Morgunblaðið - 06.11.1977, Qupperneq 14

62
MORGÚNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. NÓVEMBER 1977
Gunnar J. Friðriksson:
Hvers vegna iðnað?
Það er ekki vandalaust að haldí
ræðu um iðnað eftir að ræðuflóð
um þetta sama efni sem flætt hef-
ur yfir þjóðina á þessu iðnkynn-
ingarári og ekki síst núna síðustu
vikuna við iðnkynningu t
Reykjavík. Það fer því ekki hjá
því að flest það sem ég segi sé
endurtekning á því sem áður
hefur verið sagt.
Á þessum fundi hefur mér ver-
ið ætlað að gera nokkra grein
fyrir iðnaðinum frá sjónarhóli
þess sem hefur það að aðalstarfi
að reka iðnfyrirtæki. í stuttu máli
er útilokað að gera iðnaðinum
nokkur viðhlýtandi skil svo gagn
sé að, þar sem sú starfsemi sem
almennt er (kallað eða) nefnt iðn-
aður er svo umfangsmikill og
vandamálin svo mörg og oft ólík.
Það er því óhjákvæmilegt að
stikla á stóru, en væntanlega
munu umræður hér á eftir gefa
tilefni lil að gera einstökum mála-
flokkum ítarlegri skil.
Það hefur háð viðleytni, við að
gera mönnum grein fyrir mikil-
vægi iðnaðar á íslandi, að al-
mennt freistast menn til þess að
líta á hugtakið iðnaður sem álíka
heilsteypt og hugtakið landbúnað-
ur eða sjávarútvegur. Allir vita
hvað átt er við þegar talað er um
landbúnað, það er búið og bónd-
inn. Sama er að segja um sjávar-
útveg, það er fiskiskipið og sjó-
maðurinn. Að vísu, gætir þess
nokkuð að sjávarvöruiðnaðurinn
þ.e.a.s. vinnsla sjávarafla í landi
svo sem frystihús, fiskimjölsverk-
smiðjur o.s.frv. sé flokkað undir
sjávarútveg, sem stafar af því, að
sömu aðilar fást oft við hvort-
tveggja og ekki hefur myndast
þar sú verkaskipting sem þekkist
með öðrum þjóðum. Það sem í
daglegu tali er átt við með iðnað
er aftur á móti svo geysilega víð-
tækt að nær ómögulegt er að
draga upp heillega mynd af iðn-
aði. í höfuðdráttum má segja að
iðnaðurinn skiptist í þrennt,
þ.e.a.s. byggingariðnað, fram-
leiðsluiðnað og þjónustuiðnað.
Hver þessara greina skiptist síðan
í óteljandi undirflokka, og kynni
af einum þeirra segir okkur lítið
um aðra þætti iðnaðar. Á íslandi
munu vera starfandi rúmlega 100
frystihús og skoði maður eitt
þeirra hefur maður öðlast nokkuð
glögga hugmynd um hverskonar
starfsemi fer fram í öllum hinum
frystihúsunum.
í Reykjavík einni munu vera
starfandi um 200 fyrirtæki í fram-
leiðsluiðnaði og við þau um 4 þús.
manns sem framleiða sælgæti,
fatnað, húsgögn, umbúðir, veiðar-
færi, hreinlætisvörur, málningu,
kex, smjörlíki, raftæki, vélar og
ótal margt fleira. Til þess að fá
viðhlýtandi yfirlit yfir iðnaðar-
starfsemi í landinu, þyrfti því að
heimsækja gífurlegan fjölda
fyrirtækja og myndi það taka
langan tíma. En það sem er sam-
eiginlegt með allri þessari starf-
semi er að fyrirtækin breyta inn-
lendum eða erlendum hráefnum í
nytsama eða ónytsama og verð-
'mætari hluta æta eða óæta.
Áður en ég held lengra langar
mig að fara örfáum orðum um
upphaf iðnaðar á Íslandi. A land-
námsöld stóð iðnaður á Íslandi
jafnfætis iðnaði i nágrannalönd-
unum og þá fyrst og fremst í
Noregi. Landnámsmenn fluttu
með sér þá þekkingu sem þar var
fyrir hendi. Það voru notaðar
sömu aðferðir við framleiðslu á
járni úr mírarauða, (en það var
ekki fyrr en á tólftu öld að Svíar
fóru að vinna málmgrýti úr
jörðu). Framan af öldum voru
islendingar sjálfum sér nógir um
járn, en járnið var og er undir-
staða alls iðnaðar. Á hverjum bæ
var smiðja og þar smíðuð þau
verkfæri og vopn sem þurfti til
veiða og framleiðslu á bæjum.
