Morgunblaðið - 23.07.1966, Blaðsíða 11

Laugardagur 23 júlí 1966
MORGUNBLAÐIÐ
11
Hernaðarleg staða Islands í dag
Ræða E. Pollands flotaforingja
á NATO ráðstefnu í Reykjavík
Eftirfarandi ræðu flutti brezki
flotaforinginn E. Polland á ráð-
stefnu, sem samtök um vest-
ræna samvinnu gengust fyrir
hér í Reykjavík í þessum mán-
nði. Þar sem hér er inn að ræða
mjög fróðlegt erindi þykir Morg
unblaðinu rétt að birta það í
heild.
Ég ætla að hefja mál mitt með
því að ræða almennt um her-
jmálastefnu með sérstöku tilliti
til áhrifa tækninnar á hermál-
in, þá mun ég fara nokkrum
orðum um mikilvægi íslands
vegna legu landsins og þar á
eftir mun rætt um söguleg tengsl
íslands við hermál í heiminum.
Ef ekki verða allir sofnaðir þá,
mun ég ljúka máli mínu með
því að ræða uon stöðu íslands í
dag frá hernaðarlegu sjónarmiði.
Ég kýs að ræða þessi mál frá
almennu sjónarmiði fyrst, því
herstjórn eða herstjórnarlist er
eiginlega hugtak, sem erfitt er
að skilgreina og leggja menn í
það mjög mismunandi merk-
ingar. Þetta orð hefur vissu-
lega haft mismunandi merking-
ar í huga mínum á ýmsum tím-
um. Þegar ég kom fyrst til ís-
lands, sem sjóliðsforingjaefni,
þá hefði Freud sennilega betur
getað útskýrt hugmyndir mínar
um hernaðarlegt mikilvægi ís-
lands heldur en þeir Mahan eða
von Clauswitz. Síðar meir, þeg-
ar ég var yfirmaður á litlu
skipi í seinni heimsstyrjöldinni
komu yfirmenn mínir ævinlega
í veg fyrir að ég fengi verk-
efni, sem mér fundust eftirsókn-
arverð, að því er mér fannst.
Þeir 'höfðu að yfirvarpi, að það
kæmi ekki heim og saman við
áætlanir herfræðinganna. Nú er
ég hins vegar kominn í þeirra
aðstöðu og get með sama yfir-
varpi haft hemil á óstýrilátum
undirmönnum. Ykkur kann að
finnast þetta létt hjal, en stað-
reyndin er sú, að öll smáatriði
verða að falla inn í samræmda
heildaráætlun. Ef við endilega
viljum skilgreina orðið her-
stjórn, eða herstjórnarlist, þá
mundi það vera sá þáttur hern-
aðar, sem felst í skipulagningu
herferða, vali þeirra aðferða,
sem beita skal og hvernig beita
skuli liðinu til að ná tilætluð
um árangri.
Þegar við ræðum um hernað-
arlegt mikilvægi íslands verðum
við að kanna hvernig lega þess
og afstaða getur haft áhrif í
hugsanlegu stríði; hver áhrif
þetta hefur á valdajafnvægið.
En áður en við lítum nánar á
þetta, bið ég ykkur um að hafa
í huga þær gífulegu breytingar,
sem orðið hafa á stríðsrekstri
öllum á þessari öld. Von Schli-
effen greifi sagði einu sinni:
„Herstjórnarlist verður að vera
meðfaedd." Þetta kann að vera
satt í grundvallaratriðum og
vissulega var það, svo hér fyrr
á tímum, áður en tæknin kom
til sögunnar. Þá var allt mikið
einfaldara. Þá var herstjórnar-
snillingurinn oftast aðeins einn,
venjulegast hershöfðinginn sjálf
ur. Ef hann féll, eða var tek-
inn höndum, þá gat farið svo
og fór raunar oft, að leikurinn
var tapaður.
Nú á miðri tuttugustu öld er
hernaðartækin órðin svo flók-
in, að til þarf meira en lítið
fífldjarfan mann til að ætla sér
«ð reyna að stjórna eða skipu-
leggja ákveðinn hernaðarleið-
angur upp á eigin spýtur. MiUj-
ón atriði gera stríðsreksturinn
flókinn, og nú er varla um það
lengur að tala, að herforingjar
leggi tii orrustu vopnaðir hug-
rekki, slægð og stríðstólum ein-
um saman.
