Morgunblaðið - 18.04.1950, Page 10

10
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 18. apríl 1950.
Wlerkur maður frá miðbiki
aldar
(
,JEG er staddur í stórhýsi við
Snorrabraut, á fallegu heimili.
Þar yljar aflgjafinn, serp fyrst
var taminn á þessari öld, og spar-
ar mikinn gjaldeyri til Jóns
bola, og eykur heldur ekki á-
hyggjur neinna í sambandi við
Marshall-hjálp. A annari hæð
Hftssins búa miðaldra hjón með
uppkomna dóttur sína. I skjóli
þessa ágæta heimilis býr faðir
.•frúarinnar. Hann er kominn til
ára sinna, því hann er fæddur
1860, og er því níræður í dag. —
Þessi maður er Ólafur smiður
Þorsteinsson frá Kambshól, nú á
Snorrabraut 38 í Reykjavík. —
Enginn er sjer hann, eða talar
við hann — lengur eða skemur
v-— gæti komið til hugar að slikur
sje aldur hans.
Ólafur Þorsteinsson er kominn
Si gagnmerku bændafólki í Eorg
arfirði. Sonur Þorsteins bónda
Jónssonar á Kambshól í Svína-
dal í Borgarfjarðarsýslu, og konu
hans, Sigrúnar Oddsdóttur bónda
á Reykjum í Lundarreykjadal.
Ólafur er fjórði maður frá Birni
Markússyni lögmanni (Björn and
aðist á Innra-Hólmi 1791 og er
jarðsettur þar). Hann er og fjórði
maður frá sr. Snæbirni Þorvarð-
arsyni frá Brautarholti á Kjalar-
nesi. Og hann er sjötti maður frá
þeim nafnfræga manni Daða Hall
dórssyni. — Systkini Ólafs voru
mörg og öll hinar merkustu
manneskjur. Þeirra á. m. Jón
Þorsteinsson, frá Kalastöðum,
faðir Snæbjarnar Jónssonar,
skjalaþýðara í Reykjavík, og
þeirra systkina.
^ Ættleggur Ólafs bjó í Kambs-
hól í 94 ár samflevtt, frá 1820—
1914, og þar er Ólafur fæddur
,18. apríl 1860.
Þá var öldin önnur
Það má nú til sanns vegar færa
á rnarga vegu. Þetta er aðeins 15
árum eftir að Alþingi var endur-
reist. Þá voru aðeins 8 læknar á
öllu landinu. Aðeins tveir skólar.
Engir lasrðir vegir. Ekki hestvagn
eða haffært skip.
Harðindi og heljartök náttúr-
unnar voru enn tíð. Hinn fræga
frostavetur 1880-1, var Ólafur hjá
hinum nafnkunna manni Magn-
úsi hrepnstjóra Einarssyni á
Hrafnabiörgum á Hvalfjarðar-
strönd. Þann vetur þurfti sjald-
an að krækia inn fyrir fjörð. því
J>á mátti víða fara á hestum yfir
þveran fjörð lengi vetrar. Það
var þennan mikla harðindavetur,
sem póstskipið Phönix strandaði
við Mvrar. Fór Óli Finsen, póst-
meistari, þá vestur vegna strands
•ins. í suðurleið kom hann að
Hrafnabiöreum og með honum
Þó’-ður bóndi á Rauðkoisstöðum
o. fl., þar á. m. 4 strandmenn, 8
saman með 20 hesta. Þetta fóllc
flutti Óiafur þá eða Ieiðbeindi
yfir fiöi-ðinn á ísi, beina leið frá
H’-afnabiörgum að Hvammi í
Kiós. Þetta var 22. febrúar 1881.
Þennan vetur riðu Saurbæiar-
hión á ísi vfir fiörðinn, frá Saur-
bæ að Hálsi í Kiós. Einnig fór
Ó’pfur þennan sama vetur eftir
miðium firði með klvfiahest frá
H-afnabiörgum að Katanesi. —
Ó’afur se»ir að frá Katanesi, yfir
á Hvpifiprðarevri á móti, hafi
verið braut gangandi manna. En
ekki telnr hann að svo utarlega
hafi vprið farið með hesta þvert
yfir fjörðinn þenna vetur.
