Morgunblaðið - 21.02.1958, Side 9

Föstudagur 21. feTvrúar 1958
MORCTlNfíLAÐIÐ
9
Ferðabók Hendersons
FERÐABÓK — Frásagnir um
ferðalög um þvert og endi-
langt Island árin 1814 og 1815
með vetursetu í Reykjavík.
Eftir-Ebenezer Henderson. —
Snæbjörn Jónsson þýddi. —
Snæbjörn Jónsson & Co. h.f.
Reykjavík 1957.
Þessari Ferðabók hefir nú þeg-
ar verið svo vel tekið af alþjóð
manna hér á landi, og margir orð-
ið til að skrifa um hana ýtarlega
og lofsamlega, að enga þörf tel
eg vera á að rita meira um hana,
til að vekja athygli á henni. En
með því að góð vísa er aldrei
of oft kveðin, og ég mun hafa
heitið útgefanda hennar því að
segja eitthvað um hana, er mér
gæfist tími til eftir jólin, vil eg
ekki alveg svíkja þetta loforð
Mér er það líka óblandin á-
nægja að geta þessarar bókar,
því að haft hefi eg af því mikla
skemmtun að lesa hana í ígripum
nú yfir hátíðirnt.r.
„Sjaldan hafa ferðamenn bet-
ur launað gestrisni en þessi ágæti
maður“, sagði dr. Páll Eggert
Ólason einhvern tímann um
Henderson. Með riti sínu vakti
hann athygli erlendra mennta-
manna á landj og þjóð, sem þá
áttu sér formælendur fáa. Óbeð-
inn gerðist hann erindreki íslend i
inga í Danmörku er hann lýsti |
harmi þjóðarinnar yfir því, að A1
þingi hafði verið lagt mður um
aldamótin, fer á fund Kristjáns
ríkisarfa, er síðar varð konungur
hinn 8. með því nafni, og á við
hann langt viðtal um þessi efní.
Veit enginn hvaða áhrif þessi við
raeða kann að hafa haft á kon-
ungsefni, né hvort hún hefir ein-
hverju ráðið um vinsamlega af-
stöðu hans síðar meir til þessa
máls, en ekki er það samt ósenni
legt. Víst er um það, að svo vel
fór á með þeim, að Henderson til-
einkaði ríkisarfanum bók sína.
Öllum þeim, sem um þessa bók
hafa ritað fyrr og síðar, hefir
komið saman um, aó hér sé um að
ræða eina hina gagnmerkustu
ferðabók, sem skrifuð hafi verið
um fsland á öldinni sem leið. Höf-
undurinn, Ebenezer Henderson,
kom hingað sem erindreki Brezka
og erlenda Biblíufélagsins til að
dreifa út Biblíum og Nýja testa-
mentum landsfólkinu til sálu-
hjálpar. I þessum erindagerðum
ferðaðist hann hringinn í kring
um iandið á árunum 1814 og 1815
og víða um óbyggðir og ávann
sér hvarvetna traust og hylli ís-
lendinga, enda var Henderson án
efa hið mesta valmenm og stór-
vel að sér á ýmsum sviðum. At-
hyglisgáfa hans var sívakandi og
er það undravert hversu mikinn
og margháttaðan fróðleik hann
hefir dregið saman eigi aðeins
um andlegan hag og menningar-
ástand landsmanna, heldur og
um sögu, bókmenntir og r.áttúru-
fræði, einkum jarðfræði. Enda
þótt smávægilegs misskilnirigs
gæti á stöku stað, er hitt furðu-
legra, hversu þekking hans um
land og þjóð er yfirgripsmikil á
mörgum sviðum.
Á undanfarandi árum hafði
hann í Kaupmannahöfn numið
íslenzka tungu og lesið allt það,
er hann komst höndum yfir, af
íslenzkum bókmenntum og bók-
um um ísland, svo að hann var
vel undir ferð sína búinn. En hér
á landi safnaði hann handritum,
skýrslum og skrám um hin sund-
urleitustu efni, og hafði þar að
auki efalaust aðgang að mörgum
heimildum í Reykjavík veturinn
1814—15, er hann samdi fyrra
hluta ferðasögunnar. Á ferðum
sínum hefir hann spurt mennta-
menn spjörum úr og haldið ná-
kvæma dagbók, og þannig tekst
honum að skrifa svo merkilega
og gerfróða bók, að hún er enn
í dag heimildarrit um margt, sem
ella væri ekki vel vitað. Til dæm-
is telur dr. Sigurður Þórarinsson
Ferðabókina gagnmerkt rit frá
jarðfræðilegu sjónarmiði, og seg-
ir hann, að náttúrulýsingar hans
beri öll merki þeirrar gtögg-
skyggni, sem einkenni lýsingar
hans á mannfólkinu og þjóðlíf-
inu.
Það sýnir bezt drengskap þessa
manns, að lítt hirðir hann um
að draga Xram þær hliðar þjóð-
lífsins, sem hann efalaust hefir
fundið ýmsa misbresti á, svo sem
óþrifnað og annað þvi um líkt,
enda sennilega sett það á reikn-
ing fátæktarinnar. Hinu heldur
hann meira á loft, sem þjóðinni
var til sæmday: andlegu atgervi
lega fjalla um guðfræði. Kynnist
maður ýmsum bókum í pessum
bókaskáp. „Öll var fjölskyldan
með meiri háttar yfirbragði".
