Morgunblaðið - 30.11.1965, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 30. nóv. 1965
UM BÆKUR
Anna
ENDURMINNINGAR.
Poul Reumuert safnaði og gat
út. Árni Guðnason íslenzkaði.
Skuggsjá 1965.
ANNA BORG hefur verið sterk-
ur persónuleiki af bréfum henn-
ar og endurminningum að dæma.
Hún lifir fyrir listina og hrærist
í listinni. Leiklistin er hennar
hálfa líf. Hún elst upp á heimili,
þar sem leikurinn er hið daglega
brauð. Hún ræðst til náms í skóla
Konunglega leikhússins í Kaup-
mannahöfn, berst þar harðri bar
áttu, einbeitir sér að markinu,
hverfist inn í sjálfa sig. Markmið
hennar er að verða hlutgeng leik-.
. kona. í>að tekst. Hún giftist ein-
um þekktasta og vinsælasta leik-
ara Dana, Poul Reumert, heldur
áfram að leika, og næstu árin er
hún „ein af leikstjörnum Norð-
urlanda," eins og Halldór Lax-
ness kemst að orði.
Þegar hún stendur á hátindi,
þyrmir yfir hana veikindum. Það
eru jafnvel horfur á, að hún stigi
ekki framar á leiksvið. Góðhjart-
aður læknir reynir að hugga
hana með því að segja, að hún
geti þá tekið sér eitthvað ann-
að fyrir hendur.
„Já, og ef þér missir hægri
höndina og getið ekki framar
skorið upp, þá er sjálfsagt nóg
annað sem þér getið tekið yður
fyrir hendur," svarar leikkonan,
beisk 1 huga.
Anna Borg sigrast á sjúkdóm-
um þeim, sem hafa hrjáð hana.
En samt er ekki allt sem áður
— útlit hennar hefur breytzt.
Gömul vinkona þekkir hana
varla aftur:
. „Nei, það getur ekki verið!
Ég þoli þetta ekki,“ segir vin-
kona hennar og liggur við gráti.
„Og þér sem voruð svo falleg —
ó, viljið þér ekki fá köku?“
Svo mikið er víst, að Anna
Borg leikur ekki ungar stúlkur
tframar. Hún verður að gangast
inn í annars konar hlutverk.
Þegar á reynir sannast, að vilja-
þrek hennar er óhugað. Það
skiptir mestu. Og Anna Borg
heldur áfram að leika.
í hverju er styrkur hennar eink
um fólginn? Sá, sem hefur ekki af
henni önnur kynni en þá litlu
bók, sem hér er um að ræða,
mun ef til vill dást að dómgreind
hennar, öðru fremur.
„Ég hef ekki,“ segir Poul
Reumert, „í einu einasta þeirra
imörgu opinskáu og einlægu
bréfa sem hún sendi fjölskyldu
sinni í Reykjavík með „skipinu",
sem oft var viku á leiðinni, fund-
ið minnzt einu orði á allt það
Ihrós í hátíðaræðum og lof í leik-
dómum og alla þá hrifningu í
bréfum, sem hún átti að fagna
fram til hins síðasta.
Það hefði þó verið næsta eðli-
legt og mannlegt að benda á um-
mæli sem þessi: „Allar góðar
vættir geymi Önnu Borg danskri
leiklist." Eða: „Hún hefur til að
bera hinn mikla einfaldleik,
brennandi trú og fullkomna inn-
lifun." Eða: „_En af öllum bar
Anna Borg.“ Ég gæti fundið og
tilfært aragrúa áþekkra ummæla,
en ég geri það ekki, því henni
• mundi ekki hafa þótt það sæma.
vera bara gort.“
— Slík eru eftirmæli Pouls
Reumerts. Og einnig segir hann:
„Sú mikla persónulega hlé-
drægni sem einkenndi Önnu
Borg, var fyrir mér eitthvað
mjög óvenjulegt og djúprætt — í
samhljóm við áhrifaváld hennar
og andans göfgi — sem aldrei
mætti hrófla við, allra sízt með
afskiptum af minni hálfu. En
þessi ósigrandi hógværa þögli
hennar olli þó við sérstakt tæki-
færi, ekki aðeins mér heklur öll-
um hennar nánustu, miklu hug-
arangri og hafði í för með sér
blygðunarkennd — því miður
maklega — sem aldrei hefur
horfið.
