-
rnildð af merkilegum og skemti-
legum atriðum endurmininganna
hafi glatast í þessari meðferð.
Frumrit höfundar týndist í bruna
árið 1881.
Þessar endurminningar gest-
gjafadótturinnar frá Amager bera
það vitanlega með sjer að öllu
leyti, að hún kemur hingað öllum
lífsskilyrðum og landsháttum ó-
kunnug. Frásögn hennar lesa menn
með það í huga, að hinni erlendu
korfu hafi vaxið ýmsir erfiðleikar í
augum, meira en ef hún hefði verið
borin og barnfædd hjer. En ein-
mitt vegna þess, að hún kemur
hingað sem gestur og framandi
verður í hennar augum ýmislegt
það sögulegt og frásagnarvert, er
landsmenn hafa þá skoðað, r sem
sjálfsagðan hlut.
En fyrir nútímafólk, sem eigi
hefir kynt sjer hver voru lífskjör
manna hjer á íslandi fyrir 100
árum, er það einkennilegt að heyra
hvílík örbirgð og vesaldómur var
hjer þá. Þegar sýslumannskonan
í Eskifirði, sem endurminningarn-
ar skrifar, fær t .d. að gjöf 2 lóð
af hvítasykri, og er gjöfin svo
mikils virði, að gefandinn ákveður
að böggulinn megi ekki opna fyr
•en á tilteknum hátíðisdegi.
Frá harðindavorinu 1811 segir
m. a. Vorið var hart, og lá haf-
ísinn við landið fram á sumar,
svo eigi varð róið til íiskjar
Margir fátæklingar liðu skort.
Sýslumannshjónin gáfu til kynna,
að þau mundu geta gefið fátæku
fólki spónamat. G. Th. segir frá
því, að fátæklingur hafi komið
einn dag og beðið um að gefa sjer
að borða. Honum var lofað að
hann skyldi fá að vera um kyrt
í nokkra daga.
Frú G. Th. segir frá:
Daginn eftir heyrði jeg hundgá
og lít út um gluggann. Sá jeg
þá mann koma gangandi og setj-
ast á garðinn. Jeg fer iit og ætla
íið spyrja um erindi hans. En er
jeg kem til hans, fölnar hann upp
og er örendur. Fólk safnast utan
um hann. Ilann lá liðið lík með
poka sinn á bakinu. Álitið var að
liiinn hcfði ekki þolað áreynsluna
að ganga eftir svellunum. Við bár-
um líkið niður í naust, og sungum
sálma yfir því. Förumaðurinn, er
hjá okkur var, fylgdi líka. Hann
dó þrem dögum seinna. Talið var
að hann hefði ekki þolað breyt-
inguna á matarhæfinu. Lík hans
var sett í naustið.
Nokkru seinna sá sýslumanns-
konan menn koma að bænum.
Þeir voru með sjúkling er þeir
fluttu hreppaflutningi. Níu manns
voru í heimili þar sem hann liafði
verið, og matbjörg ekki önnur
en mjólkurdropi úr einni kú. Er
ferðamenn ætluðu að leggja á stað
aftur, var þurfalingurinn meðvit-
undarlaus. G. Th. bað þá hvergi
fara með hann. Var nú búið um
hann. Hann fekk aldrei meðvit-
mid, og gaf upp öndina nokkrum
dögum síðar. Þá bættist þriðja lík-
kistan við í naustið.
Margs konar lýsi’ngar fær mað-
ur í bók þessari um hin óskaplegu
samgönguvandræði á þessum ár-
um, þegar strandferðir voru vit-
aniega engar, Jlandferðir ákaf-
lega erfiðar og samgöngur við
látlönd mjög óviss vegna sjóræn-
ingja og siglingabanns á ófriðar-
árunum.
En sýslumannshjónin ljetu það
ekki á sig fá, og fóru bæði til út-
landa á þessum árum, og eins
landveg landshorna á milli. Margt
bar til á ferðum þeirra, bæði
innanlands og utan. Skip hrekj-
ast landa á milli, lenda í ís og
í höndum sjóræningja.
Og eitt sinn er sýslumaður var
á ferð um Skaftafellssýslu, ætlaði
bóndi þar, sem sýslumaður hafði
sektað, að taka. sýslumann fastan
og hefna sín á honum. Er skringi-
leg frásögn um þá viðureign.
Þá er og eftirtektarverður kafl-
inn um Jörund hundadagakonung.
Sjest vel af þeirri frásögn, hve
mikið hefir verið um fyrir fólki
hjer á þeim dögum, því hjer er
auðsjáanlega sagt hreinskilnislega
og satt frá viðhorfi því, sem þá
blasti við hinni ráðþrota, bjargar-
lausu þjóð.
