Morgunblaðið - 18.09.1959, Blaðsíða 19

Fostudagur 18. sept. 1959
MORGVNBL 4Ð1Ð
19
— Njála
Framh. aí bls. 11
sónum. Nú hagar svo til um Njálu
og aðrar íslendinga sögur, að í
þeim geta verið íólgnar ýmsar
ábendingar, sem samtímamenn
gátu skilið, en vér hendum eng-
ar reiður á. Eins og kunnugt er,
þá er mikið um lifandi mann-
lýsingar í sögunum. Engar líkur
eru til, að arfsögur um vaxtar-
lag og háralit íslenzkra bænda á
10. öld. hafi varðveitzt fram á
13. öld. Hitt er miklu sennilegra,
að höfundur sagnanna hafi tek-
ið fyrirmyndir úr samtíð sinni.
Mig minnir, að Einar Ólafur hafi
einhvers staðar bent á, að lýsing-
in á Skarphéðni í Njálu sé býsna
lík því, sem Sæmundi Ormssyni
er lýst í Svínfellinga sögu: „föl-
leitur, eygður vel og nokkuð
munnljótur". Hafi Svínfellingur
skrifað Njálu, eins og haldið
hefur verið fram, hvort sem það
var Þorvarður Þórarinsson eða
einhver annar, má nærri geta,
hvort hann hafi ekki þekkt Sæ-
mund. Og þeir, sem fyrst hlýddu
á Njálu og lásu hana, hafa að
sjálfsögðu kannazt við lýsinguna.
Um skapgerðarlýsingar í íslend-
inga sögum getur gegnt svipuðu
máli. Sé þetta rétt athugað, hafa
mannlýsingar í fornsögum verið
lyklar að réttum skilningi á þeim,
lýsingarnar hafa hjálpað mönn-
um til að átta sig á, hverjir sam
tímamenn voru látnir birtast í
gervi fornmanna.
Líkingarnar, sem Barði bendir
á, með atburðalýsingum Njálu og
frásögnum í þrettándu aldar
heimildum, eru svo margar og
nánar, að fram hjá þeim verður
ekki gengið. Hitt er svo annað
mál, að vér getum ekki vitað,
að hve miklu leyti höfundur henn
ar hagaði því svo til af ásettu
ráði. En óhugsanlegt er, að sam-
tímamenn hans hafi ekki áttað sig
fullkomnlega á þeim líkingarat-
riðum, sem Barði hefur bent á.
Það verður aldrei nógsamlega
brýnt fyrir fræðimö'nnum, sem
fjalla um íslendinga sögur, að höf
undar þeirra voru að rita fyrir
samtið sína, og vér getum ekki
vænzt þess, að oss verði auðið að
skilja sögurnar á sama hátt og for
feður vorir á 13. öld.
Ein tegund „lykla“, sem Barði
leggur áherzlu á, eru gervinöfn.
í Njálu koma til að mynda fyrir
nöfn norskra stýrimanna, sem eru
auðsæilega mynduð eftir heitum
Norðmanna, sem komu til íslands
um miðja 13. öld. Á það hafði
Einar Ólafur áður bent, eins og
Barði víkur að í ritgerð sinni.
Að hyggju Barða eru nöfn þessi
ekki gerð af handahófi, heldur
eiga þau að minna menn á til-
tekna atburði, sem gerðust á dög-
um höfundar. Þá ræðir Barði um
gervinöfn, sem eru lík að hljóm-
falli, lengd eða merkingu nöfn-
um þeirra, sem átt er við. Þannig
telur hann, að nöfn feðganna í
Njálu Valgarðs og Marðar eigi
að minna á nöfn Saurbæjarfeðga
Þorvarðar og Þórðar, svo að eitt
dæmi af mörgum slíkum nafna-
samstæðum sé nefnt. En vitan-
lega eru það ekki nöfnin ein, sem
áttu að leysa dulmál skáldsög-
unnar; höfundi voru tiltæk önn-
ur ráð, svo að ekki yrði um
villzt.
