Morgunblaðið - 27.08.1967, Side 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. ÁGÚST 1967
Gísli Guimundsson•*
NESIN, Mýrar og Suðursveit
voru nöfn, sem mér gekk illa
að muna á skólaárum mínum,
og er ég leit á þetta svæði á
íslandskortinu, þá fannst mér
eiginlega engin ástæða til þess.
Þar gaf að líta mjóa landræmu,
milli jökuls og úthafs, sem virt-
ist vera, nær eingöngu, sandar
og jökuivötn. Og þau höguðu
sér á engan hátt eins og skikk-
anlegar ár, heldur breiddu úr
sér í ótal kvíslum og tolldu
sjaldan árinu lengur í sama far-
veg. Svo var Hornafjörðurinn
heldur enginn alvörufjörður,
mest leirur og grynningar, ekki
einu sinni skipgengur. í ferða-
'bókum las ég hrollvekjandi lýs-
ingar um fátækt og umkomu-
leysi fólksins, sem bjó þarna, 1
úlfakreppu eyðandi náttúruafla,
hvernig vötnin voru smám sam-
an að breyta býlum þess i nakta
aura og hrekja það frá þeim.
Og svona var ástandið þarna
fram á þessa öld, einkanlega á
Mýrum. En með batnandi veð-
urfari tók gjörningahríðinni að
slota, samtímis því sem sívax-
andi velmegun og verkmenn-
ing færðu þjóðinni vopn í hend-
ur, til gagnsóknar. Á síðustu ára
tugum hafa okkur svo verið að
berast þaðan gleðifregnir sigur-
fréttir, um framsókn á öllum
vígstöðvum. Álagahamurinn
hafði verið borinn á eld og það
sást til sólar á ný. Nú var ég
að leggja af stað í ferð um þess-
ar sveitir, til að sjá með eigin
augum þessar vígstöðvar, og
folaldsárin, sem náttúran og mað
urinn eru að hjálpast til að
græða. Enn hafði hamingjan
verið mér hliðholl, því að Þor-
steinn Guðmundsson frá Reyni-
völlum í Suðursveit hafði tek-
ið að sér að aka með mig um
sveitirnar, og leiða mig í allan
sannleika.
Það var dumbungsveður er
við lögðum af stað frá Hafnar-
lauptúni inn Nesin, _ líklegast
bezt grónu sveit á fslandi. í
skjóli hárra, gróðurvana fjalla,
með litföróttum sandskriðum,
liggur þetta fagurgræna belti og
smáhallar niður að fljóti og
firði. Þar, hafa vötnin löngu
sorfið af þann gróður, sem þau
náðu til, og skilið eftir gróna
nesjafingra og eyjar. Um alla
sveitina er mikið af hólum, og
flestir algrónir, á stöku stað
klettar með grænum kraga.
Skammt sunnan við höfuðból
Þorleifanna, Hóla, komum við á
þjóðveginn og tókum stefnuna
inn sveitina. Skálatindar voru á
hægri hönd, ofan við ljósrend-
ar skriður, en inn af þeim
grunnur dalur, Bergárdalur,
með gráum mosabreiðum. Berg-
á fellur fram úr dalnum og þar
er fossinn Hnígandi (Mígandi),
en á bak við hann leitaði stór-
bóndinn í Árnesi, Indriði, sér
hælis er Jón biskup Arason
sótti hann heim, árið 1547. Lax-
árdalur er aðeins innar, mun
meiri og dýpri. Fyrir mynni
hans er stakt fell, Meðalfell, auð
velt uppgömgu og góður útsýn-
isstaður (afleggjari innan við
Laxá að bænum Meðalfelli).
Laxá rennur af dalnum, og var
nú framundan. Sunnan við hana
er vegur, til vinstri, niður á flug
völliinn á Árnanesi. Laxárbrú
er hrörlegur forngripur (elzta
brú sýslunnar og á hól, innan
við ána, er kirkja í sama stíl.
