Morgunblaðið - 21.02.1934, Qupperneq 4

4
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudag 21. febr. 1934.
BÓKMENTIR
Guðspjallabók
Ólafs Hjaltasonar
Eftir dr. Jón Helgason biskup.
Naumast er ár liðið síðan er
vjer eignuðumst hina afarsjald-
gæfu bók, Nýa testamenti Odds
Oottskálkssonar í endurprentaðri
(ljósprentaðri) útgáfu frá bóka-
forlagi hins áræðna og' stórhuga
danska bóksala, Einars Munks-
gaafds. Þar gafst oss tækifæri til
að handfjatla í ágætri endurprent-
un fyrstu bókina sem prentuð hef-
ir verið á íslenska tungu. Nú er
nýkomin á bókamarkaðinn sams-
konar endurprentun einnar af
þremur elstu bókunum íslenskum,
sem prentaðar hafa verið á ís-
landi (testamenti Odds var sem
kunnugt er prentað í Danmörku)
— hvort sú elsta eða næst-
elsta eða þriðja í röðinni
verður nú ekki með vissu
staðhæft. Er það svokölluð „Guð-
spjallabók*1 Olafs biskups Hjalta-
sonar, ein þeirra þriggja íslensku
bóka, sem prentaðar voru á Breiða
bólstað í Vesturhópi, í prentsmiðju
sr. Jóns Matthíassonar hins
sænska. Hinar bækumar tvær voru
„Píslarprjedikanir“ (Passio) Cor-
vins og ,Cateehismus Jústusar Jón-
as“, í þýðingum Odds Gottskálks-
t onar. Af síðarnefndri bók þekkist
nú ekki neitt eintak, en af Píslar-
pr jedikununum á háskólabókasafn-
ið í Khofn eitt eintak gallað
(vantar aftan af því). Munu þær
prjedikanir. ef rjett er til getið
um prentárið: 1559’, vera elsta
ísl. ritið, sem prentað er hjer á
landi. En Guðspjallabókin og hinn
týndi Catechismus eiga bæði að
vera prentuð sama árið: 1562.
Miklar þakkir allra bókelskra
Islendinga á hinn danski bóksaii
skildar fyrir að hafa ráðist í þetta
: tórmerkilega útgtjfufyrirtæki. En
þakkarskuldin verður ekki minni
vúð hinn bókfræðilega aðalútgef-
•andn, dr. Sigurð Nordal prófessor,
sem mun verið hafa aðalhvata-
maður útcráfufyrirtækisins og ráð-
ið hefir vali bókanna. An milli-
göngu hans hefði þetta útgáfu-
verk fornprentaðra ísl. bóka naum-
ast komist "a laggirnar.
Sá, sem þetta ritar. kvartaði
yfir því, þegar Oddur kom á
markaðinn í fyrra, að ekld fylgdi
rækilegri bókfræðilegur inngang-
ur frá hendi aðalútgefanda. Hjer
]>arf ekki yfir slílm að kvarta.
Próf. Nordal hefir að vísu ekki
ritað hann sjálfur, heldur falið
])að verk þeim manni sem telja
mun mega langsamleg'a fróðastan
allm r'Uífandi íslendinga um ís-
lenska bókagerð síðan siðbót. —
En sá maður er Dr. Halfdór Her-
mannsson og vita allir, sem nokk-
uð þekkja til ritstarfa lians, að
aðalútgefanda hafa síst verið mis-
lagðar hendur með það val. Tnn-
gangur Halldórs Hermannssonar
er hinn ágætasti og n-ytsamasti til
fróðleiks fyrir allra hluta sakir,
því að auk sinnar gruncfuðu þekk-
ingar bæði á almennri og íslenskri
bókfræði hefir hann til brunns að
bera hina lofsverðu gætni vísinda-
mannsins í öllum staðhæfingum,
sem veldur því, að menn gefa sig'
öruggir honum á vald sem leið-
beinanda, er vel megi treysta.
