Morgunblaðið - 26.11.1969, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 26. NÓV. H9©9
Baldur Jónsson lektor;
Hvers vegna
Bolungarvík?
í MORGUNBLAÐINU 25. okt.
sL birtist íróðleg grein, sem
nefndist -„Bolungavík eða Bol-
ungarvík", eftir ágætan sam-
etarfsmann minn, Ólaf Magnús-
son gj'aldlkera Háskólains. Grein-
in er skrifuð til stuðnings þeirri
skoðun, að fjmri hluti nafnsins
hafi upprunalega verið Bol-
unga-, seun sé eignairfalil fleir-
tölu af karlkynsorðinu bolung-
ur. Venjulega er talið, að það
orð merki „(reka)viðarköstur
eða -hlaði“, en Ólafur skýrir
bvo frá, að hann þekki orðið í
merkingunni „stór trjábolur eða
rekaviðardrumbur", og hyggur
hann, að sú merking sé upp-
runaleg í nafninu, sem beri því
að rita Bolungavík.
Grein Ólafs var skrifuð sum-
arið 1966 í tilefni a£ ritgerð Ás-
geirs Jakobssonar, „Á rekafjör-
um“, í Lesbók Morgunblaðsins
3. apríl 1966. Síðan var bætt við
hana ofurlitlum eftirmála vegna
þess, sem ég sagði um rithátt
þessa nafns í útvarpsþætti fyrir
rúmu áiri, og greinin þá send
Morgunblaðinu til birtingar
(sbr. „Athugasemd" ó M. í Mbl.
8. nóv. sil. bls. 13). Vegna fyrir-
spurnar frá hlustanda reyndi ég
að leysa úr þeim vanda, sem
margir hafa glímt við, hvortrita
e'igi heldur Bolungavík eða Bol-
ungarvík, áin þass að ég ger'ði til-
raiun til að sikýra uppruna niafns-
ims. Bn þar sem ljósit er orðið,
að sumt af því, sem ég sagði í
þættiiniuim í fyrra, hefir ekki skil-
izt á þann veg, sem til var ætl-
azt, langar mig nú til að gera
aðra tilraun til að svara þeirri
spurningu, sem fyrir mig var
lögð. Ég vil leggja áherzlu á
það, að ég er ekki að reyna að
skýra uppruna nafnsins, heldur
aðeins að svara spurningu um
rithátt þess með því að kanna
heimildir um hann.
Svar mitt í fyrra studdist að-
eins að nokkru leyti við eigin
atthuigiun á ferli orðmyndanna
Bolungar- og Bolunga-. Ég hefi
nú kannað þetta atriði betur og
athiugað elztu heimildir tifl. niokk-
unrar hlítar, að ég hygg. Fulln-
aðairriaininsókn hefir þó ekki ver-
ið gerð. En ekki er annars kost-
ur en dæma eftir þeim gögnum,
sem tiltæk eru, og vera reiðu-
búinm að breyta niðurstöðunni,
ef eitthvað nýtt kemur fram,
sem gefur tilefni til þess. Þetta
þóttist ég einnig gefa nægilega
skýrt í skyn í fyrra.
í aem allra stytztu máM aagt
var niðurstaða mín sú, að auð-
velt væri að skýra og skilja
r-lausiu mynidima Bolungavík
(sbr. gmein Ó.M.), ef ekki þyrfti
að hafa áhyggjuir af öðru. Hins
veigar væiru heimiidir uim tor-
sfcifljdu mynidina (með r-i) eflidri.
Sú ritmynd væri miklu algeng-
ari í bréfum og skjölum langt
fram eftir öldum og væri jafn-
vel tekin fram yfir hina nú á
dögum, sbr. Stafsetningarorða-
bók Halldórs Halldórssonar. Ég
sagði því í lok máls míns, að ég
fyrir mitt leyti gæti „vel unað
því að Sfcrifa r í þeasu niaifni
samkvæmt venju, þótt mér sé vel
ljóst, a® r-lausia myndim er aiu'ð-
skýrð, en hin er það ekki“.
Mig grunar, að undirrót þess
misskilnings, sem þessi orð mín
hafa valdið, sé sú, að sumir telji
uppruna nafnsins ótvíræðan, en
ég tel mig ekki vita, hver hann
er. Sá, sem ætlar sér að skýra
uppruna þessa nafns, má ekki
eimblína á r-iaiuisu myinidiina;
hann verður að skýra hina líka
(og raunar fleiri), og það er að-
alvandinn! Hvemig stendur á
þessu r-i í Bolungarvík? >ví
hefir enginm getað svarað fram
að þessu, svo að sannfærandi sé,
og e.t.v. fæst aldrei úr því skor-
ið.