Yfirleitt fannst mér lítið til um
hýbýlaprýði þeirra Nesjamanna,
utanhúss. Skóli og félagsheimili
(Mánagarður) stóð sitt hvoru
megin vegar, rétt innar, nýjar
og vel útlítandi byggingar.
Nú vorum við í Bjarnanes-
torfunni, þéttbýlu svæði, sem
eitt sinn var allt í landareign
hins forna kirkjustaðar, Bjama-
ness, á vinstri hönd. Fyrr á
öldum var þetta eitt mesta höf-
uðból landsins með hjáleigum
allt í kring nú eru það allt
sjálfstæðar jarðir. Einna mest-
ur mun vegur staðarims hafa
verið á dögum Teits hins ríka
Gunnlaugssonar, þess er stóð í
stórræðunum við Jón Gerreks-
son Skálholtsbiskup. Kirkjan
var flutt þaðan árið 1911 á nú-
verandi stað en nú er þar ný
kirkja í smíðum. Hún er í ó-
venjulegum byggingarstíl, en
ég held að hún verði fallegt
guðshús. Þyrfti að hraða bygg-
ingu hennar, meira en gert hef-
ur verið fram að þessu, svo að
hægt verði að fjarlægja hróið
á hólnum. Hér framundan er
mikil eyja, Skógey, segja munn-
mæli að þar hafi eitt sinn verið
margir bæir, en eyðst í miklu
flóði.
Nú var Ketillaugafjall á
hægri hönd og vakti eftirtekt
mína. Á miðju þess situr dökk-
ur hamrakastali, ristuir djúpum
geilum, en á báðar hendur lit-
föróttar líparítskriður. Mest ber
þó á rauðbrúnum lit nema í
norðurenda fjallsins, þair sem
ótal litir koma fram í gilsskorn-
ingum. Neðan við fjallið er
fallegt stöðuvatn með óvemju-
legu nafni, heitir Þveit. Vegur-
inn liggur inn brekkurnar, ofan
við vatnið og nálægt norðurenda
þess er ölkeldusitra utan í hól,
ofan vegar. Krossbæjartindur er
inn af Ketillaugarfjalli og fall-
egur stuðlabergsstapi neðan við
það, auðvitað álfabyggð. Kross-
bæjarháls er varasöm blindhæð
og er þar brýn nauðsyn á tveim
akreinum, en það er einnig góð
ur útsýnisstaðuir, einkanlega til
innsta hluta sveitarinnar. Þar
eru svipmikil fjöll og djúpir dal
ir, sem skriðjöklar teygja sig
niður í, ofan úr Vatnajökli. Inn-
an við Krossbæ sveigir vegur-
inn vestur að Hoffellsá. Austan
við brúna er afleggjari til
hægri inn að bænum Setbergi,
framan undir Setbergsheiði, en
vestan hennar annar inn að
landnámsjörðinni Hoffelli, fram
ar. undir HoffeUsfjalli. Svo tek-
ur við upphækkaður vegur, suð
ur yfir aurana, að brúnni á
Homafjarðarfljóti, næst lemgstu
brú landsins (225 m.) Þar var
staldrað við, og litið inn til
fjallanna.
Hoffellsfjall er mikilúðlegt
fjall með mörgum tindum og
eggjum, enda furðulega sundur-
skorið af djúpum giljum og
gljúfrum. Það fer hækkandi.
eftir því sem innar dregur, og
innst ei Grasgiljatimdur (1267
m). Norður af honum liggur
lamgur fjallshryggur (Goðafjall)
inn á jökul og endar í tígulegri
hamraborg, Goðaborg (1425 m),
sem talin er vera bústaður heið-
inna vætta, í Hoffellsfjalli finn
ast margs konar fágætir stein-
ar, þar á meðal silfurberg. Aust
an við fjallið er Hoffellsdalur,
djúpur og hrikalegur, því að
fjöllin austan hans eru einnig
há og gljúfrum skorim. Hoffells-
á rennur um dalinn og er nú
frekar vatnslítil eftir að hún
tapaði sambandi við jökulinn.