Síðan hnignaði þessu öllu og sam-
fara þvi fór hagur þjóðarinnar
versnandi. Nokkrar tilraunir voru
gerðar fyrr á tímum til þess að
koma á verksmiðjuiðnaði á is-
landi, svo sem saltvinnslu á
Reykjanesi og við Djúp, og
brennisteinsvinnslu við Mývatn
og Krýsuvík, en merkilegastar
eru að sjálfsögðu þær tilraunir er
gerðar voru einmitt hér í Reykja-
vík, og lögðu grundvöll að þessari
borg, þ.e.a.s. Innréttingarnar sem
kenndar eru við Skúla Magnús-
son, landfógeta. Þar voru ofnir
dúkar og unnin klæði ýmiskonar,-
sútuð skinn, snúin reipi og kaðlar,
en dönsku einokunarkaupmenn-
irnir náðu tökum á þessari stofn-
un og sáu til þess, að þessi tilraun
fór út um þúfur.
Það er svo ekki fyrr en um
siðustu aldamót og ekki að neinu
marki fyrr en eftir heimsstyrjöld-
ina 1914—1918 að iðnaður fer að
þróast hér á ný. Lágu ýmsar
ástæður til þess hve islendingar
voru seinni til en aðrar nærliggj-
andi þjóðir, og má þar helst nefna
vantrú ráðamanna, minnimáttar-
kennd þjóðarinnar og svo að sjálf-
sögðu fátæktin.
Mig langai’ hér að nefna eitt
dæmi um vantrú ráðamanna á
iðnaði á Íslandi.
1907 voru starfandi hér á landi
þrjár vindlaverksmiðjur, tvær
voi u hér i Reykjavík og störfuðu
þar um 80 stúlkur og ein á Akur-
eyri og störfuðu þar um 30 stúlk-
ur.
Rikissjóður taldi sig verða af
tolltekjum vegna þessarar starf-
semi, og lagði þvi frumvarp á Al-
þingi um hækkun tolla á óunnu
tóbaki. Þegar svo bent var á það
við umræður um málið á Alþingi
að samþykkt þessi gæti orðið til
þess að þessi starfsemi leggðist
niður, sagði svo ágætur maður
sem Hannes Hafstein var
„Vindlagjörð er alsendis óeðlileg-
ur atvinnuvegur fyrir Íslend-
inga“. Þess er rétt að geta að ekki
létu danir eða hollendingar slíkt á
sig fá þó þar yxi ekki tóbak og
framleiða enn í dag hina ágæt-
ustu vindla.
Frumvarpið var svo samþykkt á
Alþingi og leiddi það til þess, að
verksmiðjurnar löggðust niður og
voru þessa þó eitt af fáum at-
vinnutækifærum sem konur
höfðu þá á íslandi.
Þessi vantrú á íslenskum iðnaði
er nú óðum að hverfa, og nú
munu starfa við iðnað á islandi
um 30 þúsund manns og er fisk-
iðnaðurinn þá ekki meðtalinn.
En hvers vegna iðnað. Hvernig
væri umhorfs ef sjávarútvegur og
landbúnaður ættu einir að standa
undir þeirri miklu yfirbyggingu
sem velferðarþjóðfélag okkar er í
dag svo ekki sé talað um ef sinna
ætti þó ekki nema væri brot af
þeim kröfum sem gerðar eru til
aukinnar þjónustu hins opinbera
af ýmsum hópum i þjóðfélaginu.
Það er því augljóst að renna verð-
ur fleiri stoðum undir efnahagslff
þjóðarinnar,- Önnur ástæðan er að
sjálfsögðu sú, að með auknum
fólksfjölda eru ekki fyrir hendi
atvinnutækifæri handa þeim
mikla fjölda ungs fólks sem ár-
lega bætist á vinnumarkaðinn.
Það er nær samhljóða álit hag-
spekinga að hvorki sjávarútvegur
né landbúnaður muni þurfa á
auknu vinnuafli að halda í náinni
framtíð meðal annars vegna auk-
innar framleiðni og takmörkunar
hráefna. Einnig mun með vaxandi
framleiðni í þeim iðnaði sem fyrir
er, geta orðið um fækkun starfs-
fólks að ræða.
