Morgunblaðið - 29.06.1943, Side 5

/
Þriðjudagur 29. júní 1943.
M 0 R G U N B L A Ð I Ð
ox •itrgs'.lwíbh'l
Bjarsil Bsnediktsson:
Hvers vegna varð Island ekki lýðveldi 1941?
EÐLI SJÁLFSTÆÐIS-
BARÁTTUNNAR
Á SÍÐUSTU tímum eru
sumir menn farnir að kalla
alla lífsbaráttu þjóðarinnar
sjálfstæðisbaráttu hennar.
Um þetta væri eigi nema
alt gott að segja, ef það
væri gert til að efla skiln-
ing þjóðarinnar á mikil-
vægi þessarar baráttu. en
í þess stað sýnist það bein-
línis gert til að villa þjóð
inni sýn. Draga huga henn
ar frá hinni eiginlegu sjálf
stæðisbaráttu, fá hana til
að trúa að stjórnskipulegt
sjálfstæði sje algert auka-
atriði sjálfstæðismálsins,
heldur sjeu það alt önnur
málefni, sem þar hafi mesta
þýðingu.
En hvert er þá hið rjetta
eðli sjálfstæðisbaráttu þjóð
arinnar?
Hún er hliðstæð baráttu
ánauðugs manns fyrir að
fá fult frelsi og mannrjett-
indi. Sá, sem í ánauð er,
heldur lífi og limum, þrátt
fyrir ánauð sína. Hann
getur haft nóg að bíta og
brenna. Og vel má vera, að
honum líði alt eins vel
eða betur en sumum: frjáls-
um mönnum. Þrátt fyrir
það uniú enginn, sem
einhver manndómur er í
blóð borinn, því að vera
í ánauð. Hann finnur og
veit. að ánauðin skerðir
manngildi hans og er ósam
boðin hverjum menskum
manni. Honum er og full
Ijóst, að þótt vel sje sjeð
fyrir öllum efnahagslegum
þörfum hans, þá eru þó all-
ar líkur til, að hann beri
meira úr býtum, ef hann
er sjálfur eigandi starfs-
orku sinnar, en ef annar
ráðstafar henni fyrst og
fremst sjálfum sjer til
hags.
Aðstaða þjóðar, sem seld
er undir yfirráð annarar, er
hin sama og þess. sem í á-
nauð er. Slík var afstaða
ísl. þjóðarinnar alt til 1918
þrátt fyrir nokkra rýmkun
á rjetti hennar síðustu ára
tugina þar á undan.
★
SJÁLFSTÆÐISBAR-
ÁTTUNNI LAUK EKKI
1918.
EN SJÁLFSTÆÐISBAR-
ÁTTU þjóðarinnar að þessu
leyti lauk með sigri 1918,
segja sumir. Vissulega má
til sanns vegar færa, að þá
hafi- ánauð hennar verið
lokið. En var fult stjórn-
skipulegt frelsi hennar þar
með fengið? Var verkefni
hinnar eiginlegu stjálfstæð
isbaráttu (þar yieð úr s||-
unni?
Mundi sá bóndi telja sig
að fullu frjálsan, sem að
vísu mætti ákveða ^álfum
sjer og heimafólki sínu
reglur til að fara e.ftir, ep
þyrfti þó að leita samþykk-
is óðalsbónda á fjarlægri
jörð til þess að fyrirmælin
hefði nokkra þýðingu? Ef
hann mætti ekki hafa
skifti við nágranna sína,
nema fyrir' milligöngu óð-
Ræha á Þingvöllum
18. júní 1943
— I. kafli —
Bjarni Benediktsson.
alsbóndans eða öllu heldur
vinnumanna hans, yrði að
hafa einhvern þessara vinnu
manna með í förinni, ef
hann skryppi í kaupstað,
og engin þessara viðskifta
hefðu lögformlegt gildi,
nema óðalsbóndinn sam-
þykti? Ef hann að vísu
mætti hafa eigin hund til
að reka úr túninu, en hefði
þó, til þess að víst væri, að
f járreksturinn færi fram
eftir öllum listarinnar regl-
um, jafnframt sjerstaklega
vaninn hund frá óðalsbónd
anum til túngæslunnar ? Og
mundi bóndi telja þann
eignarrjett á jörð sinni
mikils virði, sem því skil-
yrði væri háður, að þrjátíu
menn aðrir mættu hafa af
henni öll hin sömu not og
sjálfur hann?