Jeppavegur er inn í dalbotn og
þaðan er venjulegast gengið á
Goðaborg.
Vestan við Haffellsfjall er
annar dalur og niður í hann
gengur mikill skriðjökull. Vest-
ur úr Hoffellsfjalli ganga að
honum hrikalegar hamrasnasir,
er nefnast Núpar. Jökullinn
klofnar um Svínafellsfjall, aust
urálma nefnist Hoffellsjökull en
sú vestari Svínafellsjökull og
undan þeim kemur Hornafjarð-
arfljót í tveim kvíslum (Áust-
urfljót, Suðurfljót). Jeppafært
er inn með Hoffellsfjalli að
jökli. Austurfljótið var lengi
laust í rásinni, og hljóp stund-
um austur í Hoffellsá, en nú
hefur það verið hamið með fyr-
írhleðslam og remnur í Suður-
fljótið, ofan við brúma, Gömlu
farvegirnir eru teknir að gróa
upp og þar er hafin nýrækt.
Allt þetta landssvæði er mjög
stórbrotið og girnilegt til rann-
sókna, að ég nú ekki tali um
fjallagarpa, enda hafa margir
Vatnajökulsleiðangrar lagt þar
á jökulinn. Tel ég þetta ákjós-
anlegan stað fyrir fjallahótel.
Vestan við brúna á Fljótinu
er akvegur eftir varnargarði,
áleiðis að bænum Svínafelli
undir Svínafellsfjalli en innar
er verulegur farartálmi á þeirri
leið, Suðurfljótið óbrúað.
Svo taka Mýrarnar við, mar-
flatt láglendi með klapparholt-
um á stangli, Óhugnanlega ber-
skjaldað fyrir vatnaflaum frá
tveim stórum skriðjöklum, sem
ryðjast fram um breið fjalla-
skörð niður í flatneskjuna. Hjá
þeim er heldur engin þröng í
búi, því að birgðir sínar sækja
þeir úr geysilegri hjarnbungu,
Breiðubungu, inni á hájökli.
Sveitim er líka hroðalega útleik-
in, vesturhluti hennar nær al-
gjör auðn, og um tíma var gróð
urlendi austurhlutans í yfirvof-
andi hættu.
Frá brúnni á Hornafjarðar-
fljóti liggur vegurinn euður með
Viðborðsfjalli, fram hjá eyðibýl
inu Viðborði. Þar stendur stærð
ar steinsteypuhjallur með tóm-
um, starandi gluggatóftum, líkt
og skinin hauskúpa í alfaraleið.
,,Þetta hús byggði fyrsti flug-
maður fslands“, sagði Þorsteinn
„Hann hét Guðmundur Árnason
og var frá Svínafelli. Hann fór
til Ameríku, lærði þar að flljúga
og var í flugsveitum Bandaríkja
hers í fyrra stríði. En svo lenti
hann í flugslysi og kom heim
aftur. Fór að búa hérna með
miklum umsvifum og komst 1
fjárþrot. Hann var víst lengst
af mikill ævintýramaður.“
Þetta sagði Þorsteinn og bak
við hina stuttu frásögn skynjaði
ég mikla sögu. Ofan við veginn
eraragrúi af lágum klettahjöll-
um, sem heita Viðborðshraun og
þá bætti Þorsteinn við: „Það er
hellisskúti framan í einum hjall
anum. Hann Árni frá Svínafelli,
faðir Guðmundar, hafðist þar
við í nokkur ár og gætti sauða
sinna." Ekki minnkaði þetta
söguna, síðasti hellisbúinn fað-
ir fyrsta flugmannsins. Til
hægri handar við veginn var
stæðilegur steindrangur, sem
mér varð starsýnt á, og Þor-
steinn fræddi mig á því að það
væri farið að kalla hann Þor-
berg, í höfuðið á meistaranum
frá Hala. Sem sagt, rithöfundur-
inn til að skrifa söguna.