Menntasatur
Áður var þess getið að lítið
b»fi verið um skóla í landinu
J860. En menntasetrin voru bá,
oo lengi síðan — mörg. Allt að
þvl ’pfr. mörp sem prestsembætt-
jn síálf. Það var happ mörgum
Unglingi, sem þráði að menntast
og mannast. Það var ekkert eSn-
stakt, að þangað væri sótt kjal-
festa fyrir lífið, bæði andleg og
efnisleg. Þannig hefur hún orðið
Ólafi Þorsteinssyni drjúg og
notasæl tveggja mánaða skóla-
gangan til prestsins í Saurbæ, sr.
Þorvaldar Böðvarssonar. Þessi
skólaganga kostaðí Ólaf kr. 26,41
og á hann enn reikninginn með
hendi sr. Þorvaldar
Bóndi — sjómaður .— smiður
A þessum árum var það ekki
fyrsta orð foreldranna við hvern
óráðinn ungling. Hvað villt þú
verða? Þá var ekki margra kosta
völ og talið þarflítið og þýðingar-
laust að setja sig á háan hest. Þá
hentaði best að spyrja sjálfan
sig ,og láta svo lífsferilinn segja
til um svarið.
Æfi Ólafs Þorsteinssonar fer
nú senn að verða öll. Sjerstak
lega sá hluti hennar, sem næst
liggur, hefur gefið fullgilt svar
við því, að hann hefði verið hið
besta til langskólagöngu fallinn,
og verður síðar, aðeins vikið að
því. Ólafur hugsaði gott til að
fást við búskap og hóf hann á
Miðfelli í Strandahreppi, með
fvrri konu sinni, Ingileif Sigurð-
ardóttur, uppeldisdóttur hinnar
merku konu, frú Ingileifar Mel-
steð, en hana missti Ólafur eftir
um eins árs sambúð. Nokkru
síðar kvæntist Ólafur öðru sinni,
Lárettu Þorvaldsdóttur frá Saur-
bæ, dóttur læriföður síns. Lá-
rettu fýsti fremur í kaupstað,
enda langaði Ólaf ekki að fást
við einyrkja búskap. Hann vildi
ekki búa í sveit, ef hann ekki
gæti búið sæmilega stórt. A því
voru ekki góðar horfur um þetta
levti, svo hann afrjeð að flytja
alfarinn til Akraness 1897.
Meðan hann var vinnumaður í
svpitinni, hafði hann fengist við
sióróðra um 10 vertíðir. Hann
hafði löngun til að stunda sjóinn,
en mikil og viðvarandi sióveiki
hamlaði honum frá því að halda
bví áfram, þótt hann flyttist nær
sjónum.
Meðan hann var vinnumaður
og bóndi í sveit gekk hann oft til
smiðju, því þá varð hver að
biarga sjer heima viðkomandi
brýnustu búsýslu. Smíðaði Ólaf-
ur bá þpvar amboð, hestajárn o.
fl. A þeim árum hlóð hann og
vrunn undir kirkju þá er enn
stendur á Lundi í Lundareykja-
dal.
Triesmiðnr — múrari — málari
Þegar Ólafur kemur á Akranes
’897, kaunir hann Halldó-shús,
•ásprot V>álflpndunni i Nviabæ,
fyrír 2000 kr. Þetta voru góð kaup
með góðum kjörum, en hin góðu
kjör urðu endasleppari en ráð
var fyrir gert í upohafi. Seliand-
inn, sá sem gaf bina góðu skil-
mála andaðist á þriðia ári á eftir,
en bá heimtuðu erfingiar hans
skuldina greidda með þriggia
mánaða fyrirvara. Átti Ólafur þá
óbsevt um vik með greiðslu, því
bá var ekki eins hægt að fá lán
eins og síðar varð, og lítið um
npnipgp. Hann átti þá kost á að
selia 400 ferfaðma af hinu um
ræclda landi, fyrir 50 aura fer-
faðminn. (Nú kostar ferf. á Akra
nesi um 100 kr.). Hálft pakkhús
— pf fvlgt hafði kaupunum — og
unohlaðinn kjallari ásamt grióti
í hann, allt fyrir 450 kr. Með
bessu, og 550 kr. er honum tókst
— fvrir milligöngu Trvggva
Gunnarssonar — að fá í Lands-
bankanum til miög stutts tíma.
tókst honum að bjarga eigninni.
