Morgunblaðið - 25.11.1965, Blaðsíða 11

Fimmtudagur 25. nóv. 1965
MORGUNBLAÐIÐ
11
UM BÆKUR
Langt mál ©g mikið
Sveinn Skorri Höskuldsson:
GESTUR P/-LSSON, ævi og
verk. 702 bls. Bókaútgáfa
Menningarsj óðs. Reykjavík,
1965.
teBÓKIN HLÝTUR að standa og
íalla með gödlum síniuim og kost-
um, ef nakkxir eru . . . Enginn
Bkrifair betri bók en hann ex mað-
ur tii,-
Þannig kemst Sveinn Skarri
Hösfculdsson að orði í formála
eíns mifcLa tveggja hinda rits uan
Gest Pálsson. i>etta er naestum
yfirdrifið lítillæti, einkium ef
haft er í huga, að hér er ekki
nm neitt smárit að ræða —
hvarki meira né ainna en sjö
hundruð síður samanlagt. Að
færa í letur þvílíkan doðrant er
eerið verk, þó annað sé ótalið.
En nú hefur vinna höfundar
verið drjúgum meiri. Undir-
búningurinn hefur sjálfsagt tek-
ið eins mikinn tíma og s nming-
in. Höfundiur hefur rannsakað
viðfangsefni sitt gaumgæifilega
©g vísindalega. Hann hefur sank-
að að sér kynstrum af h-mnild-
um um ævi Gests og r ‘ htörf.
Hann hefur taiið hvert crð í sög-
um hans, og raoxnar margtalið.
Hann hefur kannað ræfcilega
lesefni það, sean Gestur viðaði
að sér, hæði til eignar og láns.
Hann hefur sökfct sér niður í
eamitíðarlbófcmenntir Gests til að
grafast fyrir, hver áhrif þær hafi
haft á sfcáldið.
hessi upptalning er aðeins
brot. Að telija uipp allt, sem
Bveinn Sfcorri heifur rannsafcað í
eambandi við verfc sitt — það
væri sannarlega ahtof löng upp-
falning. Þó verður að get • þess
itii viðbótar, að hann lagði á sig
að ferðast tii Kaupmannahafnar
og Winnipeg til að safna frum-
heimildum á þeim slóðum, þar
sem Gestur nam og starfaði á
ein.ni tíð.
Nokfcur ár eru liðin síðan
Ikvisaðist út, að þessa rits væri
von. Þess hefur verið beðiö með
eftirvæntingu. Orsafcir þeirrar
eftirvæntingar em margar. 1
fysta lagi þessi: tímalbil það, sem
hér er f jahað um, er nýlega orðið
(saga. Nokíkrir hafa að visu um
l>að ritað. En faerri hafa gert sér
ómak að rannsaikn það. Menn
haifa því sfcrifað um það í endur-
minninigastíl, jafnvel eftirmæla-
stíl. Þess 'háttar fræðimennska
er oft þeim mun ótraustari sem
hún er skemmtilegri. Það var
J>ví fcominn tími til að safna
hlutlægum heimildum um þetta
tír._abil og bregða Ijósi yfir það.
-veinn Skorri hefur -eynt að
bæta úr því. Og vist er rit hans
góðra gjalda vert. Heimilda-
eöfnun hans er dýrmætt framilag
til íslenzkra fræða. En lýsandi er
rit hans ekfci þrátt fyrir allar
J>ær staðreyndir, sem bar er að
finna.
Höfundur hefur leyst dæmið
eamvizkulega, eins og hann hetf-
ur lagt (það fyrir sig. En hanin
hefur efcki lagt fyriir sig allt
dæmið. Rit hans tekur til yfir-
borðsins, en steflnir efcki að
kjama málsins. Það er samsafn
ýmiss fconar þefckingaraitriða,
fyrsit og fremst.
Að vísu reynir höfundur að
leggja út af þeim staðreynduim,
eem hann hefur saman tír t. En
útlegging hans nær yfirleitt efcfci
lengra en til þeirra sjálfra. S«um-
er ályktanir höfundar virðast og
etanda í litlu samibandi við þser
forsendiur, sem hmn gefur sér.
