Morgunblaðið - 06.10.1948, Blaðsíða 9

Miðvikudagur §. okt, 1948.
MORGVNBLÁÐIB
3
SKYGGNST BAK VIÐ JARNTJALDIÐ
ÞEGAR mjer sneEhiöa á þessu
ári barst boð frá læknafjelag-
inu í Budapest, um að koma
þangað og flytja erindi á 100
ára afmæli fjelagsins í byrjun
september, þótti mjer sjálfsagt
að þiggja boðið og fá þannig
tækifæri til að skyggnast á bak
við járntjaldið. Jeg reyndi að
vera eins laus við hleypidóma
og mjer var unnt og ætlaði mjer
að reyna að meta Ijós og
skugga að verðleikum.
Við ákváðum að fara í bíl
alla leiðina, kona mín og jeg,
og með okkur uxðu samferða
Friðrik bróðir minn og kona
hans. Við ókum í gegn um
Frakkland, Sviss og eftir endi-
löngu Austurriki inn í Ung-
verjaland.
Lítið er af bílum á vegum
Austurríkis, en þó fækkar þeim
enn til muna er inn í Ung-
verjaland kemur. Þar sjást
mestmegnis hestvagnar á veg-
unum, sem eru þó ágætir bíl-
vegir.
Ferðin gekk greitt inn yfir
sljettur Ungverjalands. Margar
brýr voru þó brotnar og þurfti
að krækja víða yfir bráðabirgða
brýr. Við fórum í gegnum mörg
fátækleg þorp, þar sem mikið
var um gæsa og svinarækt.
Landið er frjósamt og mikið
sjest af maís á ökrunum. Fallegt
er að aka meðfram Dóná, sem
er lygn og mikil móða, og veg-
urinn liggur lengi með henni,
uns byggðin fer að þjettast og
vegurinn liggur inn í Buda-
pest.
Af öllum þeim stórborgum,
sem við höfðum sjeð, lítur
Budapest verst út. Við höfum
ekki farið yfir Þýskaland og
sjeð borgimar þar, sem eru
miklu ver útleiknar, en eyði-
leggingarnar í London eru ekki
nærri eins miklar nje áberandi
eins og það sem mætir aug-
anu í Budapest.
Það eru engar ýkjur, eð það
sje leitun á húsum, sem engar
stríðsmenjar sjást á. Hvar sem
gengið er um borgina blasa við
rústahaugar og þessi rúðulausu
hús, þar sem allt er brunnið að
innan, og ekkert eftir nema
skrokkurinn með þessum tómu,
gapandi gluggum. Þau minna
mann á augnatóftir í hauskúpu,
sem er allt sem eftir er af því
lífi, sem einu sinni var.
En þótt flest húsin sjeu heil,
sjást merki stríðsins samt á
þeim. Langflest þeirra bera sín
kaun enn: Smærri og stærri
holur inn í veggina, frá fimm-
eyrings- til eplisstórar og
stærri, þar sem múrsteinninn
hefir kvarnast úr veggnum.
Flest eru þetta sár eftir
sprengjubrot úr flugvjela-
sprengjum, sem kastað var á
borgina af Ameríkumönnum,
Bretum og Rússum. En hroða-
legastar eru þó skemmdirnar
eftir Þjóðverjana. Yfir Dóná,
sem rennur um miðja borgina,
lágu sjö brýr, hver annari fal-
legri. Þegar Þjóðverjar urðu að
yfirgefa borgina vegna sóknar
Rússa, sprengdu þeir allar brýrn
ar, sem nú lafa eins og drusl-
ur út í ána, aðeins til trafala.
Allt voru þetta geisimikil mann
virki og var von að Ungverj-
um þætti hart að sjá slíka með-
ferð á þeim. ekki síst þegar
Ur íerðalagi til Ungverjalands
Eftir Níels Dungsl prófessor.
það kom í Ijós, að rússneski her
inn komst strax yfir ána á öðr-
um stað, svo að sprenging
brúnna seinkaði honum ekki
nema tæpan klukkutíma.
í 56 daga var barist um
Budapest, eötu fvrir eötu oe
hús fyrir hús, og bað er bví
engin forða þótt bess sjéist
merki. Þó sev.ia beir sem muna
bá tíma. að beirn befði aldrei
dottið í bug að borgin ætti eft-
ir sð iafna sig eins og nú er
orðið. því að svo hryllilegt var
um að lítast eftir bardagana.
