Morgunblaðið - 14.10.1950, Blaðsíða 9

I Laugardagur 14. okfc. 1950
MORGVNBLAÐIÐ
9
Atvinnu- og menningarmálin sitji í fyrirrúmi
0
Athafnafrelsið aukið og ríkisbóknið dregið saman
FJÁRMÁLARÁÐHERRA E. J.
liefir nú lagt fyrir Alþingi frv.
til fjárlaga fyrir árið 1951. Ligg-
ur það hjer fyrir til 1. umræðu
og hefir ráðherra íylgt því úr
hlaði með ýtarlegri framsögu-
ræðu, eins og venja er til.
Jeg mun ekki nota þanrt tíma,
£em mjer er ætlaður hjer, til þess
að karpa um aukaatriði, eða um
bað, hverjum hitt eða þetta, sem
miður hefir farið í meðferð fjár-
mála ríkisins að undanförnu, sje
að kenna, heldur dveíja meira
við hitt, hvaða stefnu beri nú að
marka, miðað við ríkjandi ástand
£ atvinnumálum og fjármálum
þjóðarinnar, og þær breytingar,
sem hafa orðið á fjárhagskerfi
landsins í heild, og hvernig tak-
ast megi að afgreiða á þessu
þingi viturleg og sanngjöm fjár
lög, þar sem jafnt tillit er tekið i
til þarfa þjóðfjelagsins og gjald
þols þegnanna, því mjer er vel
kunnugt um, að það er þessi i
kjarni málsins, sem þjóðin vill j
að tekinn sje til meðferðar við
yfirstandandi umræðu, svo hún
fái nokkra hugmynd um, hvers
vænta megi í sambandi við af-
greiðslu fjárlaganna.
Mjer er vel ljóst, að það er
rnikill vandi fyrir fjármálaráð-
Iherra, að semja slíkt f járlagafrv.
■og fyrir fj.v.n. og Alþingi að af-
greiða slík fjárlög, en vandinn
verður því minni, sem viljinn til
þess að leysa verkið af hendi
þannig, er meiri, og sje hann slík
ur, að hinar mismunandi skoðan
ir flokkanna á lausn eínstakra
vandamála verði að víkja fyrir
honum, er allt auðveJdara um
Jheilladrjúgan árangur.
3SAUÐSYN AUKINS
SPARNAÐAR
Það verður sjálfsagt enginn á-
greiningur um það, að gjalda-
tbálkur fjárl.frv., að upphæð um
285 milj. króna, er þegar allt of
3hár. Og þó er mjer Ijóst af
margra ára reynslu, að fjölda
erinda á eftir að koma til fjár-
veitingan., sem auka munu þessa
tupphæð um miljóna tugi, ef
snæta á þeim að fullu. Um hitt
verður heldur ekki deilt, að tekj
urnar að upphæð um 290 milj.
króna, eru enganveginn nógar
til þess örugglega að mæta ófyr
irsjáanlegum útgjöldum á árinu
<og tryggja raunverulega greiðslu
hallalausan rekstur ríkisins, en
það þarf jafnan að vera lágmarks
jkrafa í ríkisrekstri nema ein-
Jiver sjerstök atriði rjettlæti
annað. Og þó má öllum vera
Ijóst, að tekj ubálkurinn ofbýður
gjaldþoli þegnanna eins og at-
vinnumálunum er nú komið,
nema að eitthvað alveg sjerstakt
komi til. Þegar svo er komið er
krafa þjóðarinnar fyrst og fremst
sú, að ráðist verði á gjaldabálk-
ínn. Utgjöid ríkissjóðs verði skor
m all veruíega niður.