Herforinginn og starfslið hans
verður að vita um stjórnmála-
astand þess staðar, sem í hlut
a, menn verða að hafa stað-
góða tækniþekkingu á þeim
vopnum sem þeir nota, og kunna
skil á því umhverfi sem beita
skal vopnunum í. Þær hernað-
aráætlanir, sem gerðar eru í
dag gera ráð fyrir allslherjar
stríði með öllum þeim hrylli-
legu afleiðingum, sem slíku
mundi fylgja. En það eru ekki
aðeins hermenn og herforingj-
ar, sem við þetta fást. Ríkis-
stjórnir og stjórnmálamenn
hugsa nú æ meira um þessi
mál á friðartímum og reyna að
skapa valdajafnvægi, sem ekki
getur farið úr skorðum vegna
slysni eða óvarkárni, af hálfu
einhvers aðila. Það er í þessu
samhengi, — í sambandi við
valdajafnvægið, sem við verð-
um að líta á þessi mál hvað ís-
land snertir.
Ég hef minnzt á það að eng-
inn herforingi getur verið hæf-
ur herstjórnarmaður nema hann
hafi til að béra tækniþekkingu.
Á sama hátt er ekki mögulegt
að meta þýðingu lands eða þjóð-
ar, nema vita hver áhrif tækni-
þróunin hefur haft á hernaðar-
legt mikilvægi þess. Það er rétt
að vísu, að vopn eða hæfileikar
vopnanna, hafa haft mikil á-
hrif á gang sögunnar. Á
miðöldum ollu léttvopnað riddara
lið Djengis Khans og enski lang-
boginn straumhvörfum, og þótt
valdajafnvægið raskaðist þá,
voru það bardagaaðferðirnar en
ekki hernaðarlistin, sem þetta
hafði mest áhrif á.
Þróun á sviði fjarskipta og
kjarnorkuvélar í skipum og kaf-
bátum, hafa auk eyðingarvopn-
anna haft mikil áhrif á allan hugs
anlegan stríðsrekstur, sem og öll
samskipti þjóðanna. Áður fyrr
var það svo, þegar barizt var í
fjarlægum löndum, að þá gátu
vikur eða mánuðir li'ðið áður en
viðkomandi ríkisstjórríir höfðu
hugmynd um úrslit og gátu raun-
ar oft næsta lítil áhrif haft á
gang mála. Örlög þjóða gátu ver-
ið komin undir mönnum, sem
urðu að bjargast sem bezt þeir
gátu án sambands við sína raun-
verulegu yfirboðara.
Áreiðanlegt er, að engar upp-
götyanir hafa haft meiri áhrif á
allan stríðsrekstur en sími og
loftskeyti.
Þegar beitt er í sameiningu
könnunarflugi, radar og fjar-
skiptum og nú síðast gerfitungl-
um, þá er eiginlega gjörsam-
lega óhugsandi fyrir neina þjóð
að undirbúa stríð gegn annarri
án þess að allur heimurinn viti
af því. ísland er ekki lengur
afskekkt eyland, sem getur látið
sig valdadeilur Evrópuveldanna
engu skipta. Hraði flugþol og
burðarmagn nýtízku flugvéla og
skipa og fjarskiptin hafa gert
það að verkum, að hernaðar-
legt mikilvægi hvers einasta
þumlungs jarðar hefur aukizt.
Þessi tæknibylting hefur þó ekki
haft eins mikil áhrif á neitt
land eins og ísland, og íslend-
ingar vilja ekki, að gera sér
ekki að góðu lakari lífskjör en
gengur og gerist í Vest-
ur-Evrópu og Bandaríkjun-
um. Vegna samgöngutækn-
innar er ísland tengt
löndunum við N.-Atlantshaf,
hrif á gang sögunnar. Á
bæði efnahagslega og menning-
arlega. Vísindi og tækni tuttug-
ustu aldar hafa vissulega minnk
að veröldina.