Margt heíir verið faert fram
því til stuðnings, að Bolunga-
vík sé hin upprunalega mynd,
t.d. í áðumefndum greinum
þeiinra Ásgeirs Jakobssonar og
Ólafs Magnússomar. Ég hygg,
að þær röksemdir séu þegar svo
kunnar, að óþarft sé að endur-
taka þær. En ég get vel tekið
undir það, að ekkert væri eðli-
legra en Bolungarvíkurnar
vestra væru kenndar við reka-
við líkt og Rekavík og Kefla-
vík, og hver veit nema svo sé?
Það er því mjög freistandi að
hugsa sér Bolungavík sem upp-
runalega mynd og skrifa svo.
En á þeirri skýrtingu eru —því
miður — of miklir annmarkar til
þess, að unnt sé að fallast á
hana að svo stöddu, og skal ég
nú gera nániari grein fyrir þeim.
1. Elztu heimildir hafa r í
nafninu Bolungarvík. Fyrstu r-
lausu myndirmar em 200—250
árum yngri og einungis mjög
strjálar fyrstu 100 árin eða svo.
Nokkur áherzla hefir verið lögð
á það, að nafnið sé skrifað með
r-i í Landnámu. Rétt er þó að
geta þess, að Landnámabók, sem
til er í mörgum gerðum, er nú
að mestu leyti varðveitt í papp-
írsuppskriftum. Eini Landnámu-
textinm, sem nú er til á skinni
(ef frá er talið örlítið brot úr
Melabók), er Hauksbók (AM
371 4to), skrifuð um 1300. En
þar vantar nú mikið í, m.a. kafl-
ann, þar sem nafnið Bolungar-
vik kemuir fyrir. í Haiuiksbókar-
útgáfu Finns Jónssonar, bls. 46,
er nafnið stafsett Bulungar vik
samkvæmt uppskrift (AM 105
fol.), sem Jón Erlendsson íVill-

II
Vinsœlu jólakortin verða með mynd
af barninu yðar.

LJÓSMYNDASTOFAN

Laugavegi 13 — Sími 17707.
inigalholti gerffi á 17. öld, meðian
skinnbókin var nærri heil.
Elzta handritið, sem varðveit-
ir þetta nafn, er að öllum lík-
indum Króksfjarðarbók (AM
122a fol.), annað af tveimur
skinnhandritum Sturiunga sögu
og aðalhamdrit hennar, skrifað
um miðbik 14. aldar. Þar kemur
nafnið tvívegis fyrir, í íslend-
inga sögu Sturlu Þórðarsonar,
skrifað mieð r-i í bæði skiptim
(bl. 62irb og 69irb). í hiniu skinm-
hanidritiiniu af Stuirlumigu, Reykj-
arfjarðarbók (AM 122b fol.),frá
því um 1400, vantar báða kafl-
ana, þar sem nafnið kemur fyr-
ir.
Næsteflzta hamidritið, sem varð-
veitiir nafnið Bolungarvík, er
Flateyjarbók (Gl. kgl. sml. 1005
fol.), skrifuð á árunum 1387—
94. Þair kernur nafnið fjrrir
tvisvair, í bæði skiptin með
r-i, þ.e. í Fóstbræðira sögu (387.
dláJlki) og Flateyj'arammáll (893.
dállki). 1 Hauflosbók og Möðru-
vaJflabök er Fóstbræðria saga
óheiCL, ag þair vaintar einmitt
staðimm, þar sem niafnið stemdur
í sögummi.
Þriðja elzta heámifljdim og jafn-
framt hin elzta, sem er nákvæm-
liega dagisett, er bréf, skrifað á
skinn á Hóli í Bolungarvík 17.
marz 1433. Þar er nafnið einnig
með r-i.
Þetta er svo hinn ríkjandi rit-
háttur í formbréfum og Alþing-
isbókum firam undir 1730. Eftir
að þessar heimilidir þrýtur, hiefi
ég aðeins athugað einstök rit
frá 18. og 19. öld til þess eins
að fullvissa mig um, að hinn
forni ritháttur hefir aldrei lagzt
niður. Rithefðin er órofin frá
elztu heimildum á 14. öld til
þessa dags, og yngri uppskrift-
ir fomrita benda líka eindregið
til þess, að húin sé enm eldri.
