Morgunblaðið - 18.12.1948, Blaðsíða 5

Laugardagur 18. des. 1948-
«-i i1! .«. í f i i; i h i f
MORGUISBLAÐIÐ
isak Jénsson skrifar um:
STEFÁNS l JÓNSSOKAR
EITT eftirsóknarverðasta les- j
efni mitt eru frásagnir snillinga
af' bernsku sinni, t. d. Ævintýr (
æsku minnar, eftir H. C. Ander-
6en, og Endurminningar M. A. |
Nexö’s. Þá met jeg mikils sann- (
sögulegar, uppeldisfræðilegar
Bkáldsögur, svo og dagbækur
hjóna um börn sín, o. fl. af
Iíku tæi. — En á eftir sjálfs- (
lýsingum bernskuáranna heilla
mig mest góðar barnabækur.
Lengi vel vorum við íslend-
ingar býsna fátækir af alísl-,
enskum, góðum, barnabókum.
Þar gnæfir þó auvitað hæst Sig
urbjörn Sveinsson með Bernsku
sína. En nú eru sem óðast að
koma ungir og nýúr menn fram
á sjónarsviðið. Og ætla jeg, í
þessum pistli, að gera þann að
umtalsefni, sem mjer þvkir (
einna athyglisverðastur, að öðr (
um ólöstuðum, þ. e. Stefán Jóns
son, kennara.
Stefán tefldi fyrst fram þrem
ur bókum fyrir fullorðna. sem
kunna að vera góðar, en munu
vart hafa vakið sjerstaka at-
hygli á honum, sem rithofundi.
Það er fyrst, þegar hann fer
að yrkja fyrir börn,-að hann
vekur óskipta athygli. Og munu
hin bráðsnjöllu barnaljóð hans
hafa í fyrstu átt drýgstan þátt
i því, að mönnum varð ljóst,
að hjer var á ferðinni rithöf-
undur, sem var gæddur óvenju-
legri getu og gáfum til að rita
fyrir börn. — Svo komu barna-
bækur í . óbundnu máli, sem
voru, að vísu góðar, en ekkert
sjerstakar.
En með ..Hjalta litla“ kemst
Stefán, í óbundnu máli, jafn-
hátt og í barnaljóðum sínum,
Hjalti hefur á sjer snilldarbrag
um efni stíl og mál, enda svo
eftirsóttur af börnum, bæði
drengjum og stúlkum, að jeg á
það t- d. upp á Stefán. að jeg
varð á s. 1. vori þremur Hjalta
•— verðum óríkari. — Og Stefán
býr yfir frjóum huga. því að
enn er komin á markaðinn eftir
hann ný, frumsamin bók: Björt
eru bernskuárin.
Augljóst er, að höfundur er
enn í miklum vexti, því að sög-
urnar eru yfirleitt mjög snjall-
ar í þessari bók, þó að af þyki
bera „Lauga og jeg sjálfur" og
„Litli-Brúnn og Bjössi“.
Starfi Stefáns mun vera
þannig háttað, að hann verður
að vinna að bókum sínum í tóm
stundum.
En bækur hans eru ekki að-
eins eljustarf, kreist fram og
gert af kröftum.
Frásögnin er streymandi, tær
lind, lífið sjálft, æska og
bernska, fullorðinsár og elli.
Stefán fer alltaf á kostum,
þegar hann lætur aðalpersón-
una — barnið — tala í eigin
persónu. — Menn hafi í huga
marga kafla um „Hjalta litla“,
og Bjarna í „Lauga og jeg sjálf-
ur“.
Og þessi höfundur afsannar
orðatiltækið: „Þess minnist kýr
in ekki, að hún hefur einu sinni
kálfur verið“. Því að þegar
Stefán skrifar um og fyrir börn,
er hann sjálfur einlægasta barn
ið, mesti „prakkarinn“ og
dyggðugasti drengurínn. — Og
það er hans gæfuhnoða sem rit-
höfundar.
GULLOLD
Stefán er, að vísu, snjall á
því sviði, sem kalla mætti „ytri
lýsingar“ um menn og málleys-
ingja. En aðalstyrk bóka hans
tel jeg þó sálarlífslýsingar hansi
Hann kann vel þá list að gera
flókin atriði augljós, viðráðan-
leg og skemmtileg, og á hinn
bóginn, sakleysislega fyrirferð-
arlítíl atriðf. söguleg. Innsa^i
skáldsins vísar hjer leið. — Lýs
ingar höfundar á skýjafari hug-
ans og blíðu eða ofsaólgu til-
finninganna, eru oft svo sann-
ar, að lesandinn glej'mir, að
þetta er þó ekki nema „saga“.
