Morgunblaðið - 01.10.1964, Blaðsíða 15

Fimmtudagur 1. okt. 1964
MORGUNBLAÐIÐ
15
I
Vithjálmur var eru fram í andlátið lét ekki af fyrirlestra-
hatdi }k» árin færSust yfir. Myndin er tekin snemma árs
1963, en Yilhjálmur lézt í ágúst það ár, 83 ára gamall.
Eskimóa". ViLhjálmur Stefáns
son neitar því eindregið, að
hann hafi nokkru sinni sagzt
hafa rekizt á slíkt fólk, en
nafn hans hefur æ síðan ver-
ið tengt þessum goðsögulegu
Eskimóum. Þessi tengsl hafa
gert hann vinsælan með blaða
lesendum en spillt fyrir við-
urkenningu hans í hópi vis-
indamanna.
En í þessari sjálfsævisögu
sinni heldur Vilhjálmur Ste-
fánsson fram miklu fárán-
legri sögu en sögunni um Ijós
hærðu Eskimóana, þegar hann
lýsir Eskimóunum sem „stein
aldarþjóð, heilsu-góðum langlíf
um og vel á sig komnum". í
stað þess að sýna Eskimóana
sem fámenna, fátætoa þjóð,
sem með erfiðismunum sæk-
ir lífsviðurværi sitt í fang
óblíðra aðstæðna, fólk sem
býr við stöðuga hótun um
hungursneyð, sýndi Vilhjálm-
ur Stefánsson almenningi
mynd Eskimóa eins og menn
vildu hafa þá, hamingjusama,
göfuga villimenn. Þessi mynd
Vilhjálms Stefánssonar af
Éskimóunum hefur haft áhrif
á líf þeirra allt til þessa dags.
Árið 1913 fór Vilhjálmur
Stefánsson aftur til heim-
skautslandanna sem fyrirliði
heimskautsleiðangurs kana-
disku ríkisstjórnarinnar. Leið
angursmenn skiptu sér þá og
fór annar hópurinn norðar og
allt norður í Beauforthafið,
norðan Alaska, í hafísinn, en
hinr, hópurinn stundaði ná-
kvæmar vísindarannsóknir á
suðlægari slóðum. Mikill á-
greiningur reis þá með Vil-
hjálmi og þeim sem næstur
honum kom að mannvirð-
ingum í leiðangrinum, Rud-
olph Anderson. Anderson neit
aði, og með réttu, að trúa því
að kanadíska ríkisstjórnin
hefði lagt mikið fé í leiðangur
þennan til þess eins að fá úr
því skorið, hvort kenningar
Vilhjálms um líf í heimskauts
löndunum fengju staðizt.
Allt frá því er Vilhjálmur
segir frá kanadíska heim-
skautsleiðangrinum verður
fyrir manni í bókinni einhver
áleitinn nöldurtónn og þras-
girni. Ef til vill fannst Vil-
hjálmi þetta vera harla gott
tækifæri til iþess að jafna
reikningana og ná sér niðri á
öllum þeim sem ekki litu
heimskautslöndin sömu aug-
um og hann sjálfur. Hann
miskunnar engum: Amund-
sen, Shackleton, hinir „lötu,
hugmyndasnauðu og ódug-
legu‘< Lappar, sem ekki önn-
uðust nógu vel um hreindýra
hjörðina hans á Baffinsey ár-
ið 1923, og jafnvel Ernie
Pyle fá allir sinn skammt.
Hann ræðst harkalega á
Kanada fyrir að „virða ein-
skis né vita um vinnu mína í
hennar þágu.“ Hvergi í bók-
inni ber Vilhjálmur við að
meta eða vega af hlutleysi
gildi kenninga hans um heim-
skautslöndin í ljósi reynslu
annarra manna.
Vilhjálmur Stefánsson var
svo heppinn að lifa flesta gagn
rýnendur sína og óvini. í
Landsbókasafninu í Kanada
og víðar er að finna dagbækur
sjálfs hans og annarra manna
og fjöida opinberra bréfa, sem
einhvern tíman má nota til
þess að hrekja margar stað-
hæt'ingar hans. Þessi sömu
skjöl munu skipa Vilhjálmi
rétt til sætis á bekk vísinda-
manna, og það er harla senni
legt, að í þeim komi hann
fram sem meiri maður en í
þessari bók.
Síðasti hluti bókarinnar fjaLl
ar um starf Vilhjálms sera
ráðunautar um heimskauts-
mál. Þar stendur hann enn
sem fyrr á því fastar en fót-
unum, að sérhver sá, sem var
honum ósammála, hvort held-
ur um var að ræða lífsskilyrði
í Alaska eða eitthvað allt ann
að, væri skammsýnn eða færi
villur vegar. Hann eyðir mörg
um blaðsíðum til þess að segja
frá smámunum sem lítið eiga
skylt við afrek hans, eins og
t.d. því, hvernig han'n reyndi
að stilla til friðar með fjöl-
skyldu Rudyard Kiplings eða
hvers vegna Agatha Christie
kom klukkutíma of seint til
hádegisverðar.