Annars staðar tefcst honum að
bregða nokfcru Ijósi yfir einstöfc
etriði. En sjáft tímabilið þrumir
í viðlífca mósfcu sem fyrr. Hötf-
undur tekur á verketfninu, eiins
©g það liggur fyrir hon m í
upphafi, færir það út, en dreguir
ekfci af því neinar viðhlítandi
heildarályfctanir, tefcur það
bættislýðurinn æðri jafnpeisu-
legur og áður og bændalýðurinn
jatfnnaglalegur og áður.“
Yiðleitni almennings í Reýkja-
vík að ástunda fagrar lístir af
sínum veika rnætti fer í taug-
arnar á honum:
„Yfir höfuð er langverst," seg-
ir hann, ,,þegar gemeinir baví-
anar taka falleg kvæði til að
spólera undir sinni hrossabrests-
músík.“
Gestur verður blaðamaður.
hvergi qaman Rit hans gæti Hann flytur með sér ferskt
hafði hann aldrei fasta stöðu og hluta nítjándu aldar. Alþjóða-
verið samið af einhverjum yngri
samtíðamnainni Gests fyrir mörg-
um áratugum, ef undan eru skil-
in ýmds minni háttar atriðL
Vera kann, að lítillæti hötfund-
ar í formála stafi meðal annars
af því, að hann sé ekfci lengur
ánægður með verfc sitt, að hann
þykist nú sjá lengra en hann
sá, meðan hann var að setja það
saman.
— ★ —
Refcjum í stuttu xnáli lífshlaup
Verðandimannanna fjögra. All-
ir urðu þeir um slkeið eindregnir
fylgjendiur raunsæisstefmmnar.
Hver urðu síðar afdrif þeirra?
Sá yngsti laufc laganámi, hvarf
síðan heim til fsiands, gerðist
konunglegur embættismaður og
lagði andagift sína í pólitískar
spekúLasjónir. Slikur fetrill er
hvorki afbrigðilegur né óvana-
legur hér á landi. Þó hetfði mátt
aetla þeim manni drýgri hlut á
vettvangi bókmenntanina.
LífsferiU hinna þriggja varð
með nokkuð öðrum hætti. Einn
strikaði beint til Vesturheims,
komst iþar í kynni við andatrú
— sem var svo íjarskyld raun-
sœisstefnu sem hugsazt gat —
barst þaðan heim til íslands,
frelsaður maður. Annar tróð upp
í sig vasaiklút og stakk sér þar
með í skofligiáitt eíki Kaupin-
hafnar; endaði svo aevi sína.
Og Gestur — hvað skal segja
um hann? Etf til vill var hann
mestur hætfileikomaður þeirra
allra. Hatfi svo verið, þá varð
hann að minnsta kosti aldrei
nema brot af sjálfum sér, þrátt
fyrir framlag sitt til íslenzkra
bókmennta. Hann er upprunninn
í menningarthéraði, efltir þvi sem
þá gerist, soniur efnaðs og
igreindis bónda. Hann elst upp í
trú á drottinn og ættjörðina
Hann er bráðþroska. Strax í
Reykjavíkur Lærða skóla vekur
hann á sér aithygili fyrir kveð-
skap. „Það er efcki ómögulegt,“
segir Matthías Jochumsson, „að
úr honum ver.ði poeta, þó efcfci
■atf 1. flokfci.“
Að stúdentsprófi loknu heHdTW
Gestuir til Hafnar og innritast í
guðtfræði. Það er engin hálf-
veigja í þeinri námsáætlun sam-
kvæmt þvi, sem Sveinn Skorri
upþlýsir:
,rbótt svo færi að lokum",
segir hann, „að Gestur hyrii
próflaus frá Höfn, bendir tflest til
þess, að hann hafi í upphafi
stundað guðtfræðinám sitt af
alúð.“
En hvað getur ékki kornið
fyrir á langri leið?
Gestuir Pálsson er haldinn
slkáldadraumium. Hann gierir sér
grein fyrir eigin hætfileifcium til
ritstarfa. Hann verðuir hugfang-
inn af realismanum, eins og
tfyrr er sagt. Og hvernig leikur
realisminn þennan unga mann?
Þessi afdiráttarlausa stefna,
sem braut í bág við f lesitar hug.
myndir sem honurn höfðu verið
mnrættar í uppvexti, leggst á
eitt með freistingum stórborgar-
mnair og svipta frá honum barna-
trúnni á hvort tveggja: drottinn
og ættjörðina. Það er ekfci hátt
risið á þessum fyrrverandi guð-
fræðistúdent, þegar hann snýr
heim frá Höfn, peniingaJaus, trú-
lauis og — í vissum skilnmgi
ættjarðarlaus.