EKKI AUÐVELT MÁL
Þessi krafa þjóðarinnar er að
sjálfsögðu eðlileg og sanngjörn,
svo langt sem hún nær. En málið
er ekki eins auðvelt eins og marg
'iur hyggur. Það er ekki hægt að
.láta sláttuvjel renna yfir akur
fjárlagafrv. og slá „allt hvað fyr
ir er“. Þar vaxa hlið við hlið
foæði lífgrös og illgresi, og vand
- 'jnn er að aðskilja þetta. Fjar-
3æga það, sem óþarft er og mið-
fctr skyldi án þess þó að torvelda
eðlilega þróun þess, sem lifa
skal og lifa verður. Það eru eng
Sn búhyggindi í því að skera það
niður éða draga úr því, sem vit-
anlega gefur margfalda upp-
skeru, jafnvel þótt hún komi
ekki á fyrsta ári, en undir þetta
fellur fjöldinn allur af útgjalda
liðum fjárlaganna, svo sem fram
3ðg til samgangna á sjó, íandi og
í lofti, framlög til landbúnaðar
mála, sjávarútvegsmála og ann
ara atvinnumála, framJsög til heil
brigðismála, skólamála og fje-
lagsmála. Hinar ævintýralegu
framfarir á öllum sviðum þjóð-
Án gengisbreytingarinnar fengju sjó-
menn 45-50 aura fyrir fiskkílóið
Ræða Gísla Jónssonar alþm. vlð
1. umr. fjárlaga á Alþingi
lífsins á þessari öld, og hin stór-
lega bættu lífskjör er ávöxtur
þeirrar víðsýni, sem ríkt hefir á
Alþingi á þessum málum. Það er
hvorki vandalaust nje viturlegt
að hætta að hlúa að þeim mál-
urri, þótt hitt sje rjett, að gæta
beri hófs, eftir því hvert gjald-
þol þegnanna er á hverjum
tíma. Það eru heldur ekki fram-
lög til þessara mála almennt,
sem þjóðin vill að skert verði
svo nokkru nemi, þótt nokkur
ágreiningur sje um einstök at-
riði þeirra. Megin krafan er hin,
að allur kostnaður við embættis
rekstur ríkisins verði færður rið
ur í stórum stíl, þótt vitað sje að
þetta sje miklum erfiðleikum
bundið. Fjárveitinganefndir allra
ára og fjöldi alþm. hafa jafnan
tekið mjög undir þessa kröfu, og
ítrekað hana við hverja ríkis-
stjórn, allt síðan árið 1943, án
þess að nokkur árangur sje enn
sjáanlegur nema síður sje. Nú
hefur fjármálaráðherra lýst yfir
því, að hjer verði á allveruleg
breyting i framtíðinni, og er það
vel. En megin ástæðan fyrir því,
að hjer hefir engu verið um þok-
að, er sú, að samfara þessu hefir
jafnan verið krafist, að Alþingi
og ríkisstjórn hefði meiri og
meiri afskipti af atvinnu- og
viðskiptamálum þjóðarinnar, og
seildist þar beinlínis meira og
meira inn á svið einstaklinganna.
Meirihluti þings og þjóðar hefir
talið þá stefnu rjetta, og því lát-
ið undan þeim kröfum. — Þessi
stefna hefir þanið ríkisbáknið
verulega út, gert það erfiðara,
flóknara og margfalt kostnaðar-
meira, án þess jafnframt að
tryggja jafnmiklar eða meiri
tekjur af rekstrinum. Skuldalisti
sá, sem fjármálaráðherra las
hjer upp að upphæð alls 85,6
millj. króna, auk þeirra ábyrgða,
sem ríkissjóður nú er í vegna
þessarar stefnu, sem hjer hefur
þróast á síðari tímum, sýnir best
hvert stefnir um fjármál ríkis-
ins, ef ekki er nú þegar spyrnt
hjer við fótum.
AÐVORUN
SJÁLFSTÆÐISFLOKKSINS
Sjálfstæðisflokkurinn hefir
jafnan varað við þessari þróun
málanna, bæði á Alþingi, almenn
um fundum og í málgögnum sín
um og hann varar við henni enn.