Kaflinn um Jörund er svohljóð-
andi í orðrjettri þýðingu:
Það var sumarið 1809, að gerð
var einkennilega voguð tilraun til
þess að ná Islandi úr sambandi við
Danmörku, hvort heldur sem það
var tilgangurinn með þessu æfin-
týralega tiltæki að gera ísland að
sjálfstæðu ríki, ellegar að setja
það undir enska stjórn. Hafnarbúi
einn, Jörgen Jörgensen, sem vetur-
inn áður hafði verið á íslandi, en
annars dvalið undanfarin ár í Eng-
landi, kom til Reykjavíkur á ensku
skipi, hertók bæinn, og ljet út-
nefna sig sem Islands „Behersker
og Beskytter“. Lausafregn kom
um þetta til Thorlaciusar sýslu-
manns, en hann lagði ekki trúnað
á það. En daginn eftir kom ’P. Guð-
mundsson sýslumaður og fær.ði
Thorlacius skjöl sem fullkomlega
staðfestu fregnina. Jörgen Jörgen-
sen gaf þar til kynna, að hann
væri landsstjóri íslands. Hann
skipaði Thorlacius sýslumanni að
senda til sín hraðboða, er yrði að
vera kominn til sín að 6 vikum
liðnum, með ákveðna yfirlýsingu
um það, að hann segði dönsku
stjórninni upp trú og hollustu og
þjónaði Jörgensen. Að öðrum kosti
mætti Thorlacius búast við því, að
hann yrði að leggja niður embætti
sitt -— og þar eð hann væri ekki
innfæddur íslendingur þá yrði
hann að flytjast sem fangi til
Vestmannaeyja á skipi því, sem
Jörgensen ætlaði að senda til Eski-
fjarðar með vistir. Sýslumanni var
fyrirskipað að segja til um það
livaða vörur menn vanhagaði mest
um í verslunarstöðunum eystra,
svo hægt væri að senda þær þang-
að.
En ef það kæmi fyrir, að danskt
skip kæmi til Austfjarða, og það
sannaðist, að einhver hefði verslað
við Dani þar, þá væri það dauða-
sök. Það myndi verða auðvelt að
komast á snoðir um það, ef slíkt
kæmi fyrir, sagði liinn voldugi
landsfaðir ,því hann hefði skip á
sveimi kringum landið til þess að
reka dönsk skip frá landinu. —
Ef tíð hjeldist góð, árnar væru
reiðar, ætlaði hann sjálfur að koma
austur.
Það voru vissulega engin gleði-
tíðindi fyrir sýslumannshjónin, og
lijer þurfti bæði djörfung og sjálfs
afneitun til þess að standast freist
inguna, því vel hefði það komið.
sjer að fá allar nauðsynjavörur
sem menn þá vanliagaði um, og
hve ógurleg tilhugsun var það ekki
á hinn bóginn að vera fluttur
sem fangi til Vestmannaeyja? Hve
fánýtur og árangurslaus var ekki
allur mótþrói, þíw eð ekki var
annað sýnilegt en Jörgensen hefði
alt vald í sínum höndum, og allir
beygðu sig fyrir því. Sunnlending-
ar höfðu játast undir yfirráð Jörg-
ensens, og enginn virtist ætla að
sýna mótþróa. Ottinn um það, að
Jörgensen hefði mikið leynilegt
vald í bakhöndinni virtist hafa
lamað alla andstöðu og andmæli,
því hinn mikli Valdsmaður hafði
lofað þeim miklum verðlaunum,
sem sögðu honum frá einhverjum
er efuðust um vald hans. Aðeins á
næturna þorði frú Thorlacius að
tala við mann sinn um þetta mál,
eins og henni bjó í brjósti, og
kom þeim saman um að líkindi
væru til þess, að Jörgensen væri
ekki annað en loddari og svik-
ari, sem þó gæti gert öllum Dön-
um á fslandi mikið til miska, því
hann hefði tök á því, að ráða
landinu eftir vild sinni, og klekkja
á andstæðingum sínum, áður en
nokkuð frjettist um aðfarir hans
til Danmerkur.
Thorlacius sýslumaður var þó
ekki í efa um það, hvað hann
ætti að gera, hann ætlaði ekki
að bregðast konungi sínum, og
var hann reiðubúinn til þess að
leggja niður embætti sitt, fara í
farigavist með konu sinni til Vest-
mannaeyja.
Yfirlýsingin um það efni hafði
hann skrifað, og sendimaður Iians
var ferðbúinn Utanáskriftin var:
„Til hr. Jörgen Jörgensen“, í stað-
inn fyrir þá fyrirskipuðu (sem
víst flestir notuðu). „Til hans há-
göfgi Herra J.örgen Jörgensen,
hæstráðandi yfir eynni fslandi, til
lands og sjávar og verndari henn-
ar.“ Frúin varð mjög óttaslegin
er hún sá utanáskrift þessa, því
hún bjóst við, að hin einfalda ut,-
anáskrift mundi æsa valdsmann
þenna að óþörfu móti þeim, og
íta iindir hann að hefna sín. Hún
bað því mann sinn mjög eindregið
um að hafa hina fyrirskipuðu ut-
anáskrift á brjefinu, en sjálfur
mætti hann ráða því, livað hann
skrifaði í brjefinu sjálfu, jafnvel
þó hann þar nefndi Jörgensen
föðurlandssvikara. Hún grjet og
knjekraup fyrir manni sínum, og
bað liann breyta utanáskriftinni,
en hann sat við sinn keip, eins
og rjett var. Sendimaðurinn lagði
af stað.