Ef búið ér að slá því föstu, að
við viljum og þurfum að hafa iðn-
að í landinu þá verðum við að
sjálfsögðu að gera okkur grein
fyrir því hvernig jarðvegur er fyr-
ir iðnað á tslandi. Hvort þannig sé
búið að þessum atvinnuvegi að
likur sé til þess að sú iönaðar-
starfsemi sem fyrir er nái að
þroskast og að það nýtt sem kann
að finnast hafi möguleika til þess
að vaxa upp og ná þroska. Það
hefur verið gert stórátak og mikl-
ar'fórnir verið færðar til þess að
efla landbúnað á islandi, einnig
hafa venð gerð slórátök af opin-
berri hálfu til þess að efla útgerð
á islandi, fyrst og fremst með þvi
að auðvelda kaup á framleiðslu-
tækjum svo sem fiskiskipum, með
hafnargerð og annarri þjónustu.
Þó hefur ekki verið lagt sama
kapp á uppbyggingu fiskiðnaðar-
ins og er það í sjálfu sér lítt
skiljanlegt. En hvað almennan
iðnað snertir sem flestir eru sam-
mála um að beri að efla og byggja
upp, hefur að visu jafnt og þétt
þokast í rétta átt en þó er enn
Iangt í land að viðunandi sé búið
að þessum yngsta og þó fjölmenn-
asta og stærasta atvinnuvegi þjóð-
arinnar. í áraraðir bjó iðnaöurinn
við ströngustu höft og hömlur á
öllum sínum athöfnum. Hann
varð að sætta sig við skömmtun á
hráefnum og ennþá strangari
skömmtun á vélum. Af opinberri
hálfu var almennt litið svo á að
ekkert þyrfti fyrir iðnaðinn að
gera vegna þess að hann nyti svo
lánsfé ekki sá sami ög sjávarút-
vegs og landbúnaðar? Hvers
vegna fær útflutningsiðnaður
ekki endurgreiddan uppsafnaðan
söluskatt til jafnvægis við erlenda
keppinauta? Og áfram mætti
spyrja. Öneitanlega hefur margt
verið gert, og nú síðast jöfnun
vaxtakjara atvinnuveganna. En
vegna þess, hve efnahagsþróunin
í landinu hefur verið atvinnuveg-
unum óhagstæð er skjótra að-
gerða þörf. Sem dæmi vil ég
nefna að útlánageta Iðnlánasjóðs
er aðeins !4 af eftirspurn. Ef bor-
in eru saman lán úr sjóðnum und-
anfarin 6 ár og byggingarvísitala
á sama tímabili, þá sést að á föstu
verðlagi fóru útlán minnkandi frá
árinu 1970—1976 en það ár náðu
þau sama verðgildi og 1970.
Sú ályktun sem gerð var á ráð-
stefnu sambands isl. sveitarfélaga
um nauðsyn á byggngu Iðngarða,
er þýðingarmikil til þess að leysa
vanda smáiðnaðarins og munu
þau jafnframt auðvelda lausn
stærri verkefna. Á þeirri ráð-
stefnu bar nokkuð á góma sam-
keppni milli sveitarfélaga um að
laða til sin iðnað. í viðræðum við
ráðamenn í Reykjavik hef ég
orðið þess var, að þeir teldu ekki
rétt að slaka á kröfum um gatna-
gerðargjöld á iðnaðarlóðum þar
sem það þýddi óeðlilega sam-
keppni við önnur sveitarfélög. í
því sambandi vil ég benda borgar-
og sveitarstjórnarmönnum á, að
hvað framleiðsluiðnað snertir.,
stendur samkeppnin ekki milli
þeirra, heldur við félaga þeirra
innan EFTA og EBE.
Það fer ekki milli mála, að ríki,
borg og sveitarfélög ráða mestu
um aðstöðu og vaxtarskilyrði
iðnaðar.
Við opinberar aðgerðir verður
að taka tillit til þeirra erfiðleika
Ræða á degi iðnaðarins í
Reykjavík 30. september
mikillar tollverndar sem vegna
tekjuþarfa ríkissjóðs höfðu verið
lagðir á innfluttar iðnaðarvörur.
Það er ekki fyrr en í byrjun síð-
asta áratugs þ.e.a.s. þegar
viðreisnarstjórnin komst til
valda, að eitthvað rofar til í þess-
um málum, þá var innflutningur
véla og hráefna gefin frjáls en
áfram var iðnaður látinn gjalda
þeirrar tollverndar sem enn
hafði, með minni fyrirgreiðslu í
fjármálum og ströngum verðlags-
höftum sem héldu mörgum grein-
um iðnaðarins i algerri spenni-
treyju, og staðið hafa samfleytt í
yfir 30 ár.