Honum er ljóst, að því lengra
sem haldið er á þessari braut,
því erfiðara verður að halda
niðri kostnaðinum við ríkisrekst
urinn, þvi erfiðara að afgreiða
viturleg og sanngjörn fjárlög og
því erfiðara að tryggja greiðslu-
hallalausan rekstur ríkisins. —
Sjáífstæðisflokknum er vel ljóst,
að þessi stefna bætir ekki lífs-
kjör almennings i landinu, Hún
lamar sjálfsbjargarviðleitni ein-
staklingsins og ábyrgðartilfinn-
inguna og kennir honum að
krefjast meira og meira af öðr-
um, en minna og minna af sjálf-
um sjer, þar til öllum áhyggjum
er kastað á ríkissjóðinn, sem
sjálfsagt er talið að hafi alla for-
sjá fyrir þjóðinni. Þar sem
slíkri þjóðfjelagsbreytingu hef-
ir verið komið á, eru lífskjör
þegnanna á engan hátt betri,
nema síður sje, enda er þá frels
jnu ‘fórnað fyrir forsjá þess op-
inbera. Mundi mörgum íslend-
ingi þykja það ömurleg um-
skifti, ef hann sjálfur ætti við
j?au að búa.
merkt með það, að sje tap á
rekstrinum, meira en þau sjálf
fá undir risið, fær ríkissjóðurinn
að bera hallann. Sje hinsvegar
gróði, fer hann að jafnaði í nýj
ar fjárfestingar eða sjóði, er fyr-
irtækin sjálf ráða yfir. Til rekstr
arþarfa ríkissjóða er lítið eða
jafnvel ekkert greitt, nema frá
einkasölunum, sém notaðar eru
-sem skattstofn fvrir rikið. Flest
• eiga þau sammerkt með það að
torvelda greiðsluhallalaus . fjár-
lög, að einkasölunum undan-
skyldum. Fæst greiða nokkurt
framlag á móts við skatta sem
á væru lagðir ef þau væru rek-
in af einstaklingum.
artið Stefáns Jóh. Stefánssonar,
að skipuð yrði nefnd manna ti\
þess að gera tillögur um þessi
mál. Nefndin safnaði mörgum
mikilvægum upplýsingum og
frá henni og fjárv.n. komu fram
margar tillögur til bóta, byggðaf
á starfi nefndarinnar. Og að síð-
ustu merk tillaga frá fjármála-
ráðherra um ríkisráðsmann. En
flest af þessu náði ekki fram a<3
ganga, þar á meðal frv. ráðh.,
vegna beinnar andstöðu allra
andstöðuflokka Sj álfstæðisflokka
ins á Alþingi. Þegar þriggjn
flokka stjórnin settist að völd-
um 1947, var það hennar fyrsta
verk að senda fjárv.n. uni 10
milj. króna hækkunartillögur á
fjárl. þess árs. Að ekki tókst sam
komulag um það, að tillögur
þessar yrðu teknar aftur, kom
beinlínis til af því, að ráðherrar
töldu virðingu sinni og metnaðt
Flest' því betur borgið, því meiri fram-
Gísli Jónsson.
RÍKISREKSTURINN
Á ábyrgð ríkissjóðs er í dag
rekin banka- og lánastarfsemi,
sem þó að mestu leyti er í dag-
legum rekstri óháð Alþingi og
ríkisstjórn, og þarf ekki einu
sinni að lúta ákvæðum launa-
laga um greiðslur til starfs-
manna sinna, og gætu því vel
hafið kapphlaup við ríkissjóð-
inn um launagreiðslur, enda
dæmi til þess að gildandi launa-
greiðslur þar hafi verið notaðar
sem meðal til að hækka Jaun
annara starfsmanna ríkisins. —
Ríkissjóður rekur póst, síma og
útvarp. Gilda allt aðrar reglur
um það fje, sem þessar stofnan-
ir ráða yfir, en um fje ríkissjóðs
almennt. Hjer er keypt og selt og
látið af hendi, lánað og tekið að
láni eftir allt öðrum og losara-
legri reglum en þeim sem gilda
um ríkisfje að öðru leyti. Og
þessvégna gátu þau undur skeð
að póstsjóður tók að .sjer fólks-
flutninga og rjeðist þar alveg að
þarflausu inn á svið einstakl-
inga, sem rekið höfðu þetta með
ágætum. Starfsemi þessi kostaði
póstsjóðinn miljóna fjárfestingu
og nokkur hundruð þúsund
króna tap á ári hverju, þar til
Sjálfstæðisflokkurinn fjekk að-
stöðu til þess að leggja rekstur-
inn niður og afhenda hann á ný
til einstaklinga.