Eftir íslenzku fornbréfasafni
að dæma (8. bindi, bls. 206—
207) virðist elzta heimildin um
r-lausu myndina vera úr skjali
firá 1508. En nú hefir athugun
Jeitt í Ijós, að frumritið (nú
varðveitt í Þjóðskjalasafni) er
gagnslaust. Skinnið, sem bréfið
er skrifað á, er fúið og götótt,
og mun niafnið hafa staðið, þar
sem stærsta gatið er Nú sjást
aðeins tveir fyrstu og tveir síð-
UBtu statfimiiir heilliiir, bo og ik,
og einhverjar Jeifar af stöfum
þar á milli. Verður nú ekkert
uim það fulllyrt, hvomt þairnia hef-
ir verið r eða ekki.
Ai þessu bréfi eru til tvær
uppskriftir. Önnur er gerð af
Árna Magnússyni, og sám-
kvæmt útgáfunni í fsl. forn-
bréfasafni stenduæ nafnið þar
fulflium stafum r-fllamist. Þesisi upp-
skrift er geymd í Ámasafni í
Kaupmannahöfn, svo að ég hefi
ekki haft tækifæri tii að skoða
hana og get því ekki um þetta
dæmt. Spumingin er, hvort gat-
ið vair komið, þegar uppskrift-
im vair gerð. LíkJegt er, að skimm-
ið hafi eitthvað verið farið að
skemmiaisit, því að í hinmi upp-
skriftinni (Lbs. 115 4to), sem
talin er gerð um 1730 af séra
Jóni Halldórssyni í Hítardal, er
engin Bolunga(r) vífc nefnd,
taldur er Bairðsvík klamim í sitað-
inn. En rétt er að geta þess, að
þessi uppskrift virðist einnig
ónákvæm í öðru.
Það skal eimnig tekið fram, að
í þessu skjali frá 1508 er ekki
um a'ð ræðá BoJumigairvílk við ísa-
fjiairðiaTidjúp, hieflidur nötfriu henn-
ar á Hornströndum. Þar er sam-
nefnd jörð, sem er kynnt á
þessa leið í Jarðabók Árna
Maigniússioniar og Fális Vídalims
(7. bimdi, bls. 310); „Budlunga-
vijk, kaílaist ailmieniniifliega Bol-
ungarvijk“. Að sögn útgefand-
anis, Ja'kobs Bemieddlktsisianiar, hetf-
ir Ámi Magnússon bætt r-inu
við, og sjálfur skrifar Árni ætið
r í þesisiu niatfinii, þar sem ég lætfi
séð dæmi til. Það, sem Kalund
hefir eftir Árna á einum stað (í
Hiötoriök-tapagratfiisik Besikiriv-
else af Island, 1. bindi, bls. 619)
um þessa Bolungarvík, hlýtur að
vera á misskilningi byggt. Ég
sé ekki neina ástæðu til að ætla,
að Bolungarvikurnöfnin séu af
mismunamdi uppruna.
Elzta Örugga dæmið, sem ég
'þekki um nafnið Bolungavík (r-
laust), er þá ekki eldra en frá
1601 (Lbs. 268 4to, nú í Þjóð-
skjalasafni), og er nú ekkert
dæmi til um það á skinmii, svo
að mér sé kunnugt. Þetta hand-
rit Srá 1601 er uppskrift mál-
daga Hólskiirkju í Bolungarvík
frá 1327. Þar kemur nafnið
trviisvar fyrir, fyrst sflcritfað r-
Jaiust (í fyriirisögn), síðam með r-i
(sjá ísl. forinbréfasafn, 2. bindi,
bls. 616). Frumritið er glatað.
I ísl. fiombrétfasatfni, 12. bimid'i,
bls. 705 er (heimáflid um eitit r-
laust dæmi, sem gæti verið
eldra. ÁTtni Magniúsisiom hetfir
það eftir skjali, sem hann skrif-
aði upp, en nú virðist glatað.
Hann segir aðeins, að það sé
„með gamalli hendi“, en eftir
því sem ég fæ bezt skilið, hefir
það þó ekki verið skritfað fyrir
1554.
Þegar litið er yfir það dæma-
safn, sem ég hefi skoðað, verður
ekki séð, að r-Jaiusiu myndinmar
fari neitt að sækja á fyrr en
seint á 17. öld, en um sama
leyti sjást fyrstu dæmin um for-
liðinn Buðlunga- (og jafnvel
Buðlungar- í stað Bulungar-).