Auk þess að stjórna þessu stóra
heimili, sem taldi um 20 mamis,
fann frúin tíma til að mennta
sjálfa sig og kenna börnum sín-
um. Á kvöldin les sjálfur hús-
bóndinn ekki aðeins húslestrana,
heldur einnig upphátt fyrir fólk-
ið á kvöldvökum.
Ebenezer Henderson
hennar og undraverðri þekkingu.
sem honum þykir bera af öllu
öðru er hann hefir áður kynnzt.
En allt, sem hann greinir frá
landi og þjóð, er hermt af svo
mikilli vináttu og góðvild í garð
þessarar örfátæku þjóðar, að
einstakt er. Helzt ber hann Reyk
víkingum lítt söguna og telur
bæjarbrag þar ekki góðan, en
kennir það útlendum áhrifum.
Ber það saman við vitnisburð
Bjarna Thorarensens frá sömu
árum: „í Reykjavíkur dampa-
hvolfi getur ekkert gott anda dreg
ið“. Höfðu Reykvíkingar Hend-
erson í skopi.
Á yfirreið sinni um landið gisti
Henderson marga presta og em-
bættismenn og bregður hann upp
fjöldamörgum lifandi myndum af
heimilunum og fóikinu, sem hann
hittir. Gaman er t.d. að koma með
honum að Kjarna í Eyjafirði, þar
sem Gunnlaugur Briem sýslu
maður bjó þá. Er verið að fram
kvæma gagngerða viðgerð á bæn
um og mikil iðn úti og ínni.
Matjurtagarður er þar tvískipt-
ur, og veitt að honum vatni til
vökvunar frá mylnu, sem þar er
skammt frá. Yfir garðshliðinu
rituð (sennilega útskorin af
sýslumanni sjálfum) snjöli spak-
mæli. í skrifstofu og setustofu
sýslumannsins eruN ágæt bóka-
söfn um lögfræðileg og hagfræði-
leg efni. En eftir að hann er bú-
inn að gæða sér á bláberjum og
rjóma, er honum boðið unp á loft
til að skoða bókasafn húsfreyj-
unnar, frú Valgerðar Árnadóttur,
og er það um 100 bindi, sem aðal-
Slíkar lifandi lýsingar á fjöida
fólks frá fyrstu áratugum 19.
aldarinnar er hvergi að finna í
jafnríkum mæli og hér, og því er
gaman að vera í för með þessum
góða manni um landið. Mjög
reynir hann að kynna sér guð-
rækni fólksins og lætur yfirleitt
hið bezta af og rómar mjög áhuga
og skyldurækni margra presta.
Reyndar gefur Espólín í skyn, að
þeir muni hafa sett upp spari
andlitin, er þeir töluðu við Hend-
erson, en hann lagt allt út á bezta
veg, og má vera að eitthvað hafi
verið hæft í því. Hitt gat ekki
dulizt gestsauganu, hin óvenju
mikla lestrar- og fróðleiksfýst
alþýðu og furðulegur lærdómur
hjá sumum alþýðumönnum í erf-
iðustu vísindagreinum, eins og
t.d. hjá Jóni stjörnuiræðingi
Þórormstungu.
Henderson var svo innlífaður
Biblíunni, að hann beinlínis lifði
og hrærðist í andrúmslofti henn
ar. Er hið barnslega trúartraust
að vísu hrífandi og hefir án efa
orðið honum ómetanlegur styrkur
í lífsstarfi hans. En þó er það
undarlegt, hversu greind hans er
yfirleitt minni í trúarefnum en
annars staðar. Stafar þetta senni
lega frá þeirri tegund heittrún-
aðar.sem hann hefir upprunalega
orðið snortinn af. Fordæmingin
er þar á næsti leiti, og Biblían
er að hans hyggju fjarlæg sönn-
um kristindómi, og eru þeir, sem
þeirri kirkju fylgja, taldir vera
„fjötraðir af klerkakreddum og
haldnir hræðilegri blindu“, van-
þekkingu og hjátrú. Menn upplýs
ast í sannleikanum af þvi að
kynnast guðsorði í Bibliunni og -
getur það eitt vísað veginn til
sáluhjálpar. Það er merkilegt,
hvað þessum manni, sem svo
mjög óttaðist andlega harðstjórn
og „kreddur“ kaþólskra, er að
hinu leytinu meinilla við upp-
lýsingarstefnuna, sem vildi hafa
skynsemina að leiðarljósi i guð-
fræðinni og taldi reyndar enga
„fræði“ geta án hennar verið.
Hér virðist því hinn góði maður
hafa sjálfur verið haldinn af
þeirri „kreddu“. að trú gæti ekki
fyrirfundizt í hjörtum þeirra, sem
reyndu að hugsa með skynsemi
um dásemdarverk guðs, og virð-
ist þá skaparinn til lítils hafa
gefið mönnum vitið. Er ekki frítt
um að sama meinloka sitji enn
þá föst í stöku manni.
