Morgunblaðið - 23.08.1957, Qupperneq 3

Fðstudagur 23. ágúst 1957
MORCvnnraðið
3
Bjarni M. Císlason:
Hver á
ALLMIKIÐ hefir verið rætt um
handritamálið síðan dönsku blöð-
in birtu þá fregn, að íslendingar
hefðu óskað eftir að það yrði
tekið fyrir að nýju. Og þótt merki
legt megi virðast, halda andstæð-
ingar heimsendmgarinnar enn
fram afjtöð.i ninna svoköllaðu
sérfróðu '.nunna, er íram kom í
álitinu 1951, og var þó þetta á'it
í allri framsetningu svo hlut-
drægt, að það gat naumast nefnzt
vísindalegt. En látum svo vera,
að menn þykist ekki vita um þá
gagnrýni, er komið hefir fram á
álitinu. Hitt er enn undarlegra,
að nú er aftur farið að hamra á
því að háskólinn eigi Árnasafn,
þrátt fyrir það að ágætir danskir
lögfræðingar hafa sýnt og sann-
að, að sá eignarréttur fær ekki
staðizt frá lögfræðilegu sjónar-
miði. „Berlingske Tidende" voru
að kvarta um það nýlega, að með
því að skipa nefnd stjórnmála-
manna í málið, sé ekkert tillit
tekið til eiganda handritanna, og
þar er ekki átt við íslenzku þjóð-
ina, heldur háskólann í Kaup-
mannahöfn. Fyrir rúmum þrem-
ur mánuðum flutti þó „Berl-
ingske Aftenavis" mjög glöggva
greinargerð um málið eftir Alf
Ross prófessor, en þar er það
undirstrikað, að danska stjórnin
hafi fulla heimild til þess að af- i
henda handritin, án þess að
spyrja háskólann nokkuð um það.
Þessu virðast „Berlingske Tid-
ende“ hafa gleymt. Slík fram-
koma bendir óneitanlega til þess
að andstæðingar heimsendingar-
innar séu nú orðnir hræddir um
að danska þjóðin hafi smám sam-
an fengið að vita of mikið um það
hvernig í pottinn er búið, og að
afstaða hennar muni sigrast á af-
stöðu íhaldssamra vísindamanna
og skjalavarða.
Það er því rétt að skýra íslenzk
um lesendum nánar frá þeim
deilum sem þetta mál hefir vald-
ið hjá bræðraþjóðinni.
„Ugeskrift for retsvæsen" flutti
hinn 11. maí sl. grein eftir prófess
or dr. jur. Alf. Ross. Tekur hann
þar til nýrrar athugunar þá
spurningu hvort háskólinn eigi
handritin. Hann telur að þetta
atriði hafi ekki verið athugað
nógu gaumgæfilega, og heldur
því fram að ríkisstjórnin geti af-
hent handritin, þótt háskólinn
mótmæli. Hann tekur upp rök-
semdir nokkurra manna í nefnd-
arálitinu, og sýnir fram á að þeir
hafi verið mjög í vafa um hinn
lagalega rétt, því að þeir leggi
meiri áherzlu á pólitíska og sið-
fræðilega hlið málsins. Þó haldi
andstæðingar heimsendingarinn-
ar því fram að háskólinn eigi
handritin tvímælalaust. Þannig
kemst Viggo Starcke ráðherra
m.a. svo að orði: „Árnasafn er
réttmæt eign háskólans sam-
kvæmt gjafabréfi. Og þar sem
safnið er eign háskólans, getur
ríkið ekki gengið fram hjá rétti
hans, samkvæmt núgildandi lög-
gjöf“, Það er þessi staðhæfing,
sem próf. Alf Ross kveður niður.
