Morgunblaðið - 24.12.1958, Blaðsíða 10

34
MORCUNBLAÐIÐ
Miðvik'udagur 24. des. 1958
Ræða við doktorsvörn
Hinn þjóðkunni, nýlátni fræðimaður, dr. |
Jón Jóhannesson prófessor, var annar \
andmælandinn, er Kristján Eldjárn, þjóð- s
minjavörður, varði doktorsritgerð sína, |
„Kuml og haugfé“. — Fer ræða dr. Jóns hér \
á eftir. \
s
MIKILL fengur er í ritgerð
þeirri, sem varin er við doktors-
próf hér í dag. Ekkert nýtilegt
yfirlitsrit um kumlfundi og haug-
té á landi voru var til, því að
ritgerð Kálunds frá 1882 um þau
efni var fyrir löngu úrelt orðin,
enda samin á þeim tíma, er forn-
leifarannsóknir voru enn mjög á
bernskuskeiði. Ritgerð þessi fyll-
ir því stórt skarð í bókmenntum
um íslenzkar fornleifar og um
leið í þekkingu vorri á menningu
og sögu forfeðra vorra í heiðnum
dómi. Hún hlýtur að verða und-
irstöðurit í islenzkum fornleifa-
fræðum um langa framtið, og
þótt hún úreldist eins og önnur
verk manna, munu áhrif frá
henni lifa með óbornum kynslóð-
um, er leggja stund á þessafræði-
grein. Nýir kumlfundir hljóta að
breyta ýmsum niðurstöðum eða
varpv á þær betra Ijósi, enda ger-
ir doktorsefni ráð fyrir því. Hann
er varkár og hófsamur í dómum
og ályktunum. Fyrir bragðið er
lítil hætta á, að hann leiði les-
jendur afvega, svo að löngum
krók nemi, og virðist mér það,
sem hann segir, yfirleitt vera á-
fanga á réttri leið. Með því vil ég
ekki segja, að doktorsefni hafi
hvergi skjátlazt, né heldur, að
hvergi sé hægt að komast lengra
en hann hefur gert með þeirri ,
þekkingu, sem nú er völ á. En ég
hygg, að í flestum greinum nemi
þar mjög litlu, svo litlu, að heild-
arsvipur þeirrar menningar og
þeirrar sögu, sem kumlfundir
geta sýnt, sé ekki afmyndaður,
svo að ókennilegur sé, þótt hann
sé um margt óglöggur, eins og
eðlilegt er.
* Auk fornleifa eigum vér miklar
ritaðar heimildir um víkingaöld,
eins og kunnugt er, og er dokt-
orsefni auðvitað undir sterkum
áhrifum frá þeim, eins og raun-
ar flestir eða allir fornleifafræð-
ingar, er fjallað hafa um þetta
tímabil í sögu norrænna þjóða.
Yeltur því á mikiu, að hinar rit-
uðu heimildir séu rétt skildar,
rétt met íar og nákvæm'ega með
þær farið. Mun ég nú drepa á fá-
ein atriði, sem þarfnast nánaii
athugunar í þeirri grein.
j Þegar í upphafi bókar, 1. kafla,
má sjá, að doktorsefni er ekki
jafnvígur á meðferð ritaðra heim-
ilda og á meðferð fornleifa. Á 12.
bls. er hinn írski munkur, sem
ritaði „De mensura orbis terrae",
af vangá nefndur Dicuilius á
þremur stöðum, en hann hét
Dicuilus. f öðru lagi dregur dokt-
orsefni þá ályktun af orðalagi
munksins um dvöl hinna írsku
klerka í Thule í lok 8. aldar, að
írar hafi ekki fundið landið fyrst
þá, heldur hafi tilvera þess verið
alkunn, og sé líklegt, að þeir hafi
Verið farnir að sigla þangað áð-
ur. En Thule var alkunnugt á
bókum frá dögum Pýtheasar, og
Dicuilus hugði, að land það, sem
klerkarnir komu til, hefði ver-
ið Thule. Gat því hvorki honum
né klerkunum komið til hugar,
að þeir hefðu fundið nýtt land,
jafnvel þótt svo hefði verið. Er
því ekki heimilt að draga af frá-
sögn Dicuilusar þá ályktun, sem
fyrr var greind. En bæði þessi at-
riði má finna í eldri ritum á ís-
lenzka tungu, og má virða dokt-
orsefni til nokkurrar vorkunnar,
að hann skyldi ekki athuga þau
betur, þótt hann hefði átt að
sýna meiri varkárni, þar sem
hann var inni á brautum, sem
voru honum ekki jafnkunnar og
fornleifafræðin sjálf.