Sjálf er „Guðspjallabókin“ sem
ritverk ekki í neinu tilliti saman-
berandi við afrek Odds Gottskálks
sonar. Hún er aðeins lítil „hand-
bók presta“ — og þó einvörðungu
til notkunar við guðsþjónustu-
flutning, og hún ófullkomin að
því leyti, að hún hefir ekki annað
að geyma en lögboðnar kollektur,
pistla og guðspjöll, en alls ekki
neinar fyrirsagnir um önnur
venjuleg prestsverk (skírn, kvöld-
máltíð, hjónavígslu, kirkjuinn-
leiðslu og g'reftrun). Hins síðar-
nefnda gerðist ekki svo mjög þörf,
með því að Marteinn biskup Ein-
arsson hafði 1555 gefið út hina
„Kristilegu handbók“ sína handa
kennimönnum á íslandi. sem mun
hafa verið þýdd úr þýsku
(„Deutsche Messe“ Luthers, sem
einnig var fylgt í Danmörku). En
í handbók Marteins, sem auk
helgisiðareglnanna geymdi einnig
kollektur fyrir hvern helgan dag
kirkjuársins voru aftur á móti
ekki prentaðir pistlar og guð-
spjöll. Höfðu prestar því orðið að
hafa. með sjer Odds testamenti er
þeir fluttu tíðir. Var aftast í því
sjerstakt „registrum hvernen finn-
ast skulu pistlar og guðspjöll“, og
merki sett við í sjálfu testament-
inu, er sýndu hvar byrja skyldi
og hvar enda lesturinn. En þetta
hafði óþægindi í för með sjer og
til þess að ráða bót, á þeim samdi
Olafur biskup þetta „manuale"
sitt, en það liafði ekki aðeins að
geyma pistla og guðspjöll, heldur
einnig kollektur, þrátt fyrir bann
það, er Palladíus Sjálandsbiskup
hafði lagt við því, að hjer væru
notaðar aðrar kollektur en þær
sem. Marteinn liafði út-lagt. — Má
vera að rjett sje sú tilgáta Hall-
dórs Hermannssonar, að Olafur
biskup hafi verið búinn að þýða
þær áður en handbók Marteins
kom út. En því tók Olafur biskup
einnig kollekturnar í bók sína, að
annars hefðu prestar orðið að hafa
tvær bækur milli handa við guðs-
þjónustu hverja, guðspjallabókina
og handbók Marteins. Sá sem þetta
ritar hefir aldrei handleikið „liand-
bók“ Marteins og g'etur því ekki
um það borið hvor þýðingin á
kollektunum sje betri, Marteins
eða Ólafs. En þegar Halldór Her-
mannsson og áður dr. Páll E. Öla-
son ! Hda ]>ví fram, að Olafur
biskup hafi tekið pistlana og guð-
spjöllin úr Nýja testamenti Odds,
þá er það ekki alls kostar rjett.
Jeg hefi að gamni mínu borið
saman ýínsa texta Olafs við Odds
testamenti og sá samanburður lát-
ið mig' ganga úr skugga um, að
Ólafur hefir alls ekki talið sjer
skylt að fylgja þýðingu Odds orði
til orðs. Hjer um bil í hverju
guðspjalli verður þessa áþreifan-
lega vart. Þessu til sanninda-
merkis vil jeg benda á síðari
hluta guðspjallsins á 3. snd. í
aðventu.
Hjá Oddi er textinn á þessa
leið:
„En at þeim burt geingnum hóf
Jesus at seg'ja til folksins af Jo-
hanni: Hvat foru þier á eyðimörk
at sia? Vildu þier sia reyr vindi
skekinn eða hvat fóru þier út at
sia? Vildu þier sia mjúk klædd-
ann? Siaet, þeir er miúkan klæðn-
að bera eru í kongaliúsum. Eða
hvat fóru þier út at sia? Vildu
þier spamann sia? eg seigi yður
fyre, sann, þann meire er enn
nockur spámann, því þessi er af
hverium skrifat er: Sia, eg sendi
minn eingil fyrer þínu auglite, sá
ei þinn veg skal tilreiða fyrir
þier“.
En hjá Ólafi Hjaltasyni er texti
þessi þannig:
„En at þeim í burt geingnum
hof Jesus at seigja til folksins af
Joanne. Hvað fóru þier ut á eyði-
mörk at sia! Reyr þann sem af
vindi er skekinn? Eða hvat fóru
þier at sja? Mann mjuk klæddan?
Siaet, at þeir er miúkan ldæðnað
bera eru í konunganna húsum.
Eða hvat fóru þier at sja? Eirn
spámann? Því at þessi er sá, af
hverium skrifat er: Sia þu, at eg
sende minn eingiJ fyrer þinne
augsýn, sá er þinn veg skal til
reiða fyrer þier“.
Hið sama kemur í ljós er vjer
berum saman jólaguðspjallið hjá
báðum (Lúk. 2).