Hann segir að safnið sé ekki eign
háskólans, og í grundvallarlögun-
um sé ekkert einasta ákvæði því
til fyrirstöðu, að ríkisstjórnin ráð
stafi safninu án samþykkis há-
skólans. Hann færir skjalleg rök
að þessari lögskýringu sinni og
segir síðan:
„Samkvæmt þessu má öllum
vera það ljóst að „eignarréttur"
háskólans á Árnasafni er ekki
hliðstæður því sem almennt er
átt við með „eignarrétti“. Háskól-
inn hefir engan einkarétt til þess
að nota safnið, heldur er hann
þvert á móti skuldbundinn til
þess að halda því opnu fyrir öðr-
um. Háskólinn hefir ekki rétt til
þess að ráðstafa safninu lagalega,
hann getur t.d. ekki selt það til
Ameríku. Safnið hefir aldrei ver-
ið sameinað eignum háskólans,
svo þangað er ekki að sækja
handrifin?
Bjarni M. Gíslason
neina réttarkröfu. Sé rétt á litið,
er „eignarréttur“ háskólans í
rauninni ekki annað en að hann
á að stjórna safninu samkvæmt
fyrirmælum skipulagsskrárinn-
ar“.
Og enn segir hann:
„Slíkur eignarréttur getur
aldrei notið verndar samkvæmt
ákvæðum 73. gr. grundvallárlag-
anna um eignarnám. Þau ákvæði
miðast við fullkominn yfirráða-
rétt og ráðstöfunarrétt í eigin
þágu, eins og er hinn viður-
kenndi eignarréttur. Sé gengið á
þann rétt, á viðkomandi heimt-
ingu á skaðabótum. En svo er
ekki um „eignarrétt" 'háskólans.
Linmitt vegna þess, að stofnunin
er ekki bær um að ráðstafa safn-
inu eftir geðþótta, getur t.d. ekki
selt það til Ameríku, þá hefir
safnið ekkert sölugildi, og þess
vegna væri það hreint út í blá-
inn að tala um skaðabótakröfur.
„Svipting eignarréttar" þýðir hér
ekki annað en breyting á reglun-
um um stjórn safnsins. Með 25.
gr. grundvallarlaganna er stjórn-
inni þetta heimilt. Hér koma ekki
til greina hinar sérstöku ástæður,
er krefjast lagaheimildar um
eignarnám“.
Alf Ross prófessor ber fram í
grein sinni mjög líkar hugmynd
ir og hinn frægi stjórnmálamað
ur og lögfræðingur A. C. Örsted
kom fram með 1851, þegar talað
var um að afhenda Árnasafn.
Hann hélt því þá fram að stjórn
in hefði heimild til að taka fulln-
aðar ákvörðun í málinu, hvað
sem liði áliti þeirrar nefndar, er
um málið fjallaði. En þá eins og
nú virðast andstæðingar afhend-
ingar, hafa verið mjög smeykir
við að tala um þessa hlið máls-
ins, sem sé annars vegar réttindi
háskólans, hins vegar heimild
hins opinbera að gera breytingar
á skipulagsskránni. Og síðan að-
skilnaður fslands og Danmerkur
varð og farið var að tala um
skipti á félagsbúinu, hafa and-
stæðingar málsins talið réttast að
halda því fram að háskólinn hefði
fullkominn rétt yfir safninu, en
ekki stjórn ríkisins.
Hér er um að ræða innbyrðis
stríð milli Dana um skýringar á
eigin lögum, en þessi deila getur
haft hina stórkostlegustu þýð-
ingu fyrir málstað íslendinga.
Þegar á allt er litið, hafa íslend-
ingar tröllatrú á því að danska
þjóðin muni leysa handritamálið
á bezta hátt, en fram að þessu
hafi allt strandað á þröngsýni
nokkurra vísindamanna. Og
þetta, að þessir menn skuli
hamra á því að háskólinn hafi
ótakmarkaðan umráðarétt safns-
ins, en ekki ríkisstjórnin, ber
vott um að þeir óttast að almenn-
ingsálitið, og þar með þjóðþingið,
muni vera andstætt skoðunum
þeirra. Annars mundu þessir
menn ekki hika við að láta stjórn
ina ráða.
En nú hafa upplýsingar um
sögu handritanna og þýðingu
þeirra fyrir ísland, borizt svo
vítt meðal dönsku þjóðarinnar,
að sumir eru orðnir hræddir um,
að safnverðir og málfræðingar
fái ekki leyfi til þess að taka
ákvörðun í málinu. Og auðvitað
hafa hinar lögfræðilegu skýring
ar Alf Ross prófessors, sín áhrif
hér að lútandi.