Nokkrar greinar iðnaðarins
/oru teknar sliku kverkataki, að
pær hafa ekki náð eðlilegum
þroska og bíða þess seint eða aldr-
ei bætur. Ég vil J þessu sambandi
sérstaklega nefna véla- og málm-
iðnaðinn. Sá iðnaður er forsenda
annars iðnaðar og er það því stór
tjón fyrir iðnþróun í landinu
hvernig að þessari iðngrein hefur
verið búið.
Það hefur verið samhljóma álit
þeirra fjölmörgu ráðamanna í
þjóðfélaginu sem látið hafa til sín
heyra á þessu iðnkynningarári að
iðnaður sé íslendingum nauðsyn-
legur og hann beri að efla. Þess
vegna er eðlilegt að þeir sem við
iónaðarframleiðslu fást og þeir
sem við hann vinna spyrji.
Hvers vegna er iðnaðurinn lát-
inn greiða tvisvar sinnum meira
aðstöðugjald en fiskiðnaðurinn?
Hvers vegna er iðnaðurínn látinn
greióa launaskatt en ekki útgeró
og landbúnaður? Hvers vegna er
smásöluverð á rafmagni til iðnað-
ar mun hærra en samsvarandi
verð í nærliggjandí Iöndum?
Hvers vegna er mun minna fjár-
magni veitt til þjónustustofnana
iðnaðarins en annarra þjónustu-
stofnana atvinnuveganna? Hvers
vegna...or aðgai>í*ui' iónaðar , að.
sem verðbólgan hefur valdið og
veldur iðnaðinum, þar verður að
taka tillit til þess við skattlagn-
ingu, við lánafyrirgreiðslu og með
því að fá framlengingu aðlögunar
að EFTA.
Það er útilokað að fyrirtæki
sem búa við þá verðbólgu sem við
höfum þurft að búa við undanfar-
in ár geti til lengdar keppt við
fyrirtæki í löndum sem búa við
litla eða enga verðbólgu.
Pn framlenging aðlögunar að
EFTA verður að ná jafnt til allra.
Þar má ekki refsa þeim sem betur
hafa staðið sig í samkeppninni.
Aðgerðir til eflingar atvinnu-
lífsins og þar með iðnaðarins geta
því aðeins náð tilgangi sínum að
þegar sé gripið til róttækra að-
gerða til þess að draga úr verð-
bólgunni. Með áframhaldandi
óðaverðbólgu er útilokað að
byggja upp traustan iðnað. Af-
koma þorra iðnaðar hefur ekki
verið þannig að hafst hafi í við
verðbólgunni. Vegna skattalaga
sem taka mið af stöðugu verðlagi
er iðnaðinum gert ómögulegt að
viðhalda eigin fjármagni, hvað þá
að treysta hann betur eins og eðli-
legt og sjálfsagt ætti að vera.
Á verðbólgunni verður að vinna
bug.
Á flestum sviðum iðnaðar hafa
orðið framfarir þrátt fyrir erfiðar
aðstæður, í því sambandi vildi ég
mega nefna fatagerð úr ull. Þar
hafa dugmiklir og hugkvæmir
sölumenn, hugmyndarikir hönn-
uðir og útsjónasamir framleið-
endur unnið stórvirki við að gera
verðlitla ull að verðmætari út-
flutningsvöru. Slikur árangur
næst ekki með neinni miðstýr-
ingu heldur þar sem hæfileikar
einstaklingsins fá að njóta sin. Á
öðrum sviðum hafa framfarir því
miður ekki orðið eins nauð-
synlegar og æskilegt hefði verið
t.d. þarf í véla- og málmiðnaði að
gera stór átak til þess að bæta
fyrir það sem misgert hefur verið
gagnvart þeirri iðngrein. Hann
þarf að gera svo öflugan og þrótt-
mikinn að hann geti hannað ný
tæki og endurbætt og viðhaldið
þvi sem í gangi er til þess að
íslensk framleiðsla geti staðið i
fremstu röð hver á sínu sviði.
Við sem í iðnaði erum megum
ekki einskorða okkur við að gera
kröfur til annarra. Við veróum að
gera kröfur og það meiri kröfur
til okkar sjálfra. Því aðeins getum
við vænst skilnings og trausts
þjóðar og ráðamanna að við sýn-
um það í verkí að við séum
traustsins verðir.
Það er von mín að sú kynning á
íslenskum iðnaði og iðnaðarvör-
um sem staðið hefur nú í eitt ár,
megi bera þann árangur sem að
var stefnt. Næsta skrefið ætti svo
að vera iðnkynning innávið þ.e.
aö iðnaðarmenn og iðnrekendur
reyni að læra hver af öðrum og
hvetja hvern annan til dáða.