Þegar við lítum til dæmis á
sjókort virðist sem Island sé ein
angrað í kulda norðursins, en
sannleikurinn er hins vegar sá,
að fsland er á mörkum Noregs
hafs og N-Atlantshafs í næsta
námunda við mestu skipaleið-
ir í heimi og á flugleiðinni milli
Evrópu og Norður Ameríku. fs-
land er meginstoð brúarinnar
yfir norðurslóðir. Sá sem ræð-
ur þeirri brú; ræður yfir heim-
inum. Á þrettándu öldu lögðu
Mongólar undir sig Rússland
undir forystu Djengis Khan og
réðu þar með heiminum eins og
menn þá þekktu hann. Napo-
leon og Hitler, gátu ekki náð
hafinu á sitt vald og neyddust
því til að reyna að leggja undir
sig Rússland og komast þannig
á annan brúarsporðinn. Þeim
tókst það ekki og þeir, sem réðu
yfir brúnni unnu sigur.
Nú ráða Rússar með óvefengj
anlegum rétti yfir öðrum brú-
arsporðinum en sú hugmynda-
fræði sem stjórnarfar þeirra
byggist á, stefnir að heimsyfir-
ráðum. Hinn brúarsporðurinn
er á valdi frjálsra samtaka
E. Polland
þjóða, sem aðihyllast annað hug
myndkerfi.
Ástandið hefur skapað ótraust
an frið þar sem andstæðingarn-
ir næstum horfast í augu yfir
Beringssundið og við valdamörk
in í Evrópu.
ísland og Færeyjar eru á neð-
ansjávarhryggnum, sem teygir
sig frá Skotlandi til Grænlands
og eru á miðri þessari brú. Þar
sem ísland er aðili að Nato hef-
ur bandalagið hér aðstöðu í
stríði og í friði, sem gert hefur
því kleift að koma upp aðvör-
unar- og varnarkerfi, sem er
höfuðatriði í sambandi við þetta
valdajafnvægi. Ef Nato missti
þessa aðstöðu mundi það hafa
það í för með sér, að skipaleiðir
okkar yrðu í stóraukinni hættu
við mundum þurfa að stórauka
flota okkar og hafa aukinn and-
vra á okkur til að brúa það bil,
sem þarna mundi myndast, og um
leið mundi fara úr skorðum það
jafnræði, sem verið hefur á í
vopnabúnaði.
Við skulum láta þetta duga
um landafræðina, en snúa okk
ur nú aðeins að sögunni.
Fyrstu tengslin, sem fsland
skapaði milii Evrópu og Norð-
ur-Ameríku voru á níundu öld,
þegar fyrstu landnámsmennirn-
ir komu frá Vestur-Noregi. Og
þótt þeir væru ekki í neinum
sérstökum hernaðarhugleiðing-
um kom það þegar í ljós með
þessum ferðum, hvaða leið her-
foringjar yrðu að fara, sem
hyggðu á landvinninga í þessari
átt.
f fyrri heimsstyrjöldinni mun
aði mjög litlu að 'hinn skæði
kafbátahernaður Þjóðverja
kæmi Bretum endanlega á kné.
Kafbátarnir fóru í fyrstu um
öll heimsins höf og mættu í
rauninni virkri andspyrnu.
Stjórnendur kafbátanna gátu
því einbeitt sér að mikilvæg-
ustu skipaleiðum Breta. Þróun
flugvéla var þá skammt á veg
komin og langflug ekki komið
til sögunnar. Af þessum sökum
var hernaðarlegt mikilvægi ís-
lands ekki sérlega mikið í fyrri
heimsstyrjöldinni að því er við
vék orrustunni á Atlantshgfi,
sem lífsspursmál var fyrir Breta
og bandamenn að vinna sigur í.
En í síðari heimsstyrjöldinni
var þetta gjörbreytt. Þá voru
það orrusturnar milli kafbáta
og skipa og flugvéla, sem höfðu
það hlútvérk að granda kafbát-
um, sem reyndust forsenda
þess, að Bretar biðu ekki ósig-
ur. Eftir því sem flugvélarrad-
artæki urðu fullkomnari urðu
kafbátarnir að leita dýpra til
að geta ráðizt á skip okkar.
Maður þarf ekki að hafa
mikla hernaðar eða siglinga-
þekkingu til að bera, til að
ímynda sér hve miklum öfund-
araugum stjórnendur þýzka sjó-
hersins hljóta að hafa horft til
birgðastöðvanna og viðgerða-
stöðvanna, sem fsland eitt hafði
aðstöðu til að sjá fyrir, á Norð-
ur-Atlantshafi.