Þegar leið að lokum hinnar
löngu ævi Vilhjálms Stefáns-
sonar, voru hugmyndir hans
orðnar að meinlokum. Hann
hafði verið á undan sinni sam
tíð, hugsjónamaður, sem ól
með sér nýjar og dásamlegar
hugmyndir um það, hvernig
meðhöndla bæri ákveðinn
hluta heimsins og stuðla þar
að framtíðarlþróuninni. En
hann bar lítið skynbragð á
fjármál, eins og tilraunin með
hreindýrin á Baffinsey sýndi
og yar ótrúlega barnalega fá-
fróður um alþjóðamál, eins og.
leiðangurinn að Wrangelsey
leiddi í Ljós.
í eftirmála við bókina er
eins og Vilhjálmur heimti á
ný skopskyn sitt og rétt mat
á mönnum og málefnum.
Hann horfir þar fram á and-
lát sitt með rósemd og jafn-
aðargeði. Evelyn, ekkja hans,
ritar svo heillandi „eftirmála
við eftirmálann“ og þar birt-
ist þetta mikilmenni sem mjög
mannlegur í alla staði og
bókin endar eins og bezt verð-
ur á kosið.
Enginn sem nokkru sinni
hitti Vilhjálm Stefánsson að
máli eða las bækur hans, gat
síðar látið sig manninn eða
skrif hans engu skipta. Með
ritstörfum sínum og kennslu
stýrði hann fyrstu hikandi
skrefum mínum og þúsunda
annarra sem lögðu upp í norð
urátt. Kannske hefði hann
heldur átt að gefa æviminn-
ingar sínar út fyrr.
Þessi bók hans er á stundum
og allt of oft eins og ga-maLl
maður og fullur beizkju sé að
lesa heiminum syndaregistrið.
En slíkur var Vilhjálmur ekki.
Þegar hann var við Dart
mouth College, árin fyrir and-
lát sitt 1962, naut hann al-
mennrar virðingar, aðdáunar
og elsku manna. Hvar sem
menn komu saman til þess að
tala um heimskautslöndin
verður Vilhjálms Stefánssonar
minnzt. En sjálfsævisaga hans
eykur litlu við og varpar jafn
vel skugga á sannan mikilleik
mannsins."
Þessi skemmtilega mynd er tekin i þriðja heimskautsleiðangri Vilhjálms Stefánssonar, 1913-18.
Hann er þarna að draga sel í búið, en að hætti Eskimóa notað'i Vilhjálmur selinn sér til
fæðis og klæðis og hafði auk þess af spiki hans eldsneyti og ljós til að lesa við í heimskauts-
nóttinni.
„Svona var Vilhjálmur
segir Jim Lotz í ritdómi um sjálfsmvi-
sögu landkonnuðarins frœga,
„Discovery" sem út kom hjá McGraw-
Hill forlaginu í New York
háttsettum mönnum í hern-
um loks að skiljast hvað fyrir
Vilhjálmi Stefánssyni vakti,
er hann mælti fyrir flugferð-
um yfir Norðurpólinn. Hann
var einnig mikill talsmaður
kafbátaferða undir heim-
skautsísinn, en slíkar ferðir
kafbáta eru nú tíðar og er svo
komið sögu að heimskauts-
höfin eru auðveld innrásar og
erfið til varnar.
Enda þótt borgir hafi sprott
ið upp á skóglausum norður-
sléttunum er ekki að sjá að
mikil og glæst framtíð bíði
landanna þar. Loftslag, fjar-
lægð frá öðrum löndum, ís og
annað mun að öllum líkind-
um vera ærinn þrándur í götu
efnahagsþróunar þar næstu
áratugina, þó þar verði áfram
unnin úr jörðu verðmæt stein
efni, olía og gas, þar sem slíkt
er að finna. En hversu svo
sem fer um framtíð köldu
landanna í heiminum þá verð
ur það dirfska og skilningur
Vilhjálms Stefánssonar sem
vísaði mönnum veginn.
Frá hendi slíks manns sem
þessa hefði átt að berast mik-
il bók og merk. En þeir sem
þekktu Vilhjálm Stefánsson
og virtu, munu hryggjast við
lestur sjálfsævisögu hans.