Slíku frelsi mundi enginn
íslenskur bóndi una til
lengdar. Auðvitað þættu
honum þessi kjör betri en
alger ánauð. en hon-
um mundi þykja það furðu
legt ef honum væri sagt,
að nú væri frelsisbaráttu
hanS- lokið.l Ög i; honum
mundi þykjal’það! Aþörf-
spurning, ef hann væri að
því spurður, hvort hann
vildi nú ekki una þessum
kjörum sínúm enn urn Sinn.
þegar sá tími væri kominn.
að hann ætti rjett á algeru
frelsi.
En aðstaða íslensku þjöð
arinnar er eftir sambands-
lögunum einmitt hin sama
og bónda þess, sem nú var
lýst.
íslendingar mega að vísu
setja sjer lög. en þau hafa
ekki stjórnskipulegt gildi,
nema konungurinn í Kaup.
manhahöfn samþykki þau.
íslendingar fara ekki sjálf
ir með utanríkismál sín og
mega enga samninga gera
við önnur ríki. nema í sam
ráði við eða fyrir atbeina
danska utanríkisráðuneytis
ins, og konungurinn í Kaup
mannahöfn verður að sam_
þykkja þá, til þess að þeir
hafi nokkurt gildi. íslend-
ingum er að vísu heimilt að
hafa eigin varðskip til
gæslu landhelgi sinnar, en
þeim eru jafnframt til frek
ara öryggis fengin dönsk
skip til gæslunnar. Islend-
ingar eiga að vísu sjálfir
land sitt, en þeir eru skyld
ir til að þola þrjátíu sinnum
mannfleiri þjóð, Dönum, öll
hin sömu not af landinu og
þeir sjálfir hafa.
Ætla mætti, að ekki
þyrfti að hvetja neinn ís_
lending til að una slíku
frelsi eigi lengur en hann
er skyldur til samkvæmt
iströngUstu lögum. En sjálf-
staaðisbaráttá i ! þjóðarinnar
er orðin iöng og í henni
hefir margt furðulegt fyrir
komið.
I i . | i <jk cf t >j o / t « j
BARÁTTAN
VIÐ VANTRÚNA
HIN LANGA sjálfstæðis-
bárátta þjóðarinnar hefur
verið þríþætt.
Engan getur undrað, þó
að hin gamla yfirráðaþjóð
okkar, Danir, hafi verið
tregir til að sleppa völdum!
sínum hjer á landi. Slíkt'
er í samræmi við mannlegt
eðli. Óvild þeirra til íslend- J
inga hefur áreiðanlega ekki
ráðið afstöðu þeirra, enda]
hefur hún sjálfsagt aldrei ^
verið fyrir hendi. Metnaður
og hagnaðarvon hafa ef-1
laust haft einhver áhrif. *
Þetta hafa samt ekki verið
aðalorsakirnar. Bein góð- *
vild hefir sennilega ráðið (
mestu um. Eftir aldalanga (
stjórn Dana á landinu var (
hag íslensku þjóðarinnar
svo komið, að bestu menn
þeirra trúðu því í alvöru,
að ísland væri ómagi, sem
Danmörk mætti eigi hendi
af sleppa, heldur yrði m'eð
ærnum kostnaði að treina
í lífið.
Engan getur heldur undr
að, þó að erlendar þjóðir
hafi yfirleitt látið sig sjálf-1
stæðisbaráttu íslensku þjóð
arinnar litlu skifta. Af eðli-
legum ástæðum hefir þekk
ing þeirra á málefnum ís_
lands verið lítil og áhuginn
fyrir þeim enn minni. Þeim,
sem lítið þekkja til lands
eða þjóðar, hlýtur að sýn-
ast það ganga kraftaverki
næst. ef svo lítil þjóð sem
Islendingum tækist að halda
uppi sjálfstæðu ríki í jafn
erfiðu landi sem íslandi.
Menn eru tregir að trúa
kraftaverkum nú á dögum
og hafa því löngum látið
sjer fátt um finnast tilraun
ir okkar til að öðlast fult
frelsi.
Hitt hefði mátt ætla, að
íslendingar hefðu ekki
þurft að eiga í innbyrðis
baráttu um, hvort þeir ættu
að heimta fult frelsi og
sjálfstæði sjer til handa.
Svo hefir samt verið. Aðal
örðugleikinn hefir einmitt
ætíð verið sá, að sameina
þjóðina sjálfa um frelsis.
og rjettarkröfur sínar.