Þá var svo komið, að „hann
kvaðst efcki trúa á neitt annað
líf fyrir mannkynið, en að fram
tíð og farsæld mainnkynsins væri
kotmin undir því, að kenningar
sócialista og kommúnista ryddu
sér til rúms.“
Fátæfctin og vesalmennskan í
þorpimu Reykjavík þrengir að
honum. Og lítt þyfcir honum
ikama til landa sinna: „Götumar
andrúmsloft nýrra viðhorfa i
menningarmálum. En hann
neyðist einnig til að láta sig
stjómmál varða. Og þeim málum
sinnir hann ekki af slíkri ein-
urð. Hann hetfur lítinn sem eng-
an áhuga á langdregirmi sjálf-
stæðisbaráttu íslendinga. Hann
hefur naumast nokkra trú á
Islandi; ekki fremur en meistar-
inn Brandes, sem lifcti sjálfetæði
íslands við „Amagers lösrivelse".
Og þótti víst fyndið. Hann lítuir
smáum augum -á íslenzkar fom-
bókmenntir, sem voru þó einasta
haldreipi þjóðarinnar í þreng-
ingunum.
Sveinn Skoriri vikur á nokkr-
um stöðum að stjómmálavið-
horfum Gests.
trÞað er rétt,“ segir hann, ,Æð
á sinni tíð var Gestur efcki sá
iblaðamaður íslenzfcur, er hávaer-
astar kröfur gerði á hendur Dön-
Sveinn Skorri Ilöskuldsson.
um. Hitt er jafnfráleitt, að telja
það bera vit ai um af turhaldssemi
í stjórnmál jm eða þekkingar-
leysi á þjóðfélagBsteínum
Hann var sósíalisti um stjérn-
málasfcoðanir, og alþjóðahyggja
raunsæissteflnunnar stuðlaði og
að þvi, að hanai leit ekki á
þjóðesmislega vafcning og bar-
áttu sem neitt lofcatafcmark."
Á öðrum stað fcemst höfúndur
svo að orði um sama etfni:
„1 stjórnmálagreinuim sínum
horfði Gestux miklu lengra fram
en til líðandi stundar. Fyrir hon-
um vafcti lækning mannfédags
rneina, viðgangur lágalþýðu."
Sú er niðurstaða Sveins Sfcorra.
að varla sé ,oneð röfcum umint
að bera honum á brýn, að hann
hafi ritað um stjórnmáil af meira
skammsæi en aðrir menn.“ Ekfci
er ég að öllu leyti samþyktour
þeirri niðurstöðu. Og ekki get
ég heldur fallizt á, að stjóm-
málaviahorf Gests hafi bori ð
vott um framsýni. Það er gömul
saga, að góður rithötfundur beri
lítið sfcyn á pólitík. Gestur var
engin undantefcning frá þeinri
reglu. Ég efast um, að hann hatfi
sjálfur vitað, hvað fyrir honum
vafcti í stjómmálum.
Mestu stjórnmáilamenn íslend-
inga á nítjándu öld þóttust sjá,
að hagur íslendinga, „lágaiþýðu"
sem annarra, muntí: seint vænk-
ast, nema þjóðin yrði sjálfs sín
ráðandi. Nú þurfum við ekfci á
spádómuim að haida varðandi
iþau málefni, Sagan hefur sannað
ofckur, að þeir höfðu á réttu að
standa. Það voru þeir, sem
horfðu ,,miklu lengra fram en
til líðandi stundar".
Eftir nokfcurra ára búsetu í
Reykjavik hverfur Gestur Páls-
son af landi brott. Sveinn Skorri
gerir eftirfarandi grein fyrir
þeim vistaskiptum
„Til viðbótar þeim andlega
dofafcufli, sem Gesti þótti að
sér þrýst í smábæjarumhverfi
enu jafnskitugar og áður, em- Reykjavíkur, bæittist það, að hiér
komst lengstum illa af fjár-
hagslega, eins og rakið hefur
verið. Það var því eðlilegt, að
harm tæki tilboði blaðsins
Heimsikringlu í Winnipeg um að
gerast ritstjóri þess.“
Þannig fjállar höfundur um
vesturför Gests Pálssonar. At-
hugun hans er góð og gild, svo
langt sem hún nær. En hún segir
ekki allan sannleikann. Rithöf-
undur hveriur ekki til framandi
heimsálfu, ef allt er með felidu,
þó honum bjóðist þar eitthvað
fleiri krónur. Ekkert bendir
heldur til þess, að Gestur hafi
yfirleitt sótzt eftir veraldtegum
auði eða borgaralegum lífsþæg-
indum. Orsök þess, að hann
fluttist af landi brott, átti sér
dýpri og flóknari rætur. Lítum á,
hvað hann segir sjáifur í ferða-
minningum sínum.