Þar er textinn hjá Oddi þessi:
„En þat bar til á þeim dogum, at
þat boð geck út frá keisáranum
Augusto, þat lieimrinn allr skyldi
skattskrifast. Og þessi skattur
hófst fyrst upp hia Cyrino, sem
þa var landstjórnare í Syría og
aller foru at tia sig hver til sinnar
borgar. Þa for og Joseph af Gali-
lea ur borgenne Nadareth upp i
Judeam til Davíðs borgar su er
kallast Bethelem af því at hann
var af húsi og kyni Davíðs at
hann tiaði sig' þar meður Mariu
sinni festarkvon oliettre". —
En hjá Ólafi biskupi er textinn
á þessa. leið:
.,Og þat bar til á þeim dögum
at það boð geck ut frá Augusto,
»at heimurin allur skyllde skatt-
skrifast. Og l>essi skattskrifing
hófst fvrst upp liia Cirino, sem þa
var landsstiornare í Síría. Og þeir
fóru allir til að iáta skattskrifa
sig, hver til sinnar borgar. Þá for
og Joseph af Galilea ur borgine
Nazareth upp í Judeam til Davíðs
borgar þeirrar er kallast Bethleem.
af því at hann var af huse og kyne
Davíðs svo at hann liete skatt-
skrifa sig þar með Mariu sinni
festarkvon oliettre“.
Þegar Oddur þýðir 8. versið á
Jessa leið: „Og fjarhirðar voru
)ar í sama bvgðarlagi um grand-
anna við fjarhúsin, sem varðveittu
og vöktu yfir hjörð sinni“. — Þá
er textinn hjá Ólafi á'þessa leið:
„Og fjarhirðar voru þar í sama
bygðarlage sem geymdu og vöktu
yfir hjörð sinni um nóttina“.
Þessa mismunar gætir hvar sem
litið er í guðspjallstextana í Guð-
snjallabókinni og þeir born-
ir saman við textana hjá Oddi.
En þetta ætti að nægja til þess að
sýna, að Ólafiu hefir sízt hirt um
að þræða þýðing Odds, sízt orði til
orðs. Aftur hefir mjer virst frá-
vikin minni þegar litið er á pistil-
textana hjá Ólafi. Það g'æti verið
rannsóknaefni iit af fyrir sig
hvaða 'Nýjatestamentistexta Ólaf-
ur hefir stuðst við,. er hann gekk
frá guðspjallatextanum í Guð-
spjallabókinni. Hefði ekki Halldór
Hermannsson verið búinn að gera
gjörsamlega út af við hverja t.il-
hneigingu hjá mjer til að aðhyll-
ast kenningar dr. P. E. Ólasonar
um þýðing Jóns Arasonar á „þeim
fjórum guðspjallamönnum“, sem
dr. Páll verður því sterktrúaðri á
sem hann nefnir hana ofar í sínu
mikla og merka riti, „Menn og
mentir“, veit jeg ekki nema jeg
hefði farið að halda, að Ólafur
biskup hefði stuðst við hana, er
hann gekk frá gúðspjalls-textan-
um. En jeg verð að játa hrein-
skilnislega, að, fyrir áhrif frá Hall-
dóri próf., er jeg kominn á þá trú,
að þessi þýðing J. A. hafi aldrei
verið til, og að til grundvallar
þeirri kenningu liggi misskilning-
ur hjá sjera Torfa í Gaulverjabæ
eða einliver afritara-misþyrming á
frumhandritinu af æfisögu Bryn-
jólfs eftir sjera Torfa. Alt, sem
Halldór próf. skrifar um það mál
bæði í innganginum að þessari bók
og - þó einkanleg'a í ritgerð sinni
um „Prentsmiðju Jóns Matthías-
sonar“ (í Almanaki Ólafs Þor-
geirssonar 1930) virðist mjer vera
svo sennilega tilgetið, að kenn-
ingin, sem bygð hefir verið á sjera
Torfa, hljóti að vera úr sögunni
fyrir fult og alt.
Það er gömul skoðun hjer á
landi, að Ólafur Hjaltason biskup
hafi g'efið út sálmakver, eins og
þeir embættisbræður hans sunnan-
lands, annað hvort, í sambandi við
Guðspjallabókina eða sjer á parti.
Þó mun þessa ekki getið í heimild-
um fyr en fullri öld eftir dauða
Ólafs biskups (Biskupasögur Bm.-
fjel. 11., 681)' og þá erfisögu hefir
Jón Ilalldórsson tekið upp í Bisk-
upasögum sínum (II. bls. 10), og
Finnur biskup síðan í kirkjusögu
sinni. Löngu seinna hefir svo dr.