Ausfurhluti Mýranna var nú
framundan, víðátbumikið, mar-
flatt graslendi, sem klapparholt
in setja töluverðan svip á. Bær-
inn Viðborðssel (nafnið mun af-
bakað úr Vindborð) var á hægri
hönd og svo kom Djúpá. Hún
var skollituð og meinleysisleg,
en um tíma ógnaði hún þó þessu
fagra graslendi, því að jökul-
vatn úr Fláajökli braust í far-
veg hennar. Hið efra bar bæinn
Holtasel í hvítann jökul. Nú vor
um við í þéttbýlasta hluta sveit
arinnar, fyrst kom Ho'ltahverfið
(þar er félagsheimilið) og svo
Brunnhólsbæir, en þar er kirkju
staðurinn (Brunnhólskirkja),
Fláajökull blasti við okkur á
hægri hönd, breiður og hroLl-
vekjandi, mun þó frambrún
hans aðeins vera svipur hjá
sjón. Og nú var mér spum i
huga. Hvað er gert af hálfu hins
opinbera, til styrktar og efling-
ar slíkum landvinningum, hér
og annars staðar? Sjálfsagt fá
þessir bændur sinn jarðræktar-
styrk, en það er ekki svarið.
Þeir þurfa að fá miklu raun-
hæfari aðstoð, sem um leið yrði
tl gagns á miklu breiðari vett-
vangi. Það þarf að koima á fót,
hið bráðasta, öflugri rannsókna-
og tilraunastofnun, á strang-
vísindxlegum grundvelli, í þágu
landverndar og landgræðslu.
Skógræktin hefur þegar fengið
sína, hún er allra góðra gjalda
verð, en þó ekki eins nauðsyn-
leg, því að við ræktum ekki
skóg á nöktu lamdi. f þessu sam-
bandi minntist ég þessi, að úti
í Noregi voru gerð líkön afl
Þjórsá, og mannvirkjunum þar,
þegar verið var að undirbúa
Þjórsárvirkjun. Gætu ekki svip-
aðar rannsóknir, á þessum jökul
vötnum haft hagnýtt gildi I
sambandi við byggingu varnar-
garða o.þ.h. Eftir að hafa skoð-
að slík mannvirki á allmörgum
stöðum, og hlustað á álit heima-
manna á þeim, verð ég að telja
mörg þeirra heldur veigalítil,
önnur illa staðsett, og því víða
hætta á ferðum, þegar á kann
að reyna. Við höfum þegar nokk
ur dæmi um slíkt og það er ósk
byggja, að halda að þessar mein
vættir gangist upp við vettlinga
tök.
Frá Hólmsárbrú er þráðbeinn
hlemmivegur vestur sandana, er
vert að skjóta því inn hér að
á þessum slóðum eru vegir
furðu góðir, og frágangur snyrti
legur. Kippkorn ofan við veg-
inn sá ég stæðilega brú á þurr-
um sandi, og Þorsteinn eagði
mér að hún hefði verið byggð
yfir Heinabergsvötn fyrir nokkr
um árum. Þá var farvegur
þeirra þarna en tveim árum síð
ar lögðust þau vestur í Kol-
grímu. Hver veit nema brúin sú
arna komi að góðum notum síð-
ar. „Nú erum við komnir í Suð-
ursveit“ sagði Þorsteinn svo, rétt
áður en við komum að Kolgrímu
þar sem hún ólmaðist í þrengsl-
unum undir brúnni.
B laðburðarfól k
óskast í Kópavog
Talið við útsölumann simi 40748
3W cri^uttMat>0