— Skipið siglir með hatnn í
kringum landið, áður en lagt er
í hatf. Akureyri er meðal við-
komustaða. Þá vill svo til, að þar
stendur yfir héraðssamkoma.
Gesti þykir vera mannsbragur á
Eyfirðingum. Og hver er svo
ályktun hans af þessum siðustu
kynnum við landa sína:
„Það er,“ segir hann, „eins og
allt í einu glæðist hjá manni
vonin um framtíð íslands, þegaæ
maður sér svo mannvænlegan
ibændaskara eins og bjartan Ijós-
geisla leggi gegnuim alla, ailla
efaiþofcuna."
Þannig haigsar Gestur, þegar
hann horfir til bafca. Orð hans
sjádfe gefa ofckur vissulega meira
tiil kynna en atvinnutilboð frá
nauðaómerkilegum blaósnepli
vestur í Winnipeg. Og efaþofcan,
sem Gestur talar um — hefur
hún efcki lagzt að aftur, þegar
landið hvanf hanum úr augsýn
að lokum? Var það efcki einmitt
tiil að vairpa iþeim héðni af hötfði
sér, að hann fcaus sér nýtt land
tii búsetu?
■— ★ —
Gestur setzrt að í Winnrpeg og
heldiur áfram blaðamennsku. Þar
lendir hann í þraetum um kama-
díska innanlandsrpólitik. Og hvað
fcemur þá ekki upp úr kafinu?
Hann fer að bera fyrir brjósti
sjálflstæði — efcfci sjáifstæði ís-
lands, helidur — Kanada! Hann
talar á móti þvi, að Kanada
gangi í tollasamband við Banda-
rífciin. Slilct samiband gæfi
.handarísku fjármagini ðbundnar
hendur í Kanada og yrði um síð-
ir sjálfstæði þess hætrt,“ eins og
Sveinn Skonri orðar það.
Hvað er nú orðið af alþjóða-
hyggju realistams? Á bún
kannsfci síður við í Kanada heíd-
'UX en á Islandi?
Gesti fel'lur ekki I Vestur-
heimi, þegar á reynir. Hann
hyggst flytja þaðan til Evrópu.
En dauðinn hrifsar hann, áður en
atf þvi verði.
Saga Gests er I rauminmi
hrakningasaga. Hann er rótlaus
maður. Þrátt fyrir óitvíræða
'hæfileika auðnasrt honium efcfci
að semja sfcáldveifc, sem skipað
sé á befck með öndvegisverfcu m
islenzkra bðfcmennta. Sama máli
gegnir um hina Verðandimenn.
ina. Tími þeirra er timi upp-
laustnar. Hver er undirrót þeirr-
ar upplausnar? Ekfci verður hún
gegnlýst með talningu stað-
reynda einni saman. Það hjálp-
ar olkfcur lítt til að átta okfcur
á þessu skeiði, þó skýrt sé frá
þvi t.d. að kærasta Gésts Páls-
sonar hafi sagt honium upp og þá
hafi hann hætt að stúdera og
lagzt í drykfcjuskap. Það eru
kringumstæðtirnar, sem ráða
áhrifum atvikanna. Undir annars
toonar kringumstæðum hefði
uppsagnaibréf frá fcærusrtu getað
haft þverötfug áhrif á Gest Páls-
son. Gengi ástarinnar hæfckar og
læfckar eins og hvað annað.
Hefði Gestur verið í heiminn
borinn svo sem fi'mmtíu árum
síðar, mætti gera sér í hiugar-
lund, að hann hetfði orðið atf-
kastamikill og kjarnyrtur rit.
höfuindur.