Hefðu Þjóðverjar komið slík-
um stöðvum á fót hér á landi
hefðu valdahlutföllin í þessum
hildarleik breytzt verulega og
þar með sagan. Þetta sáu Bret-
ar fram á, og það var því hrein-
lega lífsspursmál fyrir þá að
komá upp stöðvum á íslandi eft-
ir að Þjóðverjar höfðu gert inn-
rás í Danmörku. Það var aug-
ljóst í þessu stríði, eins og það
er í dag hverja kosti það hefur
í för með sér að hafa hér að-
stöðu og hver áhrif það hefur
á valdajafnvægið.
Veraldarsagan síðan í lok
seinni heimsstyrjaldarinnar hef-
ur á ný sýnt okkur hvaða að-
ferðum ofbeldissinnar beita til
að útbreiða kenningar sínar.
Arið 1947 bættu Sovétríkin
Ungverjalandi, Búlgaríu, Rú-
meníu og Póllandi við áihrifa-
svæði sitt. 1948 kom svo röðin
að Tékkóslóvakíu, þar með var
meginhluti Austur-Evrópu kom
inn bak við járntjaldið.
1 júní 1948 lokuðu Rússar leið
um til Berlínar og reyndu hvað
þeir gátu til að fá Nato-löndin
til að falla frá samningsbundn-
um rétti. Síðan hefur styrkur
og eining Atlantshafsbandalags-
ins aukizt svo, að engar breyt-
ingar hafa átt sér stað á valda-
hlutföllunum í Evrópu og frið-
ur hefur ríkt þar allan þennan
tíma.
En Norður-Atlantshafið er mik
ilvægt svæði. Sá friður sem
styrkur Nato hefur skapað er
jafnháður árvekni á hafinu eins
og á meginlandi Evrópu. ísland
er langmikilvægasti staðurinn
fyrir bækistöðvar í sambandi við
varnir Norður-Atlantshafsins.
Vesturveldin ráða yfir kjarna
vopnum og herafla, sem er reiðu
búinn að mæta allskyns árás-
um, nema algjöru eyðingarstríði.
— Á höfunum verða Nato-lönd-
in að vera á varðebegi, ef við
ekki höfum á okkur advara,
bjóðum við hættunum heim.
Yfirmaður sjóhers Nato á At-
lantshafi, sem er yfirmaður
minn, leggur á ráðin um her-
málastefnuna á þessu svæði.
Það er hans að hafa sveitir og
skip reiðubúin til að mæta ár-
ásum af öllu tagi og gera nauð-
synlegar áætlanir í því sam-
bandi. Hann verður að geta ráð-
ið yfir mikilvægustu hafsvæð-
unum, verndað skip banda-
manna og stutt hernaðaraðgerð
ir í landi. ísland og hernaðar-
mikilvægi legu þess skiptir höf
uðmáli og er forsenda þess að
þetta megi takast.
Ég kem nú að hernaðrlegri
þýðingu íslands í dag 2. júlí
1966. Ég hef sagt, að menn líti
mismunandi augum á „hernaðar
lega þýðingu," en fyrir flestum
er aðallega átt við staðreyndir
það sem unnt er að gera, en
síður við fyrirætlanir, — þær
eru á sviði stjórnmálanna. Það
hefur lítil áhrif á mig sem her-
mann, þótt mér sé sagt, að þjóð
sem stendur með alvæpni, hafi
ekki í hygju að ráðast á mig.
Slík yfirlýsing mundi ekki hvetja
mig til að sofna á verðinum.
Hið eina, sem vit er í, er af-
vopnun stig af stigi — eða föst
skref í þá átt. Sem flotafor-
ingi og starfsmaður Atlantshafs-
banöalagsins verð ég að líta á
staðreyndir. Hin mikilvægasta
þeirra er, að Sovétríkin ráða
yfir miklu vopnahaldi á sjó,
landi og í lofti, og þau sýna
stöðugt þetta vald og auka það.
Ég sé enga ástæðu til að af-
skrifa þá ógnun, sem þessi vopn
eru við öryggi okkar, og ég hef
ekki fyrirhitt stjórnmálamann
sem kalla má því nafni er mundi
leggja framtíð sína að veði fyr-
ir því, að Sovétríkin hverfi frá
yfirlýstri stefnu Kominform og
sæki í alvöru um aðild að At-
lantshafsbandalaginu. Við skul-
um því líta andartak á hernað-
arlegan styrk Sovétríkjanna, og
minnast þess, að yfirráð á haf-
inu eru lífsnauðsyn til að tryggja
framtíð ríkjanna við Norður-
Atlantshaf.