Páll E. Ólason dregið fram á ný
lessa erfisögú (í riti sínu: „Upp-
tök sálma og sálmalaga“ í Arbók
Háskólans 1934) og bygt, svo mik-
ið á gildi hennar, að hann jafnvel
vill bendla Ólaf biskup Hjaltason
að ineira^ eða minna leyti við 36
sálma í sálmabók Guðbrands, og
)á meðal hinna lökustu í bókinni.
Að vísu kannast dr. Páll við, að
vjer getum nú ekki með vissu
eignað Ólafi nokkurn sálm og að
iað sje með röngu, að Finnur
biskup eignar Ólafi 3 tiltekna
sálma. En dr. Páll álítur, að engu
að síður verði ekki hjá því kom-
ist að taka vitnisburð Finns bisk-
ups trúanleg'an og þá, einni]T vitn-
isburð hans nm sáralítið skáldskap
argildi þessara sálma. En það er
einmitt sá. vitnisburður sem verð-
nr til þess, að dr. Páll hefir freist,-
ast til að bendla Ólaf biskup við
svo marga lökustu sálmana í
sálmabók Guðbrands.
Sá, sem þetta ritar hefir lengi
verið veiktrúaður á þessa erfi-
sögn um sálmakver Ólafs Hjalta-
sonar, en þar þarf meira áræði
en jeg á til, til þess að kveða upp
úr með slíkt, þar sem í hlut eiga
annars vegar jafn „marghæfir
mæringar“ á sviði íslenskrar bók-
fræði og sögu, sem talið hafa erfi-
sögn þessa áreiðanlega og
ekki kinokað við að bygg'ja’ á
henni eins og dr. Páll. Mjer þykir
því vsént um að geta bent á Hall-
dór próf. Hermannsson sem sam-
sekan mjer um vantrú á áreiðan-
leika nefndrar erfisagnaiy Hann
telur það í inngangi sínum „næsta
ósennilegt, að hann (þ. e. Ólafur
biskup hafi gefið út nokkra sálma“
og hallast að þeirri skoðun, að
vitund manna utn, að Ólafur
biskup kom betri skipun á messu-
sönginn (meðal annars með útgáfu
guðspjallabókarinnar!) kunni „að
hafa gefið tilefni til þess, að hon-
um hefir verið eignuð sálmabók“.
Það má þá líka merkilegt heita,
að Ólafur biskup skuli hafa
látið þessa ógetið á titilblaði Guð-
spjallabókar sinnar, ef hún hefði
liaft sálma til flutnings jafn-
framt öðru innihaldi hennar. Hins
vegar hefði það lítt bætt úr sálma-
skorti safnaða, þótt Guðspjalla-
bókin hefði liaft sálma til flutn-
ings, þar sem bókin var ætluð
prestum við tíðaflutning, en alls
ekki söfnuðum. En hafi sálmar frá
hendi Ólafs biskups verið gefnir
út sjer á parti. þá, má þögnin
um það elcki síður merkileg heita.
Jeg-veit, vel, að konungsbrjef frá
29. apríl 1585 til þeirra biskup-
anna Gísla og Guðbrands gerir
ráð fyrir að ekki sjeu sömu sálm-
arnir notaðir allstaðar við guðs-
þjónustur hjer á landi, svo að af
því leiði, að menn, er sæki aðrar
kirkjur en sóknarkirkjur sínar,
geti ekki fylgst, með í söngnum.
En liæpið mun að bygg'ja á þessu.
Sálmakverin tvö Marteins og
Gísla, voru brúkuð um alt, land,
og' gæti konungsbrjefið átt við
)á staðreynd og rugliiigurinn sem
átalinn er, st.afað af því.---
Astæða gæti verið til að minn-
ast á ýmis atriði önnur, sem vikið
er að í hinum fróðlega inngangi
Halldórs |)i'óf. sjerstaklega varð-
andi frumsögu prentlistarinnar
hjer á landi. En hjer skal ekki
frekar farið út í það efni. Sjálf
endurprentunin á Guðspjallabók-
inni ber óneitanlega með sjer, að
prentunin hafi verið af allmiklum
vanefnum framan af og' það sem
prentað va r fremur erfitt aflestr-
ar. En hvað sem því líður, þá
ætti það að vera öllum bókavinum
ánægjuefni að eiga nú kost á að
handfjatla þessa merkilegu forn-
prentun í jafn nákvæmri endur-
prentun, enda verður þeim, sem að
útgáfunni standa, ekki ineð öðru
betur þökkuð fyrirhöfn þeirra en
að bólv þessi fái sem flesta kaup-
endur hjer á landi.