Stofnandi Árnasafns, Árni
Magnússon, lét eftir sig erfða-
skrá og sjóð, sem verja skyldi til
þess - að gefa út handritin „til
gagns fyrir föðurlandið og al-
menning". Skipulagsskrá sjóðs-
ins hefur sama gildi og hún væri
í erfðaskránni sjálfri. Á dánar-
degi sínum fól Árni tveimur
dönskum vinum sínum, prófess-
orunum Hans Gram og Thomas
Bartholin (yngra) að semja
skipulagsskrána. Hvorki erfða-
skráin né skipulagsskráin eru til
í frumriti, og ekki er heldur til
staðfest afrit af þeim. Árni Magn
ússon dó 1730, en skipulagsskrá
in var ekki lögð fyrir konung til
staðfestingar fyrr en 1760, og þá
voru þeir báðir látnir, Gram og
Bartholin. Það er álitið að nokk-
urn veginn hafi verið fylgt upp-
kasti þeirra Grams og Barthol-
ins, en vitað er þó að skipulags-
skráin gekk meðal lærðra manna
og einnig í Kansellí, áður en hún
væri staðfest. Á einu afriti frum-
ritsins má sjá, að sleppt hefur
verið úr skipulagsskránni ákvæði
um, að af henni skyldi gerð þrjú
samhljóða eintök „og eitt þeirra
sendast til íslands og vera birt
á Alþingi og síðan geymt i bisk-
upsskjalasafninu í Skálholti, en
afrit sendast umboðsmanni kon-
ungs á fslandi og biskupinum á
Hólum". En í 27. grein skipu-
lagsskrárinnar stendur þó, að það
falli sérstaklega í hlut „verald-
legra og andlegra yfirvalda á fs-
landi“, að finna að við háskólann
ef ákvæðum skipulagsskrárinnar
sé ekki fylgt, og háskólinn skyldi
síðan kippa í lag því er aflaga
fór og kappkosta að fylgja'fyrir-
mælum skipulagsskrárinnar í
öllu, og bæta tjón, ef hann hefði
orðið valdur að því. Allt þetta
staðfestir ómótmælanlega álit
Alf Ross prófessors, að „eignar
réttur" háskólans til safnsins er
ekki annar en sá, að honum er
falið að sjá um safnið eins og
fyrir er mælt í skipulagsskránni.
Nú hafa fleiri danskir lögfræð-
ingar komizt að þeirri niðurstöðu
að lagaleg eignarheimild háskól-
ans sé ekki óvefengjanleg. Step-
han Hurvitz prófessor dr. jur.
ritar til dæmis grein í „Politiken"
28. júlí 1950 og þar segir hann:
„Þungamiðja handritamálsins er
ekki lögfræðilegs eðlis, heldur
sögulegur réttur og siðferðileg-
ur réttur. Annars vegar eru fá
einir danskir sérfræðingar, sem
vilja halda í handritin, hins veg-
ar alþjóðarósk íslendinga að end
urheimta hjartfólginn þjóðararf.
Þannig horfir málið við, og lausn
þess ætti að vera Dönum auð-
veldari en virzt hefir. Hér er að-
eins um að ræða að meta meira
hærra sjónarmið en smámunina“.
Óhætt mun að fullyrða að við-
horf flestra Dana er eitthvað
svipað þessu. Mörgum virðist það
óviðeigandi lagatog, að meta
meira 200 ára gömul ákvæði en
réttarmeðvitund manna í dag. Alf
Ross prófessor hefir og drepið á
þetta, að með breyttum viðhorf-
um verði að breyta gömlum á-
kvæðum. Hann heldur því fram
að það sé fjarstæða að láta gömul
ákvæði fjötra kynslóðirnar um
allar aldir. Þær verði að hafa rétt
til þess að ráðstafa þjóðarverð-
mætum eftir eigin vild og eftir
því sem bezt má henta.