V
Ef höfundum Njálu, Ljósvetn-
inga sögu og ölkofra þáttar hef-
ur verið svo mikið í mun, sem
Barði vill vera láta, að ná sér
niðri á andstæðingum sínum,
verður að gera ráð fyrir því, að
höfundar hafi treyst því, að verk
þeirra yrðu fljótt kunn. Og raun-
ar bendir margt til þess, að ís-
lendinga sögur hafi náð furðu
skjótri útbreiðslu. í sjólfu sér
liggur beinast við að telja, að
hinn óseðjandi markaður fyrir
skemmtirit á fslandi á 13. öld hafi
séð fyrir því, að sögurnar bær-
ust fljótt og víða. En séu þess-
ar sögur að verulegu leyti „níð-
rit“, er sennilegt, að höfundar
hafi látið sér annt um, að sög-
umar bærust sem fyrst til eyma
þeim, sem níðið átti að bíta, ekki
sízt þar sem svo var um hnútana
búið, að málssóknir gátu ekki
hafizt af níðinu. Ég get ekki var-
izt því að hugsa mér, að ölkofra
þáttur hafi verið saminn í því
skyni að skemmta með alþingis-
gestum. Um alþi ígistímann hafa
sögur verið lesnar upp tii skemmt
unar mönnum, og hafi ölkofra
þáttur verið lesmn upp á Þing-
velli, getur naumast hjá þvi hafa
farið, að þeir, sem hnúturnar
voru ætlaðar, aafi verið þar til
viðtöku. Þá er það einnig senni-
xegt, að sumar sögurnar hafi ver-
ið samdar í því skyni að skemmta
mönnum við ákveðið tækifæri;
mætti láta sér til hugar koma,
að sumar sögurnar hafi verið
ritaðar upphaflega til að
skemmta með brúðkaupsgestum
í veizlum þeim, sem lýst er í
Sturlungu. Hversu sem þeim mál
um er farið, þá er hitt sennilegt,
að höfimdur Njálu hafi haft á-
kveðna áheyrendur 1 huga. Eins
og mörg önnur fornrit vor mun
hún upphaflega hafa verið sam-
in í ákveðnum tilgangi; hlutverk
hennar hefur í öndverðu verið
miklu þrengra en síðar varð.
VI
f sambandi við þá kenningu,
, að sumar íslendinga sögur séu
dulbúnar skáldsögur, er rétt að
athuga, hvort nokkur almenn
bókmenntaleg rök séu henni til
stuðnings. Einar Ólafur Sveins-
son hefur haldið því fram, að
Njála sé of mikið listaverk til að
vera lykilróman um samtímann.
Hann skýrir áhrif samtímans á
söguna á þá lund, að höfundur
hennar hafi að vísu stuðzt við
reynslu sína, en hafi hins vegar
að öllum líkindum „haft óbeit
á óunninni stælingu atburða sam
tímans, nema hrein smáatriði
væru“. Skilningur Eihars Ólafs
er því allur annar en Barða. Ég
fæ ekki séð, að Njála þurfi að
vera minna listaverk, þótt hún
sé dulbúin skáldsaga um sam-
tímann. Áhrif sögunnar á áheyr-
endur og lesanda hafa vitanlega
verið magnaðri, ef hún fól í sér
tilvitnanir til nýorðinna atburða.
Og hafi höfundur verið að túlka
samtímamenn sína með mann-
lýsingum sögunnar er það vitan-
lega ekki mmna listaafrek en
hitt, að hann hafi glæít hinar
fornu hetjur nýju iífi.
í íslenzkum fornkveðskap leik
ast á samtíð og fortíð. Það er
eitt af höfuðeinkennum drótt-
kvæða, að samtímaviðburðum sé
iýst með því að vísa til atburða
í hetju- og goðasögum. Skáldin
þekktu aragrúa af sögum og sögn
um, sem þau beittu til að skýra
samtímann. Þetta kemur greini-
lega fram í notkun kenninga, sem
drengar eru af slíkum sögum.