Fyrir og um síðustu aldamót,
var vaknaður allmikill og al-
mennur áhugi manna um að
bæta byggingar. Ólafur var vel
Ólafur Þorsteinsson,
búhagur, en hafði ekkert lært til
smíða. Hann var harðduglegur
verkmaður og hataði iðjuleysi.
Eftir slíkum mönnum var sóst,
mönnum, sem lögðu maxgt á
gjörva hönd, voru iðnir og sam-
viskusamir og var sama í hVað
þeir gengu. Hann gerði nokkuð
að því að hlaða kjallara og
sletta í þá kalki, sem þá var al-
gengasta aðferðin, einnig að fást
nokkuð við smiðar. Af afköstum
hans og elju fór fljótt mikið orð,
svo að hann varð fljótlega eftir-
sóttur til smíða. Var sama hvort
hann telgdi, múraði eða málaði,
enda ekkert fengist um hvort
menn stunduðu eina grein eða
þetta allt, aðeins ef röggsamlega
var að gengið, traustlega og sæmi
lega við skilið. Ólafur smíðaði í
ákvæðisvinnu, dag- eða tíma-
kaup eftir því sem verkast vildi
og um samdist í það og það sinn.
Hann byggði fjölda húsa á Akra-
nesi og um allt Borgarfjarðar-
hjerað, eða yfír 50 stærri og
smærri byggingar alls.
Árði 1905 byggði hann Heima-
skaga-húsið á Akranesi. Notaði
hann þar sem fyrirmynd nýbyggt
hús í Reykjavík, með svokölluðu
norsku lagi. — Þá þótti Heima-
skaga-húsið glæsileg bygging. —
Var það með útskornu bandi of-
an við miðju. Miklu stærri þak-
brún en þá gerðist, skornum vind
skeiðum og skrauti fyrir ofan
dyr og glugga. Ólafur tók þetta
hús í ákvæðisvinnu, en man ekki
hvað upphæðin átti að vera, en
hann tapaði á byggingunni 300
kr. Það tjón, bætti Jón, — eig-
andinn — með því að greiða Ól-
afi sem svarar 100 kr. í töðu af
Heimaskagatúni.
Næsta ár, 1906, byggði Ólafur
svo hið myndarlega samkomu-
hús, Báran, á Akranesi. Það var
í upphaflegri mynd 26x15 álnir.
Vegghæð var óvenjuleg á þeim
tíma. Fyrir að teikna þett.a hús,
bvggja og mála, fjekk Ólafur
750 kr. — sjö hundruð og fimm-
tíu kr. — Á þessu húsi var líka
svipað skraut að utan sem á
Heimaskaga-húsi. Húsið í Mörk
bvggði Ólafur lika, sem var —
áður en þvi var breytt — mjög
líkt Heimaskaga-húsinu, en
skrautlaust. Sveinsstykki Ólafs
er einmitt í því húsi, sem er snú-
inn stigi upp á loftið. Árið 1913
byggði Ólafur Hrafneyrarrjett,
og 1914 Leirarkirkju, hvort-
tveggja ár steinsteypu, og standa
bæði mannvirkin enn.
Næmar fvrtr nvnngum,
en þó enginn flysjnngur
Eins og nýlega var sagt, var
Ólafur frumkvöðull að nokkurri
nýbreytni, sjerstaklega um útlit
timburhúsa á Akranesi eftir síð-
ustu aldamót, er þá taldist mikið
í skraut og gaf húsunum mikið
! moiri svip. Einnig mun hin mikla
] vegghæð hins nýja samkomuhúss
i hafa veriS óvenjuleg, a m.k. ilitl-
um kauptúnum úti á landi.