E.t.v. á hann síma hljóðfræði-
legu skýringu, en hvort tveggja
er þó líkt því, að ritarar séu
að skýra fyrir sór nafnið, og er
slíkt alkunn jðja. Dæmið úr
Jarðabókinni firá svipuðum tíma
er býsna athyglisvert. Fyrst er
nefnd Buðlungavík, ekki ólíkt
því að heimildanmaður hafi vilj-
að sýna lærdóm sinn, en síðan
er tekið firam, að ,almennilega“
sé jörðin kölluð Bolunga(r) vík.
Það er einnig eftirtektarvert, að
í orðabók Jóns Ólafssonar frá
GrummiavSk, skritfara Árma Magn-
ússonar, er nafnið haft r-laust,
en gerð sú athugasemd, að í
Landnámu sé það með r-i og sé
það e.t.v. afbökun.
Upp úr þessu verða r-lausu
myndirnar oft samferða hinum
eldri allt til okkar daga. í
Sóknalýsimigum Vesittfj-airða II,
sem Ólatfur Láruissom gatf út 1952,
eru BoJumgarvílkiur metfmdiair í lýs-
ingum sex presta. Fjórir þeirra
skritfa niatfnið mieð r-i, em tveir
r-liauist. Þeasar sóknaiýsiimigar
eru skrifaðar um 1840.
2. Hafa verður í huga, að til
eru fleiri Bolungar-mofin en Bol-
ungarvík. í fomum ritum koma
fyrir nöfnin Bolungar-/ Bulung-
arhöfn (þrívegis nefnd í Þor-
steims sögu hvíta), nú sögð heita
Buðlungahöf n; Bolungarvöllur
(í Droplaugar sona sögu) og
Bolungar- /Bulungarvellir (í
Þomsiteijnis sögu og Hratfnikels
sögu), nú Buðlungavellir. Þótt
sögurmar séu varðveiifetar í papp-
írshandritum, er eitt þessara
nafina þó til á skinni og er m.a.s.
élzta dæmið, sem tiil er um Bol-
ungar-maifin í ísilenzlbum heimifld-
um. Það er naifniið Bolungarvöll-
ur (úr Droplauigar sona sögu),
skrifað með r-i í Möðruvalla-
bók (AM 132 fol., bl. 145ra)
nokkru fyrir miðja 14. öld.
Til þess að skýra nafnið Bol-
ungarvík verður að hafa hlið-
sjón af öllum þessum nöfnum og
öðrum slíkum, sam kunna að
vera til hér á landi (sbr. nafn-
ið Bolungar- eða Buðlungaveg-
ur í Ferðabók Sveins Pálsson-
ar (RvJk 1945), Mis. 524). Enm
firemur verður að taka norsk
Bolunga (r) -nöfn til athugunar.
Um sum þeiinra eru til gamlar
heimildir.
3. Eftir heimildum að dæma er
engu líkara en Bolungar- hafi
breytzt í Bolunga- á síðari öld-
um. Slík breytimg væri mjög
eðlileg, hvort sem litið er á hana
sem ósjálfiráða hljóðbreytingu
(r-ið viflfl gjamiam hvemfla í firam-
burði) eða sjálfráða breytingu
til skýringar á nafninu eða
hvort tveggja.
Hitt er ólikindalegra, að Bol-
unga- hafi breytzt í Bolungar-
(og svo aftur í Bolunga-?). Þar
getuir ekki verið um li/neima
hljóðbreytingu að ræða og eklri
heldur breyfeingu til skýringar,
þar sem horfið er frá hinu auð-
södlldia feifl hinis tonsflrilda. Orðóð
bolungr eða bulungr hefiiir éklki
síður verið kunnugt á fyrstu
öldum íslandsbyggðar en nú,
eins og sjá má í orðaibókium florm-
málsins (sjá einmiig samsetming-
ar.nar raptabulungr og viðarbul-
ungr). Eigi að síður er hugsan-
legt, að r-ið sé komið inn við
einhvers konar áhrifsbreytingu
— jaifnrvel áðuir em ísland byggð-
istf.