Kenningarnar gegndu meðal ann-
ars því hlutverki að minna
menn á fornar sögur, sem vörp-
uðu einhverju ljósi á það, sem
verið var að lýsa. Áhrifum náðu
skáldin með fjölbreyttum hug-
renningatengslum, þau knúðu
menn til að skoða samtímavið-
burði í Ijósi fornra sagna. Oft
eru tilvitnanir næsta myrkar, en
stundum gerast skáldin berorð,
eins og til að mynda Gísli Súrs-
son, þegar hann ber brigðlyndi
systur sinnar saman við tryggð
Guðrúnar Gjúkadóttur, sem réð
bónda sínum bana til að hefna
bræðra sinna. Um þetta ein-
kenni dróttkvæða mætti fara
mörgum orðum, en hér er á það
minnzt í því skyni að sýna fram
á, að fornmönnum var tamt að
nota sögur til að skýra samtím-
ann.
Ef fornsögur vorar eru dulbún-
ar skáldsögur um samtíð höfunda,
hefur merkileg bókmenntaþróun
gerzt. Islenzkir höfundar á 13.
öld hikuðu ekki við að lýsa
samtíð sinni berum orðum og á
Iistrænan hátt, og er íslendinga
saga Sturlu Þórðarsonar fegursta
dæmi þess. Hvers vegna gripu
aðrir höfundar til þess úrræðis að
dylja samtímamenn sína í gervi
fornmanna? Er sennilegt, að það
hafi verið gert, ef þjóðin hafði
ekki vanizt slíku fyrirbæri?
Freistandi væri að rekja þetta
atriði nánar, en hér er þess ekki
kostur. Til gamans get ég minnt
á söguna af Haraldi harðráða og
Þjóðólfi skáldi. Þeir komu eitt
sinn að skinnara og járnsmið,
sem voru að fljúgast á. Konung-
ur það þá Þjóðólf að kveða um
áflogin og láta annan verá Geir-
röð jötun og hinn Þór. Konung-
ur var því að fá skáldið tii að
heimfæra alkunna goðsögu á
þessa kumpána. Þegar Þjóðólfur
hafði ort vísu um þetta, bað kon-
ungur hann að yrkja aðra vísu
og láta annan vera Sigurð Fáfnis-
bana og hinn Fáfni. Þetta dæmi
og aðrar svipaðar sögur getur
verið gott að hafa í huga, þegar
rætt er um bókmenntalega ann-
marka á því, að fslendingar að
fornu hafi samið dulbúin rit. í
vísum Þjóðólfs er það vitanlega
gert ljóst, að verið er að fjalla
um tvennt: hin fomu sagnaminni
annars vegar og skinnarann og
járnsmiðinn hins vegar. Næsta
stig hefur verið að taka forna
sögu að yfirskini og nota hana til
að lýsa með samtíðarmönnum án
þess að hafa berorðar tilvitnanir
til þeirra.
VII
Það var ekki ætlun mín að
skrifa ritdóm um verk Barða,
enda hefur það ekki verið gert.
Þessar hugleiðingar mínar eru
næsta sundurleitar athugasemdir
um geysivíðtækt efni. Ég get ekki
skilizt svo við þetta mál, að ég
hvetji ekki menn til að lesa
„Höfund Njálu“. Mörgum aðdá-
endum íslenzkra fornsagna mun
eflaust þykja miður, að hinn
látni fræðimaður varði svo mikl-
um lærdómi til að gjörbreyta
skilningi manna á höfuðverki ís-
lenzkra bókmennta. En hinu
mega tortryggnir menn þó ekki
gleyma, að langar aldir hafa lið-
ið, síðan Njála var rituð, og því
er eðlilegt, að skilningur vor á
henni sé annar en ætlazt var til í
— Kvikmyndir
Framh. af bls. 6.
gömlu nemenda hennar að heim
sækja hana og við það rifjast upp
fyrir henni líf hennar frá því
hún gerðist kennslukona og af-
skipti hennar af börnunum, sem
hún alltaf hefur reynt að leið-
beina og styðja í vandamálum
þeirra. Eru þessar hugleiðingar
kennslukonunnar meginefni
myndarinnar.
Hugmynd þessi er góð og
þannig á henni haldið, að ég held
að flestir munu hafa ánægju af
að sjá myndina enda þótt því
verði ekki neitað að mjög slái útí
fyrir höfundinum í lok myndar-
innar, eins og svo oft vill verða
um svipaðar myndir af svipuðu
tagi.
Jennifer Jones leikur kennslu-
konuna með ágætum. Aðrir leik-
endur fara einnig vel með hlut-
verk sin.