Ég man nú ekki hvernig það
kom til, en við kvöldborðið —
það var 22. marz 1944 — sagði
Anna allt í einu ósköp blátt á-
fram: „f dag eru 25 ár liðin frá
frumraun minni sem María í
„Gálgamanninum." Við stein-
þögðum — öll. Ekkert okkar
hafði munað eftir þessum merk-
isdegi."
„Oft hefur verið um það tal-
að,“ segir Poul Reumert enn-
fremur, „hversu prýðilegt og
mikill ávinningur fyrir hana það
hljóti að hafa verið að hafa haft
mig við hlið sér. Þessu er alveg
öfugt farið. Það var ævinlega
ég sem leitaði hennar ráða, og
alltaf fékk ég þau, skarpleg og
skýr. -Það er ómögulegt fyrir
mig að gera grein fyrir hversu
mikla þýðingu þetta hefur haft
fyrir mig og starf mitt, en hún
er víðtæk og ómetanleg.
Bók Önnu Borg er samsett úr
brotum: gömlum bréfum frá
Önnu, sem hún skrifaði heim til
Reykjavíkur og stuttum minn-
ingaþáttum og smágreinum eig-
inmanns hennar, Pouls Reumers,
sem felldar eru inn í bókina til
skýringar. Þessi brot, þó lítil
séu, gefa þó furðuglögga hug-
mynd um leikkonuna. Ekki eru
minnst verð bréfin, sem hún
skrifaði heim. Þar segir hún
Sigríður Thorlacíus: MARÍA
MARKAN, endurminningar.
173 bls. Setberg. Reykjavík
1965.
„ÞAÐ var eldsnemma á sunnu-
dagsmorgni 25. júní árið 1905,
að vinnukona hjá Einari Markús-
syni, verzlunarstjúra í Ólafsvík,
kom inn til Sigiurðar sonar hans,
og sá, að hann var vakandi.
„Hvað er þetta, ert þú vakn-
aður?“
,Já, óflétis kötturinn vakti mig“,
anzaði Sigurður, gramur yfir því
að fá ekki að njóta blundsins.
En það var ekki köttur, sem
hafði vakið hann, heldur nýfaedd
telpukorn, sem í skírn hlaut
nafnið María.
Þetta voru fyrstu ummælin
um rödd Maríu Markan óperu-
söngtoo*iu.“
Þannig hljóða ákáletruð inn-
gangsorð að ævisögu Maríu
Markan. Að loknum lestri bóik-
arinnar kemur manni í hug, að
nægilegt hefði verið að lesa
'þennan inngang.
Sá, sem leggur á þá braut að
segja ævisögu sína, hefur um leið
undirgengizt óskráð viðskipta-
lögmál. Hann verður að láta af
hendi, það sem hann hefur fal-
boðið. Hann verður að segja frá.
Hann verður að leysa frá skjóð-
unni. Hann verður að vera við
því búinn, ef á þarí að halda, að
gera einkamál sín opinber. Hann
verður að búa sig undir að halda
sýningu á hug sínum og hjarta.
hug sinn. Þar er hægt að fylgj-
ast með, hvernig hún leggur
einkalíf sitt, bæði tíma og til-
finningar, undir listina.
Ungu fólki, sem nemur list,
væri sjálfsagt hollt að lesa end-
urminningar Önnu Borg. Því
unglingum hættir oft til, sem
von er, að einbiína á frægðar-
ljómann, stjörnudýrðina, en sjást
yfir baráttuna, þar sem hún er
aldrei til sýnis. Þeir hvorki eygja
né ímynda sér það strit og erfiði,
sem að baki liggur. En sú þol-
raun gerir frægðina, hygg ég, lít-
ils virði í augum þeirra, sem
hafa til hennar unnið. Af því
frægðin er, þegar öllu er á botn-
inn hvolft, eins og verðlaus
pappír hjá gulltryggingu sjálfra
verðleikanna.
Ég geri mér í hugarlund —
eftir bréfum og endurminning-
um Önnu Borg að dæma, að hún
hafi ávallt haft að markmiði að
eiga lof skilið, en aldrei hirt um
lofið sjálft.
Um hlutdeild Pouls Reumerts í
bókinni er ekkert nema gott að
segja.
„Oft og tíðum,“ segir hann,
„hugsaði Anna Borg — með
gleði og angurværð — til lands-
ins í norðri, þaðan sem hún var
komin.“
Poul Reumert er líka góður
vinur íslands; skrifar hlýlega um
land og þjóð. Sum ummæli þeirra
hjóna bera með sér, að þau
skrifa fyrir lesendur, sem vita
fátt um landið og gera sér þar
að auki rangar og — í mörgum
tilfellum neikvæðar hugmyndir
um það.