Eldar um alla borgina, rústa-
haugar um allsr götur, bar sem
ekki varð þverfótað fyrir múr-
steinshaugum, glerbrotum og
likum af mönnum og bestnm.
En þetta er borgin þó orðin.
Að vísu ekki nema svipur hjá
sjón af því sem Budapest var
áður. þegar hún var einhver
glæsilegasta borg Evrópu. En
göturnar hafa verið hreinsaðar
og múrsteinunum hefir verið
raðað kyrfilega upp í stafla,
|Sem víða tefja umferðina,- og
er auðsjeð að mikið hefir verið
lagað. Mikið átak þurfti til,
enda voru bæði konur og karl-
menn frá 16 til 58 ára aldurs
kvödd í skyldirvinnu til að
hreinsa borgina á sínum tíma.
Mikið hefir þegar verið byggt
upp aftur af húsum og tvær
íullgerðar brýr tengja aftur
saman Dónárbakkana auk'einn
ar flotbrúr, sem taka verður
upp á veturna vegna íshætt-
unnar.
UtHt borgarinnar er því
smám saman að færast í sitt
fyrra horf. En hvað er með
fólkið? Verður maður nokkuð
var við þetta svokallaða járn-
tjald^ Eða er það aðeins til-
búningur pólitískra andstæð-
inga?
Járntjaldið.
Fljótt á litið ber ekki rnikið
á járntjaldinu. Lífið gengur
sinn gang svipað og áður var.
Mikið sjest af vörum í búðar-
gluggunum, svo að ekki er út-
lit fyrir að um neinn vöruskort
sje að ræða og á morgnana má
sjá öll torg og margar götur
fullar af grænmeti og ávöxt-
um og kartöfluhaugar eru
sumstaðar svo stórir á götun-
um á morgnana að stærstu
menn geta ekki sjeð yfir þá.
Verðlag er hátt, yfirleitt mjög
svipað og í Reykjavík. Hinn
nýi gjaldmiðill heitir forínt og
er að kaupgildi svipað krón-
unni okkar. Fyrir eitt enskt
pund fær maður 28 forint. Eitt
kíló af svínaketi kostar rúm
20 forint og eitt kíló af smjöri
29 forint. Margt er þó enn dýr-
ara en heima, t. d. kosta einir
skór 200—400 forint.
Þeger þess er gætt, að verka-
maðurinn hefir ekki nema 4—
500 forint og fæstir embættis-
Reykjavík eru nógir peningar,
menn yíir 1000 forint á mánuði,
geta menn gert sjer í hugar-
.lund, að afkoman sje erfið. í
en engar vörur að kaupa. en í
Búdaoest eru nógar vörur, en
engir peningar til að kaupa fyr-
ir.
Ungv^rialsndi er nú alger-
ipp-a íti,!’'”að af kommúnistum.
Þótt srnábo-tfgrpflokkurinn eiei
t-''o menn í st’órninni ennþá,
hafa þei- ekkert að segjá og
aðeins tímasm'rsmál hvenær
þp;r verða að hverfa úr stjórn-
inni. •*
Hve-nig pefst þessi stjórn?
H’pr er p-^in frumstæð Aust-
urlandaþjóð að reyna nýtt þjóð
skÍDulsff. heldur pömul menn-
inparþjóð. ?prn lifði við góð
efni í frjósömu og suðugu
landi.
Við töluðum við fiölda manns
af öllum stiettum. Yfirleitt bar
beim saman um að mikið hefði
verið gert og að stjórnin hefði
verið framkvæmdasöm við að
reisa borgina úr rústum. enda
var það sameiginlegur vilji
allra Jandsbúa.
Við hittum kommúnista, sem
lofsungu ástandið eins og það
væri, en þeir voru allir nýir
embæítismenn, sem komist
höfðu að vegna skoðana sinna.
Sjálfsagt hafa kjör þeirra batn-
að frá því sem áður var.
En annars eru það engar
ýkjur, að við heyrðum bókstaf-
lega engan mæla stjórnarfar-
inu bót.