Fyrri hluti hennar, þar sem
hann segir frá æsku sinni og
menntun eru (ákaflega
skemmtilegar aflestrár. Vil-
hjálmur Stefánsson var fædd
ur í Kanada árið 1879 af is-
lenzku foreldri og fluttist til
Dakota árið 1880. Hann skrif-
ar skemmtilega og sjaLdan
alvarlega um erfiðleika sína
og basl framan af ævi og seg-
ir m.a. frá því, hvernig hann
eitt sinn varð af starfi sem
kúreki fyrir að láta í ljósi of
mikið frjálslyndi í trúmálum.
Hann velti því dálítið fyrir
sér hvort hann ætti að feta
í fótspor Kiplings eða taka
upp þráðinn þar sem Darwin
felldi hann niður. Loks lenti
hann í Guðfræðiskólanum í
Harvard og fór þaðan til Pea-
body safnsins þar sem hann
lagði stund á mannfræði.
Árið 1906 var Vilhjálmi boð
ið að taka þátt í heimskauts-
leiðangri. Hann kaus þá þann
kostinn, í stað þess að fara sjó
leiðina löngu umhverfis
Alaska, að fara eftir Mae
kenzie-ánni niður að Norður-
íshafinu og þar á ströndinni
dvaldist hann fyrst með Eski
móum og samdi sig að háttum
þeirra. Hann varð ekki fyrst-
ur manna til þess að búa með
Eskimóum, ferðast með þeim
oig falla vel við þá, en hon-
um verður betur ágengt en
flestum öðrum er beittu þess-
ari aðferð til þess að komast
lífs af úr vetrarhörkum í
heimskautslöndunum. Á árun
um frá 1908 til 1912 ferðaðist
hann meðal Kopar-Eskimó-
anna. jÞrátt fyrir dramatískar
fullyrðingar hans þar að lút-
andi, var hann ekki fyrstur
manna til þess að kynnast
þessu frumstæða fólki.
Þegar Vilhjálmur Stefáns-
son kom aftur úr Norður-ís-
hafinu 1912 stóðu á honum
fréttaglampar frægðarinnar
hvaðanæva og æ síðan.
Snemmbúin frægð hans kom
þannig til, að fréttamaður
einn fullyrti, að hann hefði
fundið þjóðflokk „Ljóshærðra
EFTIRFARANDI ritdómur
um sjálfsævisögu Vilhjálms
Stefánssonar, landkönnuðar,
„Discovery“, birtist í New
York Times Book Review, 13.
sept. sl. Ritdómarinn er starfs
maður kanadiska ráðuneytis-
ins um málefni norðurhérað-
anna og hefur tekið þátt í
fjölda heimskautsleiðangra.
Hann segir:
„Vilhjálmur Stefánsson fór
fjölda leiðangra á norðurslóð-
ir á árunum milli 1906 og 1913
og bjó þá með Eskimóum,
stundaði veiðar með þeim og
ferðaðist með þeim viða vegu
yfir sævarísinn norðan Alaska
og á isiþöktum eyjunum norð-
vestan Kanada. Hann fann þar
ný lönd, kortlagði ókunnar
strendur og sýndi fram á það
að menn geta lifað góðu lífi
x umhverfi sem áður var talið
meira en lítið óvinsamlegt
mennskum mönnum. Dirfska
Vilhjálms Stefánssonar, seigla
hans og úrræðasnilld jók þekk
ingu manna á heiminum Oig
á sjálfum sér. Gamlir Eski-
móar í óshólmum MacKenzie-
árinnar muna enn eftir honum
og segja börnum sínum sögur
af hreystiverkum hans og út-
haldi.
„Stef“ eins og hann var kall
Þessl mynd var tekin af Vil-
hjálmi Stefánssyni árið 1931,
í „The Explorers’ CIub“ í
New York.
aður, sýndi slíkan skilning á
mikilvægi heimskautaland-
anna í heiminum í dag, að eng
inn komst í hálfkvisti við
hann að því leyti — og fáir
hafa metið það sem vert var.
Á öðrum og þriðja áratug
þessarar aldar var hann einn
manna um að reyna að kveða
niður allar gömlu sögusagnira
ar og misskilninginn varðandi
heimskautslöndin.
Með fyrirlestrum sínum,
bókum, blaðagreinum. bréfa-
skriftum og persónulegum for
tölum reyndi hann að beina
augum manna í norðurátt og
fá þá til að skilja hernaðar-
legt mikilvægi og efnahags-
möguleika landanna norðan
við 60. breiddargráðuna.
Engum fundust heimskauts-
löndin eins vinaleg og hlý og
Vilhjálmi Stefánssyni. Eftir
heimsstyrjöldina síðari gerðu
menn sér loks grein fyrir
„heimskauts-Miðjarðarhafi"
hans, þegar óvinveitt Sovét-
ríkin voru á ströndinni and-
spænis Bandaríkjunum og þá
fór stjórnmálaleiðtogum og