Ríkissjóður rekur í-dag land-
smiðju, trjesmiðju, prentsmiðju,
fiskiðjuver, síldarverksmiðju,
tunnuverksmiðju og landbúnað.
Flest af þessu væri miklu betur
komið í höndum einstaklinga.
Eiga flest þessi fyrirtæki í megn
ustu erfiðleikum fjárhagslega,
og þó einkum þau, sem keppa
verða á frjálsum markaði við
einstaklingana. Ríkissjóður rek-
ur skipaútgerð með miljóna
rekstrarhalla, sem tekinn er með
sköttum af alþýðunni. Keppt
er við einstaklinga um flutning
á fólki og farangri umhverfis
landið og landa á milli, þótt að-
staða aðila sje all ólík. Og ríkis-
sjóður rekur verslun í stórum
stíl, en hjer er þess gætt að
tryggja honum einokunarað-
stöðu, svo að hvorttveggja
fyrirbyggt, áhætta af rekstri og
samanburður við frjálsa sam-
kepþni.
RÍKISSJÓÐUR BER
HALLANN
eiga þau sammerkt um það, að
losaralegri reglur gilda um fje
það, sem í þeim er bundið en um
fje ríkissjóðsins, og að stjórn
þeirra og fjárhagslegt eftirlit er
miklu veikara en vænta mætti
um fyrirtæki, sem velta miljón-
um árlega og sækja sum hver
stórar fjárfúlg’ur í ríkissjóðinn
til greiðslu á hallarekstri.
FJÖLDI RÁÐA OG NEFNDA
Ofan á allt þetta er þess kraf-
ist að ríkisvaldið hafi eftirlit
svo að segja með hverjum þeim
athöfnum, sem enn eiga að telj-
ast frjálsar í þessu landi. — Það
eitt út af fyrir sig kostar mörg
og dýr ráð, margar og dýrar
nefndir, marga og dýra menn,
sem betur væru komnir 1 fram-
leiðslu landsins. Svo lengi sem
Alþingi viðheldur þessu kerfi,
sem ‘umboðsmenn meirihluta
þjóðarinnar hafa komið á, verð-
ur fjármálaráðherra að ætla
nægllegt fje á fjárlögum til að
standast allan kostnað við í-ekst-
urinn og skattþegnarnir að bera
byrðina.
Eins og jeg tók fram áður, hef
ir Sjálfstæðisfloklcurinn sí og æ
varað við þessari stefnu og þess
ari þróun í viðskipta- og atvinnu
málum þjóðarinnar og hann var
ar við henni enn. En þjóðin hef-
ir ekki gefið honum nægilegt
fylgi til þess að hann einn geti
markað hjer aðra og hollari
stefnu og komið á nauðsyrileg-
um umbótum, á sama hátt og
hann hefir nú gert í sjerleyfis-
rekstrinum og þannig ljett af
þjóðinni miljóna skattaálögum.
En hann er fús til þess, að hafa
samvinnu um slíkar umbætur
við núverandi samstarfsflokk í
ríkisstjórn og á Alþingi. — Um
afstöðu andstöðuflokka ríkis-
stjórnarinnar til þessara mála,
þarf ekki að ræða, það er svo
ljóst hvað þeir vilja í þeim mál-
um. Þeirra takmark er meiri
ríkisrekstur og meiri höft,
hversu dýrt sem það reynist fyr
ir ríkissjóðinn og þjóðina. Sam-
anber þál. á þingskj. nr. 16, þar
sem þess er krafist, að ríkissjóð-
ur taki að sjer rekstur togaranna
og greiði hallann, ef ekki tækist
að fá samkomulag um kaup og
kjör sjómanna byggt á því að
ýtrustu kröfum þessara manna
verði jafnan mætt, eins og þeir
telji sjer þær nauðsynlegar á
hverjum tíma. Má fara nærri um
hvaða afleiðingar slíkt hefði á
afgreiðslu fjárlaganna, ef tillag-
an nær fram að ganga þannig.
MEGINSKILYRÐI FYRIR
SKYNSAMLEGRI AFGR.