Auðséð er öllum þeim, er
fylgzt hafa með deilum um hand-
ritamálið í Danmörk, að þjóðleg-
ir menn hafa snúið baki við hinni
dáðu sérhagsmunastefnu 19. ald-
arinnar, og blöskrar ef hún ætti
að verða ráðandi um danska rétt
armeðvitund í handritamálinu.
Frá norrænu sjónarmiði er það
og með öllu óaðgengilegt að fara
nú eftir því sem maður, er nú
hefir legið 200 ár í gröf sinni,
taldi á sínum tíma heppilegast af
þjóðfélagslegum ástæðum. Á
hans dögum átti ísland engan
háskóla, heldur var háskólinn í
STAKSTEINHR
Kaupmannahöfn æðsta mennta-
stofnun fslands. Það var því rétt,
eins og þá stóð á, að fela há-
skólanum varðveizlu handrita-
safnsins og stjórna því sam
kvæmt fyrirmælum skipulags
skrárinnar. Nú horfir öðru vísi
við. Nú hefir aðaláhuginn á
rannsóknum safnsins flutzt yfir
Atlantshafið til Reykjavíkur.
Vísindalegar röksemdir mæla því
einnig með því, að safnið verði
flutt heim. Og ef dæma skal eftir
þeim ummælum, sem hvað eftir
annað hafa komið fram meðal al-
mennings í Danmörku, megum
vér ísíendingar vænta þess að
málið leysist á þann hátt er vér
óskum:
Öll handritin koma heim til
íslands!
En ekkert er hægt að segja
um hvenær það verður.
Ekki Rússland
Magnús Kjartansson heldur
áfram að skrifa um hin lélegu
lífskjör í Póllandi. Grein hans i
gær hefst með þessum orðum:
„Það eru ekki aðeins mjög ör
fjárfesting og víðtæk mistök í
Iandbúnaðarmálum, sem valda
því að lífskjör hafa batnað svo
dræmt í Póllandi eftir styrjöld-
ina að almenningur á erfitt með
að sætta sig við það. Enn ein
ástæða er sú að afköst í iðuaði
eru alltof léleg. Framleiðsla Pól-
verja gæti verið miklu meiri ef
vélar og vinnuafl væri hagnýtt
á hliðstæðan hátt og tíðkast í
Vesturevrópu og Bandarikjun-
um“.
Sérstaklega er eftirtektarvert,
að hér miðar Magnús fyrirmynd-
ina við Vestur-Evrópu og Banda-
ríkin en ekki Rússland!
Hímt yfir kúm
Síðar í grein sinni segir
Magnús:
„Það er ekki aðeins i iðnaði
sem afköst hafa verið slæleg, þá
sögu má í enn rikarl mæli segja
um landbúnaðinn. Það er t.d.
furðuleg sjón að sjá fullorðið
fólk hima daglangt út um allar
jarðir yfir einni eða tveimur
kúm sem eru á beit og slæpast
við að gæta þeirra. Það er ekki
til þess að ætlast að lífskjör vaxi
ört meðan vinnuafli er sóað á
þann hátt“.
Þessi lýsingf minnir mjög á frá-
sögn Þorsteins á Vatnsleysu frá
Rússlandi í fyrra. Þar ætti sósial-
isminn þó að vera farinn að njóta
sín til fulls!
Helming
skipanna
ausfur-þýzku fiski-
þegar úfhlufað
EINS OG áður hefur verið skýrt frystihús til að ráða við afla stóru
frá, var fyrir nokkru samið við
austur-þýzka skipasmíðastöð,
Volkswerft í Stralsund um smíði
á tólf 250 rúmlesta fiskiskipum
úr stáli. Nú hefur sex þessara
skipa verið úthlutað til eftir-
taldra aðilja:
1) Sigurðar Magnússonar, Eskif.
2) Einars Guðfinnss,, Bolungarv.
3) Leós Sigurðssonar, Akureyri.
4) Sigfúsar Þorleifssonar, Dalvík.
5) Til útgerðarfél. á Raufarho’fn.
6) Til útgerðarfél. á Vopnafirði.
Skip þessi eru einkum ætluð
til línuveiða og netjaveiða. Hafa
þau beitingaskýli og línurennu.