Endurminningar Önnu Borg er •
myndskreytt bók. Flestar eru
myndirnar af leikkonunni í hlut
verkum og sýna þannig hennar
mörgu og misjöfnu gervi.
Þýðandinn, Árni Guðnason,
hefur unnið verk sitt af alúð.
Erlendur Jónsson.
Sem betur fer er enginn til
slíiks neyddur. Hverjum og ein-
um er í sjálfsvald sett að stein-
þegja um öll sín málefni, ef hann
kýs það heldur. En séu þau boð-
in upp, verður viðkomandi að
sínu leyti að standa við það upp-
boð.
Nú er ævi manna misjöfn að
því leyti, að sumir lifa mestmegn-
is opinberlega, aðrir einkalega.
Sumir eru alltaf með hugann
við einhver ópersónuleg málefni;
hafa takmarkaðan áhuga á öðr-
um hlutum. Aðrir lifa í eigin
heimi og skyggnast Mtið út fyrir
þann hring.
Sótzt er eftir endurminningum
fólks, sem lifað hefur óvenjulega
reynslu. Listamenn eru þar ofar-
lega á blaði, sem og annað
„frægt fólk“.
En jafnvel „frægt fólk“ hefur
ökiki alltaf mikið að segja, þrátt
fyrir margháttaða og stundum
ævintýralega lífsreynslu.
Sumir vilja hreinlega ekkert
segja. Aðrir hafa í rauninni ekik-
ert að segja, af þvi þeir hafa
hvorki virt né veitt athygli því,
sem í kringum þá hrærist .
Endurminningar Maríu Mark-
an eru rýrar í roðinu. Kannski
er athyglisverðast i frásögn
hennar, hve henni tekst að
segja lítið, en þegja mikið. Helzt
virðist loða í minni hennar
ýmis hástemmd hróssyrði, sem
um hana hafa verið sögð fyrr og
síðar, samanber eftirfarandi frá-
sögn hennar. Hún segir svo frá:
„Skömmu eftir að við fluttum
í Laugarnes, kom í heimsókn
ljósmóðirin, sem tók á móti mér.
Heyrði ég á tal hennar og móður
minnar er þær voru að rifja upp
draum, sem ljósu mína dreymdi,
skömmu áður en ég fæddist.
Draumurinn var á þá leið, að
Ijósa mín þóttist vera að vökva
blóm, og á meðal þeirra var
stór og þroskamikil lilja, sem
bar af hinum blómunum. Hlúði
hún sérstaiklega að þessu blómi
og sagði: „Þetta verður einhver
stærsta lilja landsins.“ “
Þá minnist listakonan þess, að
einhver hafi líkt rödd hennar
við bráðið guil; og þannig mætti
lengi telja. Ekki þarf að efast
um að þess konar ummæli séu
—: í endursögn hennar, dagsönn.
En léttvæg verða þau sem uppi-
staða heillar bókar þrátt fyrir
það. Og brandarar listakonunn-
ar, sem taka líka miikið rúm í
bókinni — þeir eru varla fimm
aura virði, hvað þá meir.
Margar frásagnir listakonunn-
ar bera helzt kejm af viðvanings-
legum ritgerðum skólastelpna á
fermingaraldri. Til dæmis segir
hún á hálfri blaðsíðu frá Þórs-
merkurför, sem hún fór eitt sinn
á yngri árum sínum. Þessari
hálfu síðu er eytt til að segja frá
því fyrst, að María dettur af
baki. Síðan ber hún karlmann á
bakinu yfir læk. Og klikkar út
með þessum orðum: „Þetta var
skemmtilegasta ferð og mikið
glens og gaman um hönd haft.“
— Ja, Skyldi það verið hafa?
Nú má segja, að heimsMstar-
maður, sem hefur víða farið og
kynnzt fjölda fólks, hafi frá
mörgu að segja, þó hann vilji
ekki bera á torg eimkamál sjálfs
sín. María Markan nefnir líka
margt fóllk í bók sinni. En þar
fer á sama hátt. Því eru sama og
engin skil gerð. Við fáum að vita,
hvenær og hvar og hvernig það
kemur við sögu hennar sjálfrar,
hvort það hefur reynzt henni vel
eða illa og svo framvegis. Stund-
um segir hún frá einhverjum
nauðaómerkilegum atvikum,
sem komu henni til að hlæja, í
það og það skiptið. Að öðru leyti
er allt sögufólk hennar með
sama svipnum. Er þó ekki að
efa, að margur í þessum hóp
hlýtur að vera þess verður, að
af honum fari saga nokkur.