Menn hafi í huga hugarfar og
tilfinningar Bjarna, frá því að
hann varð fastur með fætur
sínar fyrir aftan hnakkann, og
til þess, er stallsystir hans,
Lauga, er að paufast við að
teikna hann í þeim stelling-
um, á stein niðri við ána. En
Lauga hafði. að vísu, lofað að
segja engum frá þessu. En hún
var heldúr ekki neitt að ,.segja“.
Undirstraumar allra ritverka
Stefáns er fögur breytni og
góð samviska, oft blandaður
hlátursæsandi kímni, svo sem
menn kannast svo vel við, af
barnaljóðum hans. — Þú ætt-
ir, lesandi góður, að sjá fram-
an í ,.þau minnstu“, þegar þau
eru að kyrja: „Almáttugur, en
sú mæða, að eiga svona börn“,
eða „aumur er rassinn, og mag-
inn er sár“
En alvöru lífsins er ekki
gleymt.
Menn eru ekki allir, þar sem
þeir eru sjeðir, eða öllu held-
ur, menn eru nokkuð eftir því,
í hvaða ljósi þeir eru skoðaðir,
og hversu þeir reynast í raun,
(Pjetur í „Björt eru bernsku-
árin“).
Og sá fær ekki frið í sálu
sinni, sem ætlar sjer að hylma
yfir eigin yfirsjónir og óhappa-
verk. (Ari í Knattspyrnumenn,
og ótal frásagnir í Hjalta).
Mál mitt er víst að verða of
langt og þyrfti þó að vera ýtar-
legra.
Jeg skrifa þetta hvorki fyr-
ir höfund nje útgefanda, nje að
áeggjan þeirra. Stefán hefur
einu sinni sært mig, líklega óaf-
vitandi, í mjer mikilsverðu og
viðkvæmu máli. Og sem stend-
ur er hálfgerður „hundur í
mjer“ við forstöðumann fyrir-
tækis þess, er gefið hefur út
síðustu bækur Stefáns.
Lífsstarf mitt og innræti
krefst þess af mjer, að jeg sje
vel á verði gagnvart því, sem
börnum við kemur, ekki síst
barnabókmenntum.
Jeg rita þessar línur vegna
íslenskra barna og aðstandenda
þeirra, og af því, að mjer gafst
nú tóm til þess.
Og því vil jeg segja við for-
eldra:
Það þurfa ekki að vera á
mönnum neinar vomur um val,
þegar vitað er af bók eftir
Stefán Jónsson. Gæðin eru ör-
ugg, „metallinn“ ósvikinn. Bæk
ur hans ættu að vera í barna-
bókaskáp hvers heimilis. Og
þannig á m. a. að gera útgef-
endum þeirra fært að gefa þær
út í stórum upplögum, gera þær
ódýrar, og sjá um endurprent-
un, strax og upplög þrjóta.
Framh. á bls. 8.
Jón Jónsson Aðils: Gullöld að flytja fyrirlestra
íslendinga. Alþýðufyrir-
lestrar. 2. útgáfa. Kostnað-
armaður Þdrleifur Gunn-
arsson. Rvk 1848.
JÓN JÓNSSON Aðils var einn
menmng um soguieg efm.
Fyrirlestrar Jóns Aðils voru
nokkurt nýmæii hjer i höfuð-
staðnum. Hann var manna best
fallinn til þessarar starfsemi,
fróður um verkeíni sitt og lag-
þeirra manna, sem settu svip ihn að búa það i hendur áheyr-
á bæjarlífið í Reykjavík í upp- ^ehdum, málrómurinn hljómfag-
hafi þessarar aldar. Hann hafðijúr og karlmannlegur, flutning-
farið utan til háskólanáms áriðjur skörulegur. en hann sjáífur
1889, lesið læknisfræði um hríð,! glæsimenni í broödi iifsins. Við
en horfið frá því námi og lagt J fangsefnið hugþekkt: Saga
stund á sagnfræði. Dvaldist iandsins, barátta þjóðarir.nár
hann í Kaupmannahöfn um 10,fyrir lífi sínu og varðveisiu
ár, þó ekki óslitið, og tók sjer þjóðernis síns, líf og menning
brátt sjálfstæð rannsóknarefni Islendinga á söguöld. -hinir
úr sögu íslands jafnframt nám- miklu for\úgismenn vorír á 3 3.
inu. Valdi hann sjer verkefni j og 19. öld, brautryðjendur hinn
úr sögu 18. aldar og gerðist með ar nýju aldar. Þessari starfsemi
því brautryðjandi. i íslenskum hjelt Jón Aðils áfrem um 30
sagnavísindum, því að Mtt ára skeið, allt þar t
Kveður hann það vc . iMun
s.ína, að bókina mætti r, a sem
einskonar „leiðarvísi og 1 raiKÍ-
bók við fornsögurnar".