Þegar það hefir tekist, hefir
sigranna sjaldan verið langt
að bíða. Einmitt vegna
þess, að tálmananna hefur
eigi fyrst og fremst verið að
leita í óvild heldur áhuga-
og skilningsleysi umheims-
ins á okkar högum.
Hafa þá verið til íslend-
ingar, sem eigi vildu algert
stjórnskipulegt frelsi þjóð-
ar sinnar? Vonandi ekki.
En hinir hafa stundum ver.
ið alt of margir, sem töldu
þjóðina frekar hafa þörf á
einhverju öðru en þessu.
Sögðu, að fyrst bæri að
tryggja efnahaginn eða
þjóðernið sjálft eða eitt-
hvað enn annað, sem þeim
þá sýndist’ a glötunarinnar^
barmi. Þessir ‘ menn hafa
aldrei sagst vera á móti
stjórnskipulegu sjálfstæði
þjóðarinnar. Síður en svo.
Þpir hafa einungis eigi
viljað heimta það í dag,
heldur draga það til morg-
undagsins. Við þá á þýski
málshátturinn: Morgen,
Morgen, nur nicht heute,
sagen alle faulen Leute. Á
morgun, á morgun, bara
ekki í dag, er orðtak let-
ingjans. í allíi sjálfstæðis
baráttunni hefir þessi sónn
sí og æ kveðið við, hvenær
sem ráðgert var að stíga
spor, stór eða smá, fram á
við. Þessir menn hafa ekki
viljað illa, en illt verk hafa
þeir engu að síður unnið.
Þeir gerðu sjer ekki grein
fyrir, og hafa ekki enn í
dag gert sjer grein fyrir,
að frumskilyrði þess, að alt
annað gott fái dafnað og
náð fullum þroska með þjóð
inni er, að hún njóti fulls
frelsis og sjálfstæðis.
★
Þjóðin vakin
HUGARLETIN og vantrú
in hafa þó smám saman
orðið að þoka úr seti.
f síðustu heimsstyrjöld
og á áratugunum þar á eft
ir lærðu allir forráðamenn
þjóðarinnar, að stjórnskipu
legt sjálfstæði var eitt af
lífsskilyrðum þjóðarinnar
og að hún varð þess vegna
að heimta það í sínar hend
ur svo fljótt sem nokkur
köstur var á. Þeim duldist
þó ekki, að enn var gamla
vantrúin lifandi í sumum
hlutum þjóðarlíkamans og
viðbúið var, að hún sýkti
frá sjer, ef glöggar gætur
væru eigi á hafðar. Eins
vildu þeir í tæka tíð að_
vara hina fornu yfirráða-
þjóð og aðra, sem þessi mál
ljetu sig skifta, um, að fs_
lendingar væru einráðnir í
því að taka sjer algert
stjórnskipulegt frelsi svo
fljótt sem verða mætti.
Af þessum orsökum
spurði Sigurður Eggerz að
því á Alþingi 1928, hvort
ríkisstjórnin vildi „vinna að
því, að sambandslagasamn
ingnum verði sagt upp eins
fljótt og lög standa til“.Og
af þessum ástæðum svaraði
ríkisstjórnin og allir þing-
flokkar því með öllu afdrátt
arlaust, að það sje „alveg
sjálfsagt mál“, að svo
verði gert.
Tæpum áratug síðar, eða
1937, tók Alþingi málið- til
enn frekara öryggis upp að
nýju og ályktaði í einu
hljóði urn undirbúning þesst
| ,,er fslendingar neyta upp_
sagnarákvæðis sambands-
laganna og taka alla með_
ferð málefna sinna í eigin
hendur“. í umræðum á Al-
þingi þá heyrðist eigi frem
ur en 1928 nein úrtölurödd.
Glegst og greinilegast kvað
formaður Sjálfstæðisflokks-
ins, Ólafur Thors, að orði,
1 er hann sagði það kröfu
flokks síns, að uppsagnar-
ákvæði sambandslaganna
! væri „hagnýtt þegar í stað,
er lög Jeyfa, og taki þá ís-
lendingar í sínar hendur
! alla stjórn allra sinna mála
og sjeu landsins gæði hag-
n’ýtt landsins bömum ■ fein-
1 um til framdráttar“. Ehda
telur hann vilja íslendinga
allra vera þann að segja
I upp sambandslögunum og
! „gera enga samninga í stað
j inn“, heldur fella samning-
ana með öllu úr gildi.
Framh. á bls. 7.