E JÁRLAGA, AÐ RÁÐHERRAR
HAFI SAMRÁÐ UM FRAMLÖG
TIL FRAMKVÆMDA
Sjálfstæðisflokkurinn hefir
hvað eftir annað gert tilraun til
þess að fæía saman ríkisbákn-
ið og lækka þau útgjöld, sem
því eru samfara. Fyrrverandi
Rekstur sumra þessara fyrir-
tækja er tekinn á fjárlög, en1 fjármálaráðherra Jóhann Þ. Jós
annar • ekki. Öll eiga þau sam- efsson, gekkst fyrir þvi í stjórn-
lög sem þeír gætu tryggt úr rík-
issjóði til framkvæmda í þeiín
ráðuneytum, sem þeir hver fyrir
sig höfðu yfir að ráða. Einmitfc
þessi stefna hefir verið of mjög
ríkjandi, að hver ráðherra haMi
fast fram kröfum og óskum fyr-
ír sitt ráðuneyti, án þess að hafíi
urn þetta samráð við fjármála-
ráðherra, eða skeyta um hvaða
áhrif slíkt hefði á endanlega af-
greiðslu fjárlaga, sem þeir telja
að fjármáíaráðherra og hana
flokkur ættu einir að bera á-
byrgð á. Á þennan hátt hafa aH-
ir ráðherrarnir sraunverulega
gert sig að meira eða minna leyti
að fjármálaráðherrum og þó al-
gjörlega án ábyrgðar. Hefir
þetta e. t. v. komið enn skýrar
fram í daglegri afgreiðslu mála
og bera ríkisreikningarnir þesa
Ijósastan vottinn. Andstæðingar
Sjálfstæðisflokksins, sem þó á=
'valt hafa gagnrýnt ýmsar gjöríJ
ir fyrrv. fjármálaráðherra, telja
þessi vinnubrögð eðlileg. — Það
væri fyrst og fremst skylda
hvers ráðherra að sjá um sín
mál án tillits til afkomu ríkis-
sjóðs á hverjum tíma, sem fjár-
málaráðherra ætti einn að gæta
og /bera ábyrgð á. Jeg tel hins-
vegar að slík vinnubrögð sjeu
mjög skaðleg. Jeg tel að ura
þetta verði að vera fullt sám-
starf á milli allrá ráðuneytanna,
hver svo sem kann að fara með
fjármálin á hverjum tíma, og afcS
einmitt það sje megin skilyrðiö
fyrir skynsamlegri afgreiðslií
fjárlaga. Jeg veit að Sjálfstæðis-
flokkurinn er reiðubúinn til
slíks samstarfs, þótt hann fari nú
eigi með fjármálin.
STÆRSTU VERKEFNI
RÍKIS STJÓRN ARINN AR
Þegar núverandi ríkisstjórn
settist að völdum, var fyrsta og
stærsta verkefni hennar að leysa
aðkallandi vandamál í atvinnu-
málum og fjármálum þjóðarinn-
ar. Eitt af því sem samkomulag
varð um. var, að afgreiða
greiðsluhallalaus fjárlög fyrir yf
irstandandi ár. Hvort takast má
að skila greiðsluhallalausum rík-
isreikningi á þessu ári, er of~
snemmt að fullyrða nokkuð ura,
en líklegt þykir mjer að svo
verði eigi. Verður fjármálaráð-
herra eða ríkisstjórnin ekki
sökuð um þótt svo kynni að fara,
Hjer hafa að verki verið alveg
óvænt og óviðráðanleg öfl. Sjáv-
arafli hefir brugðist svo áfcj
segja allt árið fyrir Vesturlandi,
svo að til stórvandræða horffcr
fyrir þá menn, sem þanji atvinnu
veg stunda. Síldveiðin fyrir
Norðurlandi hefir algjörlega
hrugðist í sjötta sinn. Er Ijóst
hvaða gífurlegt tjón er að þvf
fyrir alla aðila. Verðfall á salt-
fiski hefir orðið um: 23% ái cr-
lendum markaði og bakað þjóð-
inni miljóna tap miðað við sölu-
verð síðustu ára, verð á ísvörð-
um fiski í Bretlandi fallið svo,
að farmar hafa selst fyrir minna
Fraxnhald á bls. 11«