I Gullöld íslendinga tf-kur
Jón Aðils til umræðu fjölr narga
bætrj þjóðlífsins á sö: ; uol'l:
Upphaf öslandsbyggðar : >£ ívi-
lensks þjóðernis, ianés,- ,' V n og
iövgjöf. heiðni og kristni, hjá-
trú. skáldskap og sagaa. ,t,- r.t-
vinnugreinar, verslun og .agi--
ingar, húsakynni, klæöl vopn,
darieg störf, leiki og skt
enir. heimilislíf og uppe-iv.: tljÚ
og brælahald. Er öll fr: o^nin
n.ékvæm og greindar he:r j.úlilh’
að hverju einu og tekn.'r upp
': aflar úr fomritum til r: :i! i.ðh
:n?? og skilningsauka.
heimilda að sögu íslands á síð- öðrum viðfangsefnui
ari öldum, þegar frá er talinn iandsins við ágæía:
Jón Sigurðsson. Vann Jón Aðils FyriiTestrunum var
að þessum rannsóknum af afbrigðum vel. Kjer \
miklu kappi og birti fyrstu rit- inni efni. sem átti erind? til
gerð sína árið 1893. og voru hvers manns og alla fýsii að
þá ekki lioin nema 2 ár frá því heyra, flutt af íþrótt. eldmc.ði
er hann hvarf að sögunámi. J og skörungsskap. Var ekki und-
Hún var rituð á dönsku, um. arlegt þótt aðsókn væri meiri
kjör leiguliða á íslandi á 18. öld. Jað þeim en menn áttu aðyenj-
Árið 1896 kom löng ritgerð frá ast, og hjelst svo alla tíð, rr.eð-
hendi Jóns.um Skúla fógeta í an Jón Aðiis gaf sig við þessu
Safni til sög'u Islands, 3. bindi. . starfi.
Árið eftir ritaði hann ritgerð á j Alþýðuf.vrirlestra sína raí
dönsku um einokunarverslun- Jón Aoils út i 3 bókum. íslenskt
ina og afskipti danskra stjórn- þjóðerni kom út 1903. tíu fyrir-
arvalda af henni. einkum á 18. festrar um sögu þjóoprinnar frá
öld. Um sömu mundir vartn öndverðu. GulIöW íslendinga
hann .að rannsóknum á sögu Is- 1906, yfirlit vf;- j'f nienn-
lands í upphafi 18. aldar. Birti jng íslendinga á soguöldmni,
hann árangur þeirrar rannsókn ejns os höfundur seg'r £'pr
ar árið 1902 í bókinni: Oddur Loks kom D?grennin«r 1910,
Sigurðsson lögmaður (1672— þættir um Eggert Ólafsson,
1741, ævi og aldarlýsing, en Skúla Magnússon, Magnús
hafði áður látið prenta kafla úr Stephensen. Baldvin Einarsson
riti þessu í Tímarit bókmennta- og. Jón Sieurðsson or i ri
fielagsins (1898 og 1899). á þeirri öld.
Hafði Jón Aðils i öllu bessu Gullöid ísiendinga er mest
sýnt bæði elju og glögrskvggni þessara bók.a og varó þeirra
og ávann sjer með því ba.ð við- vinsælust. Um þessar munöÍT
urnefni. sem hann gekk jafnan ve.r lokið út«áfu Sirt:r5ar Krist
síðan undir meðal almennings: jánsscjnsr ’á íslendinrásögtmvm.
Jón sagnfræðingur. og hafði aibýða i fvrsta skipti
Á námsárum sínum kynntist fengið ódýra, útgáht við sitt
Jón Aðils dönsku lýðháskólun- hæfi af þessum þsetri fomfcók-
um og batt vináttu við einn menntanna. Sumar sögur höfðu
hinn mikilhæfasta mann þeirr- ekki áður veri'ð 'prentáðar hjer
ar stefnu, Ernst Trier, skóla- á landi. eríitt að aíia beirra og
stjóra í Vallekilde. Dvaldist. Jón þær þvi miður kunnar en
tíðum með honum, kenndi þar. skyldi. Þótt annmarkar væru á
nokkuð og flutti fyrirlestra um útgáfunni, fyllti hún qplð skarð
efni úr fornsögum. og náði tilgangi sinum. Var
Allt þetta glanti vitanlega henni ágætlesa fagnað af íróð-
mjög fvrir skyldulestri Jóns til leiksfúsri þióð. pem bóíti vænt
háskólanrófs, enda hvarf hann ran fortíð sína og bókmenntir.