Sú ógh, sem Atlantshafsibanda
laginu stafaði af Sovétríkjun-
um 1949 var fyrst og fremst af
risavöxnum land'her, sem studd-
ur var af öflugum en þó þýð-
ingarminni flota og flugher. Hlut
verk hersins var byggt á hefð-
bundnum, rússneskum hug-
myndum um ófrið á meginland-
inu, voldugur her, reiðubúinn og
fær um að leggja undir sig ná-
grannalönd, en floti aðeins byggð
ur til varnar.
í síðari heimsófriðnum skild-
ist Rússum þýðing kafbátanna,
sem Þýzkaland beitti, svo og
áhrif flugvélamóðuskipa banda
manna. Áætlanir þeirra um her
skipasmíðar eftir stríðslok beind
ust því að framleiðslu í stór-
um stíl. Smíðaður var mikill
fjöldi kafbáta, tundurspilla og
fylgdarskipa af tiltölulega ein-
faldri gerð, sem framleiða mátti
með færisbandsaðferð í stórum
stíL
Eftir að bæði kafbátar og önn-
ur skip hafa fengið aflvélar
knúnar kjarnorku, og framfarir
hafa orðið í notkun flugskeyta
hefur komið í ljós önnur breyt-
ing á langtímastefnu Sovétríkj-
anna í flotamálum.
Kafbátarnir, sem smíðaðir
voru fyrst eftir ófriðinn, hafa
vikið fyrir kafbátum með eld-
flaugar, sumum með eldri gerð
aflvéla, en öðrum kjarnorkun-
knúnum.
Á sama hátt hefur fjöldafram
leiðsla annarra skipa vikið fyrir
þróun fárra, en mjög nýtízku-
legra og öflugra tundurspilla, en
vopnastyrkur þeirra fer árlega
vaxandi.
Sovézki flotinn hefur í dag á
að skipa myndarlegúm fjölda
skipa, allt frá eldflauga-tundur-
spillum, fylgdarskipum og vel
búnum kafbátabönum til hrað-
skreiðra strandgæzluskipa, sem
hafa tvær eða fjórar eldflaugar
fyrir styttri skotvegalengdir.
Á síðari árum hefur það orð-
ið ljóst, að foringjar Sovétríkj-
anna hafa fjarlægzt hina gömlu
stefnu að nota flotann til að
styðja landhernað, enda eiga
Sovétríkin nú nútíma herskip.
Gorshkov flotaaðmíráll hefur
opinberlega lýst yfir, að Sovét-
ríkin ætli að hagnýta sér heims-
höfin til að þjálfa sovétflotann.
Við höfum því séð rússnesk her
skip í fyrsta sinn í mörgum
'heimshornum.
Á sviði vopnabúnaðar og skot
tækni hafa Rússar framleitt
langdrægar eldflaugar, sem flutt
geta margra megalesta kajrn-
orkusprengjur og hitt skot-
mörk af mikilli nákvæmni. Auk
þess hafa þeir framleitt mik-
inn fjölda af undraverðum
smærri vopnum. Her þeirra og
fulgher hafa verið færðir í nú-
tíma horf að miklu leyti á sama
hátt og flotinn.
Af öllu þessu má auðveld-
lega ráða, að hernaðarleg ógn-
un Sovétríkjanna við Atlants-
hafsbandalagið hefur á engan
hátt minnkað, enda þótt hún
hafi breytzt verulega siðan 1949.
Þetta eru staðreyndir, svo og
það, að Sovétríkin geta ráðizt á
lönd NATO-þjóða og lagt þau
í rúst. Þessari árásargetu verð-
ur að halda í skefjum með því
að koma upp fullkomnu aðvör-
unarkerfi, sem er ávallt til taks
að veita okkur aðvörun, ef stöðv
unarstefna okkar, pólitískar að-
gerðir eða heilbrigð skynsemi
bregðast. Aðvörunarkerfi NATO
nær frá Bretlandi, um Færeyj-
ar og ísland til Norður Kanada.
Þýðing þess fyrir hernaðaráæti-
anir okkar er augljós. Ef kerfi
Fiamhald á bls. 17