Uppi um hjeráð leiddi Ólafur
vatn í mörg bæjarhús skömmu
eftir síðustu aldamót Hefur Ólaf-
ur sjálfsagt átt nokkurn þátt í
þeirri nýbreytni og þarfa fram-
taki.
Eftir lát síðari konu sinnar,
Lárettu, 31. júlí 1925. fluttist Ól-
afur til Reykjavíkur, hálfsjötug-
ur að aldri, lúinn maður eftir
langan starfsdag og áhyggjusamt
líf að ýmsu leyti. Þrátt fyrir það
var það fyrsta verk Ólafs að sjá
sjer út byggingarlóð og koma upp
eigin húsi yfir sig og skyldulið
sitt. Nú voru tímarnir svo breytt
ir að hann, sem þegar hafði byggt
yfir 50 hús, mátti nú ekki standa
fyrir byggingu síns eigin húss.
Hann fjekk því Reykvíking til að
taka að sjer byggingu húss að
Lokastíg 18, en vann vitanlega
mest að byggingunni sjálfur.
Eftir að Ólafur fluttist til
Reykjavíkur, settist hann ekki í
helgan stein, þrátt fyrir aldur og
erfiðan starfsdag. Hann smíðaði
eitt og annað, t.d. miklar bygg-
ingar í Norður-Gröf á Kjalarnesi
fyrir Sigurjón skipstjóra Ólafs-
son. Teiknaði það allt sjálfur og
vann mest að því einn.
Þegar útivinnu lauk
Það munu vera 17 ár, síðan
Ólafur hætti að fást við smíðar,
og ætlaði sjer að hætta að vinna.
Þar misreiknaði Ólafur sig alveg.
Maður með hans upplagi og
starfsferil að baki gat ekki verið
iðjulaus, einkalnega maður með
hæfileika hans og andlegt at-
gerfi. Nú settist hann því á skóla-
bekk í annað sinn. Ekki í tvo
mánuði í viðbót við hið fyrra
nám, heldur samfleytt allt að
tuttugu árum. Ekki í háreistum
höllum ríkis-skólanna, heldur í
eiein skóla. Þar, sem hann var
sjálfur nemandi og kennari, auk-
andi við sjálfsmenntun sína að
gömlum oggóðum íslenskum sið.
Það er líka svo komið fyrir þess-
um ólærða manni, að segja má
að hann sje orðinn menntaður
maður, svo mikið hefur hann
numið og lesið um hin margvís-
leeustu efni. Þó hefur hann sjer-
staklega lagt mikið kapp á sögu
þjóðarinnar, sagn- og mannfræði,
og má áreiðanlega vel kalla hann
einn af ættfræðingum vorum. —
Hann hefur þegar safnað og
skráð firnin öll um ættfræði, um
bændur og búalið í Strandar-
hreppi. Nokkuð af þessu hefur
birst á prenti, t.d. um Katnes-
dýrið o. fl., í Sagnakveri Snæ-
björns Jónssonar og frásagnar-
þættir í Lesbók Morgunblaðsins.
Þannig mun Ólafur kunna því
best, að sið vaskra manna, að
falla frá sem verkfær maður, í
dagsins önn, þrátt fyrir háan
aldur.
Farsæll maður frá fyrri öld
Hjer hefur nú lítillega verið
getið um undirbúning og ævi-
starf merks manns frá miðri 19.