heim án þess að hafa l%kið Má nokkuð rekja tii þessarar
prófi í sagnfræði. ’Hafði hann útgáfustarfsemi gróanda pann
þá aflað sjer mikillar þekking- í þjóðlífinu, sem varð i ut>p-
ar á sögu vorri og var fjöl- hafi þessarar aldar. enda þótt
menntaður að öðru leyti, hafði margt legðist þar á eitt, ~vo
sýnt mikla hæfileika að fást við sem kunnugt er og óþarft að
sögurannsóknir og skýra ljóst rekja.
og skilmerkilega frá niðurstöð- Þótt fornsögumar væru nú
um sínum, bæði í ræðu og riti. j orðnar almenningseign, vant-
Var hann því allvel búinn aði með öllu greinargóða lýs-
ann gerð í fyrirlestrum þessum ga
stofnun Htt sjálfstæðra rannsókr.a,
8.5' sinna höfundur hafði áður :. u’! að
í sögU sjer svi5 á öðru tíniabi'Ji . • j.gu
orSstír. vorrsr. — og er roest si.-.Ví við.
ki5 rr-eo renn?ókrnr ?nnarra rr. ann; i 4-
r á íerð- fornöldinni. bæði innler J rn Ogr
undir starf það, sem beið hans
heima fyrstu árin.
Jón Aðils hafði á Hafnarár-
um sínum notið um hríð styrks
á fjárlögum til rannsókna sinna.
Árið 1899 var styrkurinn felld-
ur niður; varð Jón þá að hverfa
frá verki í söfnum þar í borg
og koma heim til þess að vinna
fyrir sjer. En árið 1901 var
ingu á þjóðlífi voru í fornöld,
á þeim tíma, sem sögurnar segja
frá, til skilningsauka lesendum
og fróðleiks. Jón Aðils tók sjer
fyrir hendur að bæta úr þessu,
vinna úr heimildum og rann-
sóknum annarra manna og
leggja fyrir almenning j ao-
gengilegum og skemmtilegum
búningi. Flutti hann flokk fyr-
styrkurinn aftur tekinn upp, en irlestra um þetta efni og gaf
Jón jafnframt skyldaður til þess síðan út í Gullöld Íslendinga.
e’^endr.a. Ber frásö'Oun hví
vÞni. ao höfundur ási- tn.jög.
íorrtöldin?, og kcmur bað )«• g-.
ar berlega í liós í heiti þ
hann gaf bókinni, og mimu-
maryir telja, að hjer kenni um.
of hinnar rómantísku sö.. tskoð
unar 19. aldar. En einnxitt þotta.
; viðhorf.höfundar veldur þvl, að.
frásögnin er gædd lífi og fjöri,,
ést hans og aðdáun á fornold-,
:nr,i lomr um tunguhaftið og.
•:nvr • hana • ósjalda-n til íijúg-.
s.ndi mælsku og skáldle.grar.
andagiftar.
Fyrirlestrar Jóns A5il. :k:Mh
árt miklum vinsældum að fagna
: Revk.javík. Þer gátu þo * kki
fíeiri notið þeirra beinlinis en'
s’ærsti fundarsalur í jsr.nm'
sa«ði tB nm. En mikið c-rð haMi
far:5 af þeim og borist ví'ða utn
iand. Q<? be?ar Gullöldiw kotrt
út tók þióðin henni tveim hónd-
orr. Hier var efni, sem æ- > itrmi
var hugstætt og svo r. þ-';’t k-
:ð. eð nönnum hitnaSS om
hjertarætur.
Gullöld íslendinsra seldist ört
og hefur verið ófáanleg tim
ianga hrið. Síðan hún kom út,
hefur margt breytst. Nýjar
rannsóknir hafa koilvarpaíT
ýmsu, sem áður var hafi fyrir
satt, og veikt trú manna á öðrtt.
Bó!-:. sm nú væri samin unt Itf
og'bagi forfeðra vorra á sögu-
öld. mundi í ýmsum efnum
verða á annan veg.
| Nii er Gullöld íslendinga
komin út á ný. Oll útgerð hentt-
■ ar. er með mestu prýði. Húrt dt
! prentuð óbreytt, eins og höf-
undur gekk frá henni, ncma
hvað hún er aukin myndum og
! framan við hana er prentuð at-
jhyglisverð ritgerð um höfuivrk
Ihennar eftir Jónas Jónsson al-
þingismann. Þó að sumt kunrt*
ao þykja úrelt, á Gullöld ís-
lendinga enn sama erindi tit
æsku landsins sem fyrir rúm-
um 40 árum. Æskan þaf.nast
bókar sem þessarar á morgni
hins nýja þjóðveldis á hinuTrv
viðsjárverðustu tímum. Enn
mun æskan taka ástfóstri viA
hana, en mun Gullöldin y lj:v
hugann, glæða ættjarðarástinn,
stæla viljann, kenna ungu kyn-
sióðinni að bera hátt höfuöiðk
P. Sig.