Það, sem nú hefiir verið rak-
ið, eru roksemdiirmiair fyrir þvi, að
talið hefir verið rétt að skrifa
r í Bolungarvík, þótt enigiinm,
mér vitaniJega, niediti því, að Bol-
ungavík er miklu skiljanlegri
mynd. Þetta var ég að reyna að
segja á þeim fáu mínútum, sem
ég hafði til urnráða í þætti mín-
um í fyrra, og kvaðst sjálfur
sætta rmig við r-ið, mieðam ékfld
fyndust nægileg rök til að
hnekkja því, að það ætti rétt á
sér. Það er óleyfilegt að dæma
fomar orðmyndir efbakanir á
þeim forsendum einum, að þær
séu óskiljanlegar nútímafólki.
Ég vona, að þessi afstaða sé
hverjum manni skýr og skiljan-
leg. í henni felst engin mótsögn.
Það afð ákritfa r í Bolungarvik
er ékki samia og sagja, að r-
Jauisa miymdin geti ekki verið
upprumailieg. Mér er enigiin Jaiun-
ung á því, að sjálfur hefi ég
verið og er vam/trúaður á, að r-
ið sé upprunalegt. Ég hefi því
aldrei lokað þeirri leið, að r-
lausa myndin kunni að fá upp-
reisn í nútímastafsetningu. Um
leið og ég tel nægileg rök styðja
hana, skal ég skrifa Bolunga-
vík r-l.auist.
Eins og ég sagði áðan, er
huigsan/Jegt, að r-ið sé loamið inm
við e.k. álirifsbrejrtingu. Þegar
ég var langt kominn samningu
þessarar greinar, beindist at-
hygli mín að því, að Hælavik
á Hornströndum er oftast nefnd
Hælarvík í fornbréfum. Aðeina
eitit dæmi af níu er r-laust. f
ýmsum samsetningum er það á
reiki, hvort forliður endar á
-ar eða -a, og getur hvort
tveggja verið eðflillegar beygimig-
ammyndiir, t.d. Reykjar-/
Reykja-. Prá slíkum tilbrigðum
mætti hugsa sér, að áhrif gætu
borizt til annarra orða, svo að
upp kæmi nýr framburður og
ritháttur eftiir honum. Ef Bol-
ungar-nöfnin væru þamnig til
orðin fyrir landnámsöld, væri
réttmætt að skrifa þau með r-i
nú. Ef bneytingin hefði orðið
síðair, teldi ég ástæðulaust að
halda í r-ið.
En áhrifin mætti hugsa sér
með öðnuim hætti. Gerum ráð fjrr-
ir því, að tilbrigðin -ar /-a hafi
upphaflega verið til bæði i
ræðu og riti í ýmsum orðum. Þá
gæti svo fiarið, að þessi tilbrigði
hyrtfu í frambuirðli við það, að r
féili brott, en héldu áfram að
vera til í ritmáli, þannig að
sikritfaið væri -ar/-a, þair siem eim-
umigiis -a væri borið firtaim. Aif
þessu gæti hlotizt svornefndur
„öfugur ritháttur“, e.k. fölsk
ávísun, fólgin í því að skrifa
-ar ekki einumgis fyrir það -a,
sem var orðið til úr -ar, held-
ur einnig fyrir -a, sem var ekkl
orðið til úr -ar. Ef þetta hefir
gerzt í odðimu Bolungarvík, hetf-
iir ekfltí verið sifcrifiað r í því
nafni, af því að það hafi verið
borið fram, heldur bafa menn
farið að bera fram r, af því að
það vair slkirifað. -ar í Bolungar-
vík (og Hælarvík) væri þá
fölsk ávísum, þ.e. ekki ávisun á
framburðinm -ar (þ?r sem hann
hefði aldrei verið til), helduir
eimiumigiis á -a. Þar rnieð væri flafll-
in forsendan fyrir því að skrifa
Bolungarvík með r-i í niútíma-
stafsetningu.
Mér þótti rétt að varpa þessu
flram hér í lokin til þess að
Jeggjia áiherzJu á, að þetta mái
ar engan vegiarn á enda kljáð og
ekki heldur öll mótt úti fyrir þá,
sem vilija r-ið fleiigt í Bolungar-
vík. En ég vifl biðja Jesienidiur
að leggja ekki meira upp úr
þessari hugmynd en efni standa
til. Hún er óreynd enn og ekki
eldri en þessi grein. Hætt er við,
að seimit fáist úr því skorið,
hvort r-ið kiomist fjnnr imm í taJað
mál em ritað eða ötfuigt og hve-
mær bneytiiimgiin vairð — etf e.k.
áhrifsbreyting hefir átt sérstað
— en það getur ráðið úrslitum
um stafsetninguna nú. Hvað sem
því liður, er full ástæða til að
Framhald á bls. 13