Járnt.ialdið er einn ógurleg-
ur veruleiki, sem enginn get-
ur gert sjer grein fyrir nema sá,
sem lifir á bak við það, eða fær
tækifæri til að skyggnast inn
fyrir það.
Allir eru hræddir, og það var
áreiðanlega engin tilviljun, að
sama setningin mætti okkur af
munni svo margra: .,Við lifum
í dag. en við vitum ekkert hvað
morc'undagurinn ber í skauti
sínu“.
Ef menn segja eitthvað á móti
stjórninni eiga þeir á hættu að
vera teknir af lögreglunni og
hverfa s.iónum. Margir fá langa
fangelsisdóma, aðrir eru barðir
svo að á þeim sjeí- (við töluð-
um við fólk, sem sagðist hafa
sjeð á'verkana á þeim og jafn-
vel beinbrot! og það versta er
að pólitískir embættismenn
hafa verið settir vfir dómstól-
ana. svo að riettaröryggi er ekki
lengur til i landinu.
Það er erfitt að fá menn til
að tala um bessa hluti í Ung-
verjalandi,’ þar sem allir eru
bræddir og enainn þorir að
seaia neitt af ótta við að vera
tekino. en sf sjerstökum ástæð
nm fiekk jeg tækifæri til að
tala við menn, sem voru ekki
bræddir við að það sem þeir
seöðu kæm:st til lögrealunnar.
Læknarnir fvlgjast oft manna
best með nöeum almennings
og frá þeim fiekk jeg margan
fróðleib. Þ°im kom saman um.
að verkalýðurinn væri allur á
móti stjórninni. Sjálf heyrðum
við verkafólk tala mjög illa um
stjórnina.
Hvernig er mögulegt að
stjórn geti haldist við í landi
þar sem allur almenningur er
á móti hennj og verkalýðurinn
líka? Svo varð mjer á að spyrja
og jeg býst við að sú spurning j
hvarfli að mörgum.
Svarið var ofureinfalt: „Við
vituu*. að þótt það sje aðeins 1
lítið brot af þjóðinni, sem styð-
ur þessa stjórn, þá þýðir ekk-
ert að gera tilraun til stjórn-
arbyltingar. Rússneskt hervald
er að baki kommúnistunum og
það mundi undir eins grípa inn,
ef við ætluðum að hreyfa okk-
ur“.
Síðustu löglegar kosningar,
sem haldnar voru (fullyrt er
að þær síðustu bafi verið fals-
aðar) sýndu 16% kommúnista,
en þeir sem jeg talaði við full-
yrtu að fylgi kommúnista hefði
minnkað síðan þeir tóku að sjer
stjórnina.
,,Fyrir okkur er ekkert ann-
að framundan en vaxandi á-
nauð og engin von nema ný
styrjöld, sem Rússar bíða ósig-
ur í, því að annars getum við
ekkj losnað við kúgara okkar.
En ný styrjöld þýðir enn meiri
eyðileggingu og vafalaust hvort
þjóðin lifir hana af. Ameríku-
menn eru okkar eina von, en
þeir eru svo langt í burtu“.
Þannig talaði fólkið og þetta
mun vera skoðun almennings,
eftir því sem jeg gat komist
næst. Mjer var sagt að stjórn-
in væri raunverulega leppstjórn
Rússa, því að hún tæki við
fyrirskipunum frá Moskva og
þyrði ekki frá þeim að víkja.
Tito hefir ekki rejmst alveg
eins þægur.
Lögreglan.
Ungverjaland er að verða
lögregluríki, á því getur eng-
inn vafi leikið. Á hverjum degi
sáust hópar af ungum lögreglu-
lærlingum ganga í fylkingum
um göturnar, syngjandi söngva,
rjett eins og SS og SA fylk-
ingarnar í Þýskalandi forðum.
Mjer var sagt að lögregluliði
hefði verið fjölgað stórkostlega
og að þegar væru til 15 mis-.
munandi tegundir af lögreglu.
.Bráðum verður helmingur af
þjóðinni lögregla til að fylgjast
með hinum helmingnum“, sagði
einn maður við mig, þegar við
sátum tveir einir inni í bíl. Og
hann hjelt áfram og sagði: „Jeg
bíð aðeins eftir tækifæri til að
komast út úr landinu, því að
hjer er engum frjálsum manni
vært lengur“.