Nú gatu nienn átt von á Jörg-
ensen hvenær sem vera skyldi, ef
eigi var orðið of áliðið fyrir hann
til að ferðast. Og hvers var þó að
vænta af hinum ágæta lífverði
hans; þar voru meðal annars þrír
menn er Thorlacius hafði dæmt í
tugthúsið fyrir kirkjuþjófnað.
Það var mikil hugarhægð fyrir
frú Thorlacius, að hún átti mynd
af bróður Jörgensens. „Mynd
þessa“, segir hún, „skoðaði jeg
sem verndargrip minn og geymdi
hana eins og sjáaldur auga míns.
Sagt var að Jörgensen væri í
rauninni brjóstgóður maður, og
því bjóst jeg við, að ef hann
kæmi til okkar og sæi myndina
af bróður sínum, mundi hann
meta hana svo mikils, að hann
mundi ekki verða okkur illur við-
ureignar. Myndina skyldi jeg liafa
meðferðis hvert sem jeg færi. Oft
hugsaði jeg um það, hvílíkt happ
það var, að Jörgensen skyldi hafa
setið fyrir, svo mynd hans gat
orðið til hughreystingar fyrir mig
í raunum mínum.“
Vegna þess að menn gátu vænst
þess versta, höfðu sýslumannshjón-
in hugsað fyrir því, að koma börn-
um sínum í fóstur hjá íslensku
fólki, og var bundið fastmælum
um það, ef til kæmi. En um leið,
og einnig vegna þess, að þau vildu
tryggja sjer eitt og annað, sem
þeim fanst ráðlegt að taka með
sjer í fangelsisvistina í Vest-
mannaeyjum, urðu þau að láta af
liendi hitt og annað, af húsmun-
um sínum. En brátt breyttist alt
og endir varð bundinn á vand-
ræði þeirra.
„Það bar til í september“, skrif-
ar frú Thorlacius", að við frjett-
um að yfirvald landsins hafi gefið
Reykjavíkurkaupmanni einum
Seyðisfjörð, og kaupmaður þessi
hafi þegar tekið við eigninni. Guð-
mundur Ogmundsson faktor og
maðurinn minn komu sjer saman
um að fara til Seyðisfjarðar svo
lítið bæri á, til að fá fregnir af
þessu.
— Um sólsetur sama dag og
þeir lögðu á stað í ferð þessa,
sá jeg að maðurinn minn kemur
í þeysireið innan dalinn.
Nýkomið
mikið úrval af
tækifærisgjðfnm.
Hjðkrnnardelldln,
Austurstræti 16.
Sími 60 og 1060.
3 herbergi
og eldhús óskast-1. október,
4 fullorðnir í heimili.
Upplýsingar í síma 1615.
Geiftreylur
fallegt og fjölbreytt úrval á
fullorðna og böm.
Manchester.
Binn hransti nær i
viðskiftin.
Besta rá<lt
tu viðhalds
heilsnnni er
dagleg notk-
nn a!
„Helloggs'V flll Bran.
Reynið einn pakka strax í dag. ]
ALL-BRAN
Ready-to-eat
Alao makmrm of
KELLOGG'S
CORN FLAKES
Soldby mií Grocers—(fi thm
Rod mnd Grecn Pmckaim
í því hann staðnæmist spyr
jeg óttasleginn hvort hann hafi
mætt Jörgensen. Hann neitar því.
Hann er mjög glaður í bragði.
Hann segir mjer nú, að þeir Guð-
mundur og hann hafi verið komnir
yfir Eskifjarðarheiði og Slingru-
dal og verið að leggja upp á Seyð-
isfjarðarheiði, er þeir hafi komið
auga á ríðandi mann, er kom uiður
Tungudal. Þeir staðnæmast og bíða
eftir manni þessum. Þeir spyrja
manninn af ferðum hans, en hann
svarar að liann komi að norðan,
sje á leið til Eskifjarðar til
Thorlaciusar sýslumanns, og —
konungur okkar er farinn til
helv. ... Jeg hefi mörg brjef til
sýslumannsins frá Suður- og Norð-
urlandi. „Komdu með þau“, sagði
maðurinn minn. „Jeg er Thorlacius
sýslumaður.“ Sendimaður hans til
Jörgensens hafði komist til Ste-
fáns Thorarensens konferensráðs á
Möðruvöllum. Nú fengum við brjef
frá Höfn og víðar, og urðum him-
inlifandi.“