Ferðabók Hendersons kom upp
runalega út í tveim miklum bind-
um árið 1818. Eru þau nú bæði
þýdd í þessu eina bindi, sem er
um 500 bls. á lengd, en til þess
að gera bókina meðfærilegri var
sleppt formála höfundar og all-
langri ritgerð um íslenzkar bók-
menntir, sem taJið var að nú
þætti ekki mikið á að græða. En
ágrip af sögu íslenzku Biblíunn-
ar fylgir hér í bókarauka sem
áður, enda höfum vér ekki aðra
skilmerkilegri ritgerð um þetta
efni, og hefir Magnús Már há-
skólakennari ritað athugasenidir
og greinargóða viðbót við ritgerð
ina. Ennfremur hefir þýðandinn
Snæbjörn Jónsson skrifað for.
mála og ágæta inngangsritgerð
um Hyiderson, en dr. Sigurður
Þórarinsson hefir skrifað í eftir
mála: Nokkur orð um náttúru-
skoðarann Ebenezer Henderson.
Nafnaskrá fylgir ritinu svo sem
nauðsynlegt er, en þar hefir af
vangá verið villzt á þeim frænd-
um Stefáni og Bjarna Thoraren-
sen, amtmönnum á Möðruvöll-
um. Vitanlega er það Stefán, sem
er amtmaður nyrðra, þegar Hend
erson var þar á ferð.
Annars er frágangur þessarar
bókar allur hinn prýðilegasti, og
betur til hennar vandað bæði af
þýðandans og útgefandans hálfu
en algengt er með bækur, og er
þó söluverði hennar mjög stillt
í hóf. Bundin er hún í alrexín,
sem má kallast óslítandi og end-
ingarbetra en skinn, því að hvorki
vinnur á því vatn eða raki.
Kunningi minn kom inn í skrif-
stofuna til mín rétt þegar ég var
að færa bókina úr ferðafötunum
og sagði undir eins og hann hafði
sjónhending af henni: Snæbjörn
Jónsson hlýtur að hafa haft ein-
hverja hönd í bagga með útgáfu
þessarar bókar. Hvers vegna
heldurðu það, spurði ég. Það er
alltaf einhver sérstakur svipur
yfir þeim bókum, sem hann hefir
fjallað um og íegurri en á flest-
um öðrum.
Ekki er því að leyna, að Snæ-
björn Jónsson hefir hér að unnið
og eins og honum er lagið af
frábærri alúð. Hann hefir ekki
aðeins íslenzkað bókina af stök-
ustu vandvirkni, heldur senni-
lega einnig ráðið leturvali og
öllu útliti hennar. Góð bók þarf
líka að vera fallega útgeíin, svo
að hún sé kjörgripur. Og allra
sízt má spara í merkum bókum,
sem hafa heimildargildi, jafn-
sjálfsagðan hlut og nafnaskrá,
eins og allt of mörg dæmi finnast
um, nú í seinni tíð. Slíkur lykill
að bókinni eykur gildi hennar um
helming.
Það er gama* að minnast þess
að lokum, að Henderson batt svo
mikilli tryggð við ísland, að
hann lét einkadóttir sína, sem
seinna varð mikilhæf mennta-
kona, heita í höfuðið á íslandi.
Thulia hét hún, sem dregið er af
hinu fornfræðilega nafni: Thule,
sem Einar Benediktsson þýddi:
Sólarey, og vildi að vér tækjum
upp í stað hins kuldalega nafns
ísland. Þetta sýnir gleggst, hversu
hlýtt honum var til lands og
þjóðar.
Hafi þýðandi og útgefandi þökk
fyrir hina íslenzku útgáfu þessar
ar bókar, sem lengi hefir verið í
fárra manna höndum. Það var
góð jólagjöf. Vel fer á því, að
þeir hafa tileinkað Brezka og
erlenda Biblíufélaginu þessa út-
gáfu í þakklætisskyni og til minn
ingar um, að það sendi þennan
ágæta mann út hingað.
Benjamín Kristjánsson.
Hlégarður
Mosfellssveit
Hlégarður
Mosfellssveit.
U.M.F. Afturelding
frumsýnir gamanleikinn
GRÆNU LYFTUNA
eftir Avey Hopwood, í þýðingu Sverris Thoroddsen.
föstudaginn 21. febrúar kl. 9.
Leikstjóri: Klemenz Jónsson.
Bifreið fer frá B. S. í. klukkan 8,30.
Afturelding.
ro
1 Samkvæmiskjólar f
Verzlimarhúsnæði
óskast til leigu.
Tilboð sendist afgr. blaðsins fyrir 26. febrúar
merkt: 1414—7944.
Félagi óskast
í fyrirtæki með nýjar vélar og mikla fram-
tíðarmöguleika. Tilboð leggist inn á afgr. blaðsins
fyrir 28. þessa mánaðar merkt: Ábyggilegur -—8691.
s
I
F
F
O
N
KJÓLAR
Glæsilegt úrval
MARKAÐURINN
LAUGAVEG 89