— ★ —
Skiljanleg eru viðhorf Gests
til sjálfs sín og þjóðar sinnar,
Það þurfti meira en litia bjart
sýni til að hafa nokkra trú
framtíð þjóðarinnar á seinni
hyggja natúralismans kom þá
fram sem mótvægi gegn þjóð-
rembingi stórveldanna. Á fs-
landi var ekki hægt að slá á neitt
þjóðardramb: íslendingar höíðu
ekkert til að hreykja sér af,
ekkert nema bókleg fræði, sam-
án skrifuð fyrir mörgum öldium.
Og þau voru ekki af öllum mik-
ils metin á þessum tímum. Frá
sjónarmiði margra raunsæishötf-
unda var verra en ekki að sfcír-
skota til fornrar frægðar.
Realisminn olli meira staðfestu
leysi meðal íslenzkra mennta-
manna, sem hann aðhylltust, ein
aðrar stefnur fram að þeim tíma.
Öðru máli ggendi um mennta-
menn annarra landa.
Meðan Verðandimenn flötotu
ráðvilltir til amnars heims og
Vesturheims, sátu rithöfundar á
Norðurlöndum önnum kafnir að
sfcrifa saman skáldrit, sem báru
hróður þeirra út um heiminn.
Þeir urðu ríkir menn og langlíí-
ir og hlóðu utan á sig heiðurs-
merkjum (sem eru að vísu hæp-
in viðurfeennimg fyrir atfrek á
sviði skáldskapar).
Hvers vegna varð Gesti efcki
eins mikið úr verki og t.d Hen-
rifc I'bsen? Vocnu það ekki aðstæð-
urnar, sem beygðu annan, en
lyfltu hinum? Við vitum ekfcL
hvers var misst, að Gesrti auðn.
aðist efcki að skrifa leitorit eins
og hann laingaði tiL
AUt um það er hamji, vegna
sagna sinna, tímamótamaður í
íslenzkum bófcmenntuTn. Hann
vax einasti Verðandimaðúrinn,
sem ékki hvikaði frá raunsæis-
stefnunnL Að hætfileikar hans
nýttust ekfci sem skyldi — það
var efcki hans sök nema að hálfu
leytL Misræmi umhverfis og
menningaráhrifa gerði hann átta
villtan í tilveruinnL
AUit yrði það merfciJeg saga,
ef sögð vaarL Sveinn Skorri
Hösbuldsson segir efcfci nema
brot af hennL Og þó er rit hans
nýtilegt, engu síður.
Þarfast verður það sem heim-
ildasafn og staðreyndataL Efcki
má heldur láta undir höfuð
leggjast að tafca fram, að Sveinn
Skonri er lipur höiflundiur; rit
hans er læsilegrt. Hver.gi sfcortir
heldur á skýrleika í framsetn-
ingu. Bér eifltir mun enginn
sfcxitfa um tímabil realismans á
islandi nema hatfá rit þetrta við
höndina.
Erlendur Jónsson.
Kveðja frá sr.
Harald Hope
VIÐ hjónin dvöldum eina viku
hjá séra Harald Hope og konu
hans í Ytri-Arna í Noregi í sum-
ar. Það voru ánægjulegir dagar.
Það var sem við værum stödd
á íslenzku heimili, þar voru
spiluð og sungin islenzk lög og
samræður fóru fram á íslenzku.
Séra Hope lifir fyrir velferð
íslands. Stærsta málefni í huga
hans er verðandi lýðháskóla I
Skálholti. Við fórum með honum
í kirkju í Noregi, og þá talaði
hann við organistann um hvort
hann vildi halda kirkjutónleika
til ágó'ða fyrir Skálholtssöfnun-
ina á íslandi. Það vildi hann fús-
lega gera. Svona gekk séra Hope
frá manni til manns til styrktar
málefninu. Hann vildi að hann
gæti komið hér á hverjum degi
og helzt verfð hér svo hann gæti
gert meira fyrir ísland.
Hann bað fyrir kærar kveðjur
til íslendinga og kvaðst vona að
allir stæðu saman sem einn
ma'ður um að reisa skólann. Hann
veit að íslendingar eru alltaf
fúsir að hjálpa ef með þarf.
Svanhild Guðmundsson.
Helsingfors, 16. nóv. NTB.
1 Utanríkisráðherra Finn-
lands, dr. Ahti Karjalain-
en, fór í morgun ásamt fleiri
mönnum til Moskvu til við-
ræðna við sovézka ráðamenn
um viðskipti Finnlands og
Sovétrikjanna.