Fróðleg og skemmtileg er
greinargerð doktorsefnis fyrir
hinum rómversku peningum og
minjum þeim, er með þeim fund-
ust. Virðist sennilegt, að minj-
arnar séu norrænaf, en hvergi er
á það minnzt í ritinu, hvers
vegna doktorsefni gengur að því
sem gefnu, að þær séu ekki eldri
en frá landsnámsöld. Velmá vera,
að einhver einhlít rök séu fyrir
þeirri skoðun, þótt mér séu þau
ekki kunn, en þá hefði doktors-
efni átt að geta þeirra. Eða lét
hann ritaðar heimildir hafa
þarna of mikil áhrif á sig, svo að
honum flaug ekki í hug að at-
huga, hvort minjarnar,'sem fund
ust með peningunum, gætu ekki
verið frá sama tíma og þeir? í
fljótu bragði hefði sú lausn virzt
eðlilegust, og hefði því þurft að
taka hana fyrst til athugunar og
hafna henni ekki, fyrr en sannað
varð, að hún fékk ekki staðizt.
í þriðja kafla er fjallað um
umbúnað kumla frá ýmsum hlið-
um. Gæti verið ástæða til að
drepa þar á sumt, en flest er það
lítils háttar. Hér mun ég aðeins
minnast á fáein atriði í sambandi
við staðsetningu kumla, því að
mér virðist, að doktorsefni hafi
ekki hagnýtt þar heimildir, bæði
ritaðar heimildir og fornleifar, til
hlítar. Á bls. 202—203 bendir
hann á, að heiðnir menn hafi
jafnan verið heygðir utan tún-
garðs, og virðist því rétt að gera
ráð fyrir, að kuml, sem fundizt
hafa í túni, séu annaðhvort ekki
kuml heiðinna manna eða tún
hafi skapazt þar, síðan kumlið
var gert. En doktorsefni minnist
ekki á þann möguleika, að prím-
signdir menn hafi verið jarðaðir
í túni, og virðist þó heimild um
það í Valla-Ljóts sögu. Þar segir
um Eyjólf Valgerðarson, er
drukknað hafi í Gnúpufellsá:
„Hann var jarðaðr á Möðruvöll-
um í túnvellinum heima ok var
prímsigndr áðr“. (ísl. fornr. IX,
237). Auðvitað má vera, að ekki
sé að marka söguna um þetta, en
varlegra er þó að gera ráð fyrir,
að staðsetning kumla prím-
signdra manna hafi verið önnur
en heiðinna, þótt lítill eða
enginn munur hafi ef til vill
verið á gerð kumlanna. Vera má,
að doktorsefni telji prímsignda
menn með kristnum, en vafamál
verður að telja, að það sé hægt
að öllu leyti, og ekki er heldur
víst, að prímsigndir menn hafi
verið svo fáir, að þeir skipti
engu máli. A.m.k. verður að gera
ráð fyrir, að þeir geti stundum
ruglað bækur fornleifafræðinga.
Þá sakna ég þess, að hvergi i
bókinni er minnzt á tilhneigingu
heiðinna manna til að velja
kumlum stað, þar sem umferð
var á sjó eða landi. Virðist sá
möguleiki hafa verið svo fjar-
lægur doktorsefni, að hann hef-
ur stundum fellt úr kumlalýs-
ingum atriði, er þá staðsetningu
varða. Má nefna sem dæmi
Stafnskumlið í Bólstaðarhlíðar-
hreppi (bls. 102—103). En dokt-
orsefni getur þess á öðrum stað
í sambandi við kuml, er komið
hafa í ljós af náttúruvöldum, að
fyrst hafi séð á Stafnskumlið í
reiðgötubakka (bls. 198). Eigi að
síður sést þó greinilega af ýms-
um uppdráttum og frásögnum í
ritgerð doktorsefnis, að þennan
hátt staðsetningar hefði þurft að
athuga vandlega. Hér verður að
nægja að nefna sem dæmi 7.
mynd (bls. 38, riss af afstöðu
kumlaleifa við Rangá), 13. mynd
(bls. 54, afstöðu hauganna í
Traðarholti), 22. mynd (bls. 85,
afstöðu kumlateiga fyrir botni
Berufjarðar), 30. mynd (bls. 116,
riss af afstöðu kumla á Ytra-
Hvarfi í Svarfaðardal), 59. mynd
(bls. 163, riss af afstöðu kumla í
Glaumbæ í Reykjadal), og 71.
mynd (bls. 191, uppdrátt af
Granagiljum). Enn fremur má
benda á, að vegagerðarmenn hafa
fundið 28 kumlstaði eða 22,8%
að tali doktorsefnis (bls. 198).
Hyggur hann, að ástæðan sé sú,
að kumlin hafi verið fyrir á þurr-
um hávöðum, þar sem mölin var
tekin til vegarins (smbr. bls.
203). En sú skýring virðist vera
alveg út í hött. Hins vegar var
eðlilegt, að vegagerðarmenn
rækjust á kumlin, ef haft er í
huga, að menn höfðu tilhneig-
ingu til að staðsetja þau nálægt
vegum og vegir hafa haldizt á
sömu slóðum allt frá landnáms-
öld í ýmsum héruðum. Ef vel
átti að vera, hefði þurft að rann-
saka staðsetningu allra kumla
frá þessu sjónarmiði, og mætti
þá hafa í huga, hvort kumlin
hafa ekki einkum verið sett ná-
lægt áningarstöðum, ef þess var
kostur. Á sama hátt kynnu kuml,
sem sett voru við sjó, að vera ná-
lægt höírium. Doktorsefni tilfær-
ir málsgrein eftir Brþgger, þar
sem vikið er að þessum staðsetn-
ingarhætti kumla (bls. 205), en
hann virðist ekki hafa eygt þar
neitt rannsóknarefni.