Stærð þeirra er einnig miðuð við
að þau geti í útilegu farið jafn-
vel á Grænlandsmið og sótt síld
djúpt í haf út. Flest skipanna
hafa útbúnað til togveiða.
Það hefur komið í ljós síðan
Hjálmar R. Bárðarson gerði
teikningar af þessari stærð fiski-
skipa, að fleiri hafa áhuga á þeim
en fyrst var ætlað. Það sem eink-
um veldur því, er að mörg hin
minni þorp hafa ekki nógu stór
togaranna, og lök hafnarskilyrði
litlu sjávarþorpanna eiga einnig
sinn þátt í að þau vilja heldur fá
skip af þessari stærð, heldur en
e. t. v. að vera mörg saman um
stóran togara.
Þá verður og auðveldara að
manna þessi skip en togarana.
Ætla má að ekki þurfi nema um
15 manna áhöfn á þau til línu-
veiða, en rúm er fyrir 20 manna
áhöfn, sem aðallega væri þörf
fyrir á síldveiðum. Af þessu sést,
að meiri likur eru til að hægt sé
að fullmanna skipið sjómönnum
frá heimahöfninni, heldur en er
um togarana nú. Hefur það verið
talinn ókostur við stóru togar-
ana, að þegar afla er iandað hef-
ur oft ekki nema hluti áhafnar-
innar komizt heim til sín.
Búizt er við að öll umrædd 250
rúmlesta stálskip verði tilbúin á
næsta ári. Nú eru einnig í smíð-
um í Austur-Þýzkalandi fimm 75
rúmlesta fiskiskip úr stáli. Þau
eru smíðuð í Fúrstenberg við
Oder og eru væntanleg hingað
til lands á þessu ári.
„Ofstjórn“
Einn kafli í grein Magnúsar
heitir „Ofstjórn“. Þar segir:
„Þessi sterka miðstjórn óx síð-
an og bólgnaöi ár frá ári, hún
öðlaðist sjálfstætt líf og eigin lög-
mál, en glataði í sama mæli
tengslum við alþýðu manna; fyr-
irmæli og skriffinnska komu í
stað lífrænnar forustu".
Enn segir Magnús:
„Á þessu tímabili einkenndist
allt atvinnulífið af fyrirmælum
að ofan, allt var skipulagt“.
Hér er hin sigilda Iýsing á að-
förum sósíalista. Magnús telur
þær skýringuna á ófarnaði Pól-
verja en berst samt með hnúum
og hnefum fyrir að koma sams
konar ofsjórn á í heimalandi
sínu.
„Falsa tölur“
Það eru ekki lýsingarnar á of-
stjórninni einni, sem eiga jafnt
við um ísland sem Pólland. því
að úrræði stjórnarvaldanna til
að bæta úr mistökum sínum eru
á báðum stöðum hin sömu Það
sanna þessi ummæli Magnúsar:
„Þá gripu stjórnarvöldin til
þess óyndisúrræðis að falsa tölur
og halda því fram í ræðu og riti
að lífskjörin bötnuðu samkvæmt
áætlun, einnig að landbúnaðar-
framleiðslan ykist eins og ráð
hefði verið fyrir gert. Fátt held
ég að pólskum verkalýð hafi sárn
að jafn mikið og þessi óheiðar-
leiki, að hlusta á það í ræðum og
lesa það í blöðum, hvernig lífs-
kjörin færu síbatnandi, i sania
tíma og hver maður fann það á
sjálfum sér og nágrönnum sín-
um að lýsingarnar stóðust engan
veginn, enda sannar fátt betur
hversu nijög stjórnarvöld lands-
j ins.höfðu fjarlægzt alla alþýðu“.
Þarna lýsir Magnús orði til
1 orðs því hugarfari sem nú ein-
kennir öðru fremur stjórnar-
hættina á íslandi. Um staðreynd-
irnar er í lengstu lög þagað og
beint talið til skemmdarstarfs,
þegar bent er á, að án óhvikullar
virðingar fyrir þeim sé voðinn
vís. Slíkar aðfarir teiða hvar-
vetna til ófarnaðar. Jafnt a ís-
landi sem í Póllandi.