En það er eins og botninn
detti hvarvetna úr frásögninni.
„Mér er ekkj sérlega tamt að
tjá þakklæti mitt í ræðu, og
kaus ég heldur að þessu sinni að
setjast við hljóðfærið og syngja
„Draumalandið", “ segir lista-
konan á einum stað. Þau um-
mæli eiga ejnnig við endurminn
ingar hennar. Henni er fyrirmun-
að segja skilmerkilega frá. Hér
skal tilfært smádæmi:
María er á leið til Ástralíu,
siglir með strönd Afríku, kem-
ur vjð í Durban og segir svo um
viðkomuna þar:
,,Reich skipstjóri átti þar
norska vini, hjón, sem bjuggu
í húsi utan i brattri fjallshlíð.
Þaðan var einkar fagurt útsýni
yfir borgjna og höfnina. Var
tilkomumikið að horfa á ljósa-
dýrðina í bænum að kvöldlagi.1*
Hvað ber að ráða af þessari
frásögn? Hefur Reich skipsstjóri
lýst þessu fagra útsýni fyrir
henni; er hún aðeins að endur-
segja það, sem hann hefur sagt
henni? Eða fór hún sjálf með
skipstjóranum til vina hans og
sá með eigin augum það, sem
hún lýsir í endurminningum
sínum?
— Um það er lesandinn engu
nær.
Það er óþarft að taka fram,
að María Markan hefur verið
listakona í fremstu röð. Hún hef
ur verið gædd frábærum hæfi-
leikum. Hún hefur agað sjálfa
sig undir strangri þjálfun. Bar-
átta hennar hlýtur að hafa ver-
ið ströng, sigrar óvenjulegir,
Ævi hennar gæti verið viðhlít-
andi bókarefni. En einhvern veg-
inn er það svo, að endurminn-
ingarnar fara fyrir ofan garð og
neðan í bókinni.
María Markan segir frá því,
að hún ætlaði einu sinni sem
telpa að gæða vjnstúlku sinni á
jólakökusneið. Hún laumaðist
með sneiðina fyrir aftan bak.
En svo komu aðrar telpur og
hrifsuðu af henni sneiðina.
Það er ekki ósvipað laumu-
spil, sem blasjr við augum í
ævisögunni. María Markan held
ur endurminningum sínum fyrir
aftan bak. Þær komast ekki til
skila fremur en jólakökusneið-
in. Frásögnin af ráðnjng þennar
við frægustu óperu heimsins —
hvers vegna treystist listakon-
an t.d. ekki að rekja hana sjálf,
en lætur í þess stað taka hana
upp úr ritinu Öldin okkar?
Er það til að lesandjnn hugsi
sem svo að þarna sé um að
ræða sannan orðstír, en ekkert
bévítis sjálfshól?
Um starf höfundarins, Sigríð-
ar Thorlacíus, er dálítið erfitt
að dæma. Þó má telja líklegt
að hún hafi unnið verk sitt sam
vizkulega. Að minnsta kosti hef
ur hún raðað efnjnu vel og
skipulega. Ekki er heldur um að
sakast, þó lítið sé smiðað úr
litlu efni.
Skal þó hvergi dregin fjöður
yfir þá staðreynd, að það er
höfundar, fyrst og síðast, að
svara fyrir verk sitt, hvernig
sem efniviðurinn er til kom-
inn.
Að útliti er bókin þokkaleg.
Fjörutíu og fjórar myndir prýða
hana. þar af níu myndir af söng
konunni — einni saman.
Erlendur Jónsson.
SINFÓNÍUHLJÓMSVEIT ÍSLANDS
RÍKISÚTVARPIÐ
Kirkjufónleikar
í Kristskirkju Landakoti fimmtud. 2. des kl. 21.
Stjórnandi: Björn Ólafsson.
Einleikarar: Björn Ólafsson og Josef Felzmann
Rudolfsson.
Einleikur á orgel: Árni Arinbjarnarson.
Efnisskrá: Vivaldi-Molinari: Konsert fyrir 2 fiðlur
og strengi í a moll
Bach: Tokkata í f dur
Bach: Aría úr svítu nr. 3
Franck: Sálmur í a moll
Corelli: Consetto grosso (Jólakonsertinn).
Aðgöngumiðar seldir í bókaverzlun Sigfúsar Ey-
mundssonar og bckabúðum Lárusar Blöndal.
Áskriftarskírteini gilda ekki að þessum tónleikum.
„Einhver stærsta
lilia landsins"
4