Svo virðist sem verið sje að
bvggja lögregluna upp, og er
allt útlit fyrir að það sem menn
hafa reynt af henni hirigað til,
sje ekki nema rjett að eins byrj
unin af því sem eftir á að verða,
því að slíku stjórnarfari er ekki
unnt að halda gangandi nema
með sínjósnandi og síkveljandi
lögreglu.
Enginn þorir að segja neitt
á móti stjórninni af. ótta við
að verða tekinn af lögreglunni
og misþyrmt, og mjer var sagt
að fjöldi fólks hefði fengið 15
mánaða fangelsi fyrir það eitt
að andmæla stjórninni í einka-
samtölum.
Lögreglan hefir eftirlit með
því að engir nema rjetttrúaðip
kommúnistar fái atvinnu og
embætti og hefir tugum þús—
unda manna verið vikið frá
störfum af pólitískum ástæðum.
Sem dæmi má nefna vel þekkt-
an lækni, í Budapest, sem jeg
kynntist vel er jeg kom þang-
að 3 931. Hann var þá ungur
maður, forstöðumaður belstu
beilbrigðisstofnunar ríkisins.
Hann var talinn einhver gáf-
aðasti læknir jUngverjalands,
duglegur maður og var jata'3
af öllum að honum var sjer-
staklega sýnt um að skipu-
leggja heilbrigðismál.
Nú var mjer sagt, og það-aí
mörgum læknum, að þessi Tnh'O
ur hefði verið rekinn frá em-
bætti sínu vegna þess að hann
hefði þótt vera of hlyntur nas-
istum í styrjöldinni. Ekki heyrði
jeg samt einn einasta lækni
mæla tiltæki stjórnarinnar bót,
en alla harma það, að ‘nkið
skyldi ekki fá að njóta starfs-
krafta þessa manns. Einn próf.
við ungverskan háskóla, sem
þekkti þenna lækni vel, sagði
mjer að hann hefði fengið
stöðu hjá verslunarfyrirtæki,
sem býr til bóluefni, og þar
befði hann verið byrjaður að
framleiða penicillin. Þegar
stjórnin komst á snoðir urn það
Ijet hún taka fyrirtækið eign-
arnámi og reka lækninn frá.
Síðan er ekkert penicillin fram
leitt í Ungverjalandi, af því að
enginn kann til þess, en þerir
vilja heldur kaupa það frá út-
löndum en láta mann, sem þeir
telja andstæðing sinn gera það.
Slíkar sögur dundu í eyrun-
um á manni dag eftir dag og
kvöld eftir kvöld. Einn háskóla
prófessor utan af landi, sem var
sjerstaklega viðfeldinn maður,
sagði mjer, að jeg gæti ekki
imyndað mjer hve hræðilegt á-
standið væri. Tugir þúsunda,
ef ekki hundruð þúsunda
manna af öllum stjettum, hefðu
verið reknir frá störfum og
þetta fólk gæti enga björg sjer
veítt, því að það fengi enga
atvinnu og mætti enga tilrauiv
gera til að afla sjer lífsviður-
væris. Það selur eignir sínar,
föt og húsgögn, svo lengi sem
það endist og síðan sveltur
það.
Það er mjög illa sjeð ef aðrir
hjálpa þeim, því að þá verða
þeir tortryggilegir um rangan
hugsunarhátt.
Trúin á Marxismann.
Jeg hitti prófessora viJ
læknadeildirnar í Budapest og
víðar, sem sögðu mjer að þeir
yrðu að fara að læra kenningar
Marxismans og vera færir um
að standast próf í því „kveri",
því að annars misstu þeir stöð-
ur sínar. Við hittum aðra menn
í öðrum störfum, sem höfðu
orðið aS ganga í kommúnista-
flokkinn til að fá atvinnu. Einn-
þeirra sagði að hann hefði hing-
að til sloppið við próf í marxist-
iskum fræðum, en að nú hefði
honum verið tilkynnt að hanrv
yrði að ganga undir próf, svo
að nú yrði hann að fara að
læra kverið. Þessi maður vann
aðeiris við músik og hafði aldrei
skift sjer neitt af pólitík. Auð-
Framh. á bls. 10