Bátur til sölu
Tæplega 2ja smálesta vél-
bátur í Hnifsdal er til sölu.
Báturinn er fjögra ára gamall
með sex hestafla Gautavél,
sem er tveggja ára gömul.
Semja ber við Guðjón Sig-
urðsson Hnífsdal eða Sigurð
Bjarnason alþingismann, síma
2-24-80, Reykjavík.
Til sölu
4ra herb íbúð, 109 ferm., vest
arlega við Sólvallagötuna. —
Sérstaklega hagkvæmir
greiðsluskilmálar. Upplýsing-
ar veitir:
Gunnlaugur Þórðarson, hdl.
Sími 16410.
öndverðu. Og hafi rit Barða fært
oss nær þeim skilningi þá hljót-
um vér að taka hann fram yfir
barnatrú vora. Kenningar Barða
munu gjalda þess, hve málið er
viðkvæmt. En jafnvel þeir, sem
fordæma niðurstöður bókarinnar,
munu njóta þess að lesa hana,
því að hún er skemmtileg af-
lestrar, rituð af mikilli þekkingu
og sums staðar af mikilli iist. Og
bókin er ekki sízt auðug heimild
um mikinn lærdóms- og gáfu-
mann, sem beitti frábærri hug-
kvæmni og þekkingu til að leysa
einhverja torræðustu gátu ís-
lenzkra bókmennta.
Hermann Fálsson.
Við þokkum hjartanlega alla vinsemd okkur sýnda
á 60 ára afmælum okkar 6. júlí og 13. sept.
Guðríður Nikulásdóttir, Öskar Guðmundsson,
Skerseyrarvegi 3, Hafnarfirði
Atvinnurekendur
Vélvirki óskíir eftir vel launaðri vinnu. Er vanur
allri járnsmíði og viðgerðum á þungavinnuvélum,
einnig akstri vörubifreiða. Þeir sem vildu sinna
þessu leggi nafn og símanúmer á afgreiðslu blaðsins,
merkt: „Vélvirki — 4754“.
Stahl Wille
. verkfærin eru komn.
Verzl. B. H. Bjarnason
JOHAN VILHEM LINDBERG
lézt að Elliheimilinu Grund 16. sept. Útförin fer fram frá
Fossvogskirkju þriðjudaginn 22. sept. kl. 1,30 e.h.
Gils Sigurðsson
Sonardóttir mín
HELGA SIGURÐARDÓTTIR
sem lézt 11. sept. verður jarðsungin frá Fossvogskirkju
19. sept. kl. 10,30 f.h. Athöfninni verður útvarpað.
Gísli Sigurðsson, Óðinsgötu 16 og ættingjar.
Jarðarför eiginkonu minnar, móður, tengdamóður og
ömmu
MAGNEU V. MAGNÚ SDÓTTUR
Höfðaborg 47,
fór fram þriðjudaginn 15. þessa mánaðar.
Þórður Jónsson,
börn, tengdabörn og barnabörn.
Kveðjuathöfn um
BJARNEYJU J. EINARSDÓTTUR
frá ísafirði
fer fram frá Dómkirkjunni, laugardaginn 19. sept og
hefst kl. 1,30 e.h. Jarðað verður á ísafirði þriðjudaginn
22. september.
Blóm vinsamlegast afbeðin, en þeir sem vildu minn-
ast hinnar látnu er bent á Kvennadeild Slysavarnafélags
íslands í Reykjavík og á Isafirði.
Fyrir hönd ættingja.
Karvel Sigurgeirsson
Innilegar þakkir fyrir auðsýnda samúð við andlát og
jarðarför
BJARNA ARNASONAR
frá Einarsbúð á Brimilsvöllum
Vandamenn
Hjartans þakkir til allra f jær og nær sem sýndu okkur
hluttekningu og vinarhug við andlát og jarðarför
JÓNU MAGNÚ SDÓTTUR
frá Bolungarvík.
Aðstandendur hinnar látnu.
Þökkum innilega hluttekningu og vinsemd við andlát
og jarðarför
ÓLlNU ANDRÉSDÓTTUR THORODDSEN
frá Vatnsdal
Ólafur E. Thoroddsen,
börn, tengdaböm og bamabörn.