öld. Þótt eigi sje þetta rækilega
rakið, má sjá, að þjóðfjelagið hef
ur meira af honum þegið en til
hans kostað.*
Vart mun hægt að hugsa sjer
meiri breytingar á öllum sviðum,
en hjer hafa orðið á þessari tæpu
öld, er hjer um ræðir. Það mun
margra reynsla, að gömlum
möntium hafi gengið illa að fylgj
ast með öllum þeim breytingum
og laga sig eftir hinum gjör-
breyttu viðhorfum, og það þótt
skrefið væri minna en nú er orð-
ið. ók’ nnugir kunna því að
halda að Ólafur sje einskonar
forngripur frá öldinni sem leið,
sem engan veginn samlagist hinu
unga tt ki og nýrri háttum atóm-
aldarir.' r. > ví cr-allt annan veg
farið. Það ef- eitt af aðalsmerkj-
um viturra manna og göfugra
frá öllum öldum, að hefja sig upp
yfir umhverfið og breyta því til
batnaðar, ecja að reyna það að
minnsta kosti. Að reyna af
fremsta megni, að vera jafnan
yfir — en ekki undirmáls —
maður. Slíkir menn eru ætíð
vaxandi menn í bestu merkingu
talað. Þeim er Ijóst að það er aðal
markmið lífsins og mesta gæfa
hvers einstaklings, að samhæfa
sig þeim óumbreytanlega til-
gangi þess sem „sagt hefur upp
lögin".
Að því athuguðu, hve mörgum
veitist þetta erfitt, er undravert
hve Ólafi hefur veist það auðvelt
að vera nýmóðins maður, án þess
að afklæðast bestu flíkum fortíð-
arinnar. Um hann hafa þó blásið
nepjur og næðingar lífsins eigi
síður en ýmsa aðra. Þó hefur
hann aldrei blásið í kaun, látið
undan síga, eða slakað á kröfun-
um til sjálfs sín. Manndómur
hans hefur því vaxið við hverja
raun og samhliða og í svipuðu
hlutfalli trúin á hið besta í fari
mannanna. En sjálfsagt er það
innri maður Ólafs og eigin per-
sónuleiki, sem á sinn veigamesta
þátt í því, að honum hefur hald-
ist á þessari tröllatrú sinni á hið
besta í samferðamönnunum. Hinn
orðvari, prúði maður, sem ekki
hefur viljað ganga á rjett nokk-
urs manns, en aftur á móti verið
boðinn og búinn til að rjetta
hjálparhönd, hefur ekki safnað
glóðum eids að höfði sjer. Allt
gróft og Ijótt er honum fjarri
skapi, þvert á móti hefur hið lát-
lausa Ijúflyndi hans, með heið-
ríkju karlmennskunnar að bak-
hiarli vaxið við ár oa andstreymi
lífsins. Smámennunum er gott að
r-i—— u*' -- bví að þeir
ganga fyrir og sýna hið rjetta for
dæmí í þvi sem mest á veltur.
Jeg minnist m-’n'cra fagurra
fordæma úr ’H’ Þorsteins-
sonar. Þar á m'’ð-’i manndóms
og sjerstöku umhyggju fyrir
stiúdótt,” "-><5. *•—• um fjölda
ára lá rúmföst og algerlega magn
laus á he’m’'l: ' —• Og síðast í
skjóli hans utan þess.
Ólafur oz LárpttR áttu tvær
dætur. Sigrún Ingileif, ógift, og
^ mftGuð-
mundi kaupmanni Gunnlaugs-
syni, búandi é ' s-æt.a heimili,
sem minnsí var á í upphafi þessa
máls.
Á þessum de"i. mun jeg ekki
einn um það að ósVa Ölafi Þor-
steinssyni til hamiupiu og bless-
unar á þessum m'”-,-ísdcgi i lífi
hans. Jeg voua að bað sem eftir
er, auki vði ham’”"’u hans, uns
hann nýtur him*,°sVs friðar, fyr-
ir fagurt mannlíf.
Ól. B. Björnsson.
Kveðjustef H! Ólafs
trjesmíðameistara, á nírœðisafmadi
hans 18. apríl 1950.
Æfjdagar vorir eru sjötíu ár
og þegar best lætur áttatíu ár.
Sálm. 90.
Míslöng enn er aefi manna,
einc svo fáar stundir spanna,
annars drýgri en Davíð kvað;
einum virðist ekkert falið,
öðrum meira en v-rði talifi;
svona var og verður það.
jYfir niu áratuga
j ungan mundi svima huga
að hugSfi til að horfa skeið;
þjer, í dag sem þetta getur,
og þykir veenet áð gerir betur,
finst það haia hæ’aHeið.
Framh. á bls. 12