Því til styrktar, að þessi stað-
setning kumla sé ekki eintóm í-
myndun, bá benda á óskyldar
heimildir, sem doktorsefni hefur
ekki notað. Orðin leiða (=jarða)
og leiði eru talin skyld nafnorð-
inu leið, og sögnin að götva er
talin skyld nafnorðinu gata. Þau
orð benda til þess, að einhvern
tíma hafi verið mikill siður með
norrænum mönnum að greftra
menn við vegi. Hið sama má ráða
af þessum vísuhelmingi úr Háva
málum (72. v.):
Sjaldan bautarsteinar
standa brautu nær,
nema reisi niðr at nið.
Þarna er lýst norskum sið á 9.
eða 10. öld, og má ætla, að baut-
arsteinar hafi oftast staðið á eða
við hauga, sem reistir voru við
vegi. Loks segir svo í Vatnsdæla
sögu um Ingólf Þorsteinsson:
„ok áðr Ingólfr andaðisk, bað
hann sik grafa í öðru holti en
þeir váru grafnir frændr hans
ok kvað þá hugkvæmra Vatns-
dalsmeyjum, ef hann væri svá
nær götu“. (ísl. fornr. VIII, 108-
109), Þarna hefur geymzt minn-
ing um siðinn, þótt hún sé blikn-
uð orðin.
Hinar tvær síðasttöldu heimild
ir sýna, að menn hafa verið jarð-
aðir nálægt alfaraleiðum, til þess
að minning þeirra geymdist sem
bezt. Hér á landi hirtu menn þó
ekki um ýmis sýnileg tákn, svo
sem bautarsteina eða rúnir, og
lítt um stóra hauga. En ýmislegt
bendir til, að leiðin hafi stund-
um verið merkt með vörðubroti
eða steinum (smbr. orðið kuml
— merki, upphaflega), og bágt á
ég með að trúa, að leiðin hafi
ekki að jafnaði verið hlaðin upp,
nema umkomulausir einstæðing-
ar ættu í hlut, þótt ekki væri
orpinn haugur.
Það má verða fornleifafræð-
ingum og öðrum fræðimönnum
að ýmiss konar gagni, ef þeir
hafa í huga þann möguleika, að
kuml hafi jafnan verið sett í ná-
lægð vega eða svo, að vel sást til
þeirra af vegum. Það getur leitt
til þess, að auðveldara sé að
hefja leit að kumlum með von
um árangur, og á hinn bóginn
getur það leitt til þess, að fornir
vegir finnist, sem aflagðir eru
fyrir löngu.
í V. kafla, sem fjallar um nor-
ræna stílþróun á söguöld (ætti
að vera víkingaöld), og reyndar
víðara í bókinni, þýðir doktors-
efni nafnið Oseberg með ’Ásu-
berg, og í samræmi við það seg-
ir hann til dæmis á 388. bls.:
„Ása drottning, móðir Hálfdanar
svarta og amma Haralds hár-
fagra, er talin hafa verið heygð
í Ásubergshaugnum um 850“. Það
er að vísu rétt, að sumir hafa
talið eða ímyndað sér, að Ása
drottning væri heygð í haugi
þessum og Oseberg væri til orðið
úr Ásuberg, en aðrir hafa and-
mælt hvoru tveggja, og hafa þeir
ýmislegt til síns máls. Nú er það
að vísu svo, að þetta skiptir litlu
eða engu fyrir sögu norrænnar
stílþróunar á vikingaöld, en
mér finnst samt, að doktorsefni
hefði átt að sleppa þessu eða slá
nokkurn varnagla, enda hefur
hann alveg leitt hjá sér að reyna
að nafngreina menn í íslenzkum
kumlum, og er þó stundum hægt
að benda á nöfn þeirra með meiri
rökum en nafn drottningarinnar
í Osebergshaugi.
í síðasta kafla ber doktorsefni
saman þær niðurstöður, sem
hægt er að fá af fornleifum og
öðrum heimildum, og snýst sá
samanburður upp í umræður um
uppruna íslendinga.
Sá samanburður er þá og hlýt-
ur að vera að ýmsu leyti lausleg-
ur, sökum þess hve efnið er um-
fangsmikið, og ekki síður af
hinu, að hér vantar greinargerð
fyrir fornleifum, sem verður að
telja allmerkar heimildir. Má
þar fyrst nefna greinargerð fyr-
ir húsakynnum manna í heiðni á
landi hér, en af þeim má ýmis-
legt ráða um menningu, heil-
brigðishætti, efnahag og jafnvel
verzlunarsambönd um þær
mundir. En ekki skal saka dokt-
orsefni um,þótt hann sleppti þess-
um þætti, með því að hann hefði
Framh. á bls. 35.