Morgunblaðið - 27.08.1980, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 27. ÁGÚST 1980

Útgefandí
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Ritst jórnarfulltrúi
Fréttastjóri
Auglýsingastjóri
hf. Árvakur, Reykjavík.
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guömundsson.
Björn Jóhannsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 10100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiösla: Skeifunni 19, sími 83033.
Áskriftargjald 5.000.00 kr. á mánuöi innanlands. í lausasölu 250
kr. eintakiö.
N ýlenduherrarn-
ir og Pólland
Atburðirnir í Póllandi hljóta að vekja ugg. Ekki vegna þess,
að við venjulegar aðstæður hræðist menn verkföll og deilur
um kaup og kjör. Að minnsta kosti erum við Islendingar hættir
að kippa okkur upp við slík átök og teljum eðlilegt, að þau séu
leyst við samningaborðið með eða án verkfalla eftir því hvernig
kaupin gerast hverju sinni. Nei, hræðslan vegna verkfallanna í
Póllandi á rætur að rekja til þess, að þar takast verkamenn á við
kommúnistastjórn í ríki, sem ekki er sjálfstætt heldur lýtur
nýlenduvaldi Kremlverja. Skriðdrekasveitir herraþjóðarinnar
yrðu sendar á vettvang, ef ráðamenn hennar teldu ógn steðja að
yfirráðum sínum. Kennisetningar hafa verið fram settar því til
staðfestu, að sósíalísk ríki hafi ekki meira sjálfstæði en
Kremlverjar þola. Þessum kennisetningum, sem bera nafn
núverandi leiðtoga Sovétríkjanna, Leonid Brezhnevs, hefur
verið framfylgt með hervaldi bæði í Tékkóslóvakíu og
Afganistan.
I Kína, Víetnam, Kambódíu, Kúbu, Eþíópíu, Afganistan og nú
síðast Póllandi hefur kommúnisminn með mismunandi blæ-
brigðum leitt til efnahagsþrenginga og átaka á þessu ári. Á torgi
hins himneska friðar tróna ekki lengur margra mannhæða skilti
með myndum af Marx, Engels, Lenín og Stalín. Sjálfur Maó er í
hættu vegna uppgjörs nýrra valdhafa við gamlar syndir, sem
drýgðar hafa verið í nafni kommúnismans. Flóttamanna-
straumurinn frá Víetnam sýnir hug landsmanna til valdhaf-
anna, sem sækja nú með hervaldi inn í nágrannaríki sín undir
rauðum fánum kommúnismans. Til að hrinda í framkvæmd
„vísindalegum" kommúnisma drápu rauðu khmerarnir í Kambó-
díu nálægt þremur milljónum manna. Nú segir Khieu Samphan
forsætisráðherra rauðu khmeranna: „Kommúnisminn er dauður
... Fyrir Kambódíumenn er kommúnisminn það sama og eymd
og volæði." Hvílíkt blygðunarleysi fjöldamorðinga í nafni
kommúnismans! Hundrað þúsund manns hafa flúið frá
gjaldþrota Kúbu, borgarastyrjöld geysar í Eþíópíu, sem er að
komast á framfæri Sovétríkjanna éins og Kúba. Ofbeldi sovéska
hersins í Afganistan magnast dag frá degi eftir því sem hann
býr betur um sig í landinu. Og nú er röðin komin að Póllandi.
Kröfur verkfallsmanna í Póllandi snúast um ýmis grundvall-
aratriði, sem við Vesturlandabúar erum hættir að leiða hugann
að, svo sjálfsögð er virðingin fyrir þeim í daglegu lífi okkar og
starfi. Barátta verkfallsmanna við pólsk stjórnvöld síðustu viku
hefur þó ekki nema að litlu leyti snúist um þessa kröfugerð. Hún
hefur beinst að því, að samningaviðræður verkfallsmanna og
stjórnvalda gætu farið fram á viðunandi grunni að mati
verkamanna. Þeir hafa haft viðvaranir stjórnvalda að engu og
undir lok síðustu viku kom varaforsætisráðherra landsins til
þess staðar, sem verkamenn ákváðu og ræddi við þá á
jafnréttisgrunni. Mikilvægum áfanga var náð og um helgina var
enn komið til móts við verkamenn, þegar flokksleiðtoginn
Edward Gierek skýrði frá breytingum á ríkisstjórn sinni og
brottrekstri flokksbrodda. Verkfallinu lauk þó ekki þar með.
Verkamenn kröfðust frekari aðgerða, áður en þeir ræddu
efnisatriði. Símasambandi yrði komið á við Gdansk; sagt yrði
frá samningaviðræðum þeirra og stjórnvalda í fjölmiðlum. Þeir
vilja, að allir Pólverjar fái að vita hið sanna. Farið hefur verið
að þessum kröfum. Þá er komið að efnisatriðunum.
Á hvaða atriði leggja verkamenn í „alþýðulýðveldinu" pólska
mesta áherslu? Réttinn til að stofna frjáls verkalýðsfélög. Svo
er nú komið í Póllandi, þar sem alræði öreiganna á að hafa ríkt
um langt árabil, að sósíalíska stjórnkerfinu er ógnað að sögn
valdhafanna með kröfunni um frjáls verkalýðsfélög, um að
verkamenn fái að ráða málum sínum sjálfir óháðir skipunar-
valdi kommúnistaflokksins. Verður sovéskum skriðdrekum beitt
til að brjóta þessar óskir á bak aftur? Frelsisbaráttan í Póllandi
á rætur að rekja til hreyfingar meðal hins kúgaða fjölda, sem
tekur myndir af Jóhannesi Páli páfa, landa sínum, fram yfir
andlega feður kommúnismans, og ákallar Guð en ekki Marx eða
Lenín. Baráttan fyrir frelsinu í Póllandi nær til réttar manna til
að iðka þá trú, sem þeir aðhyllast. Hún snýst einnig um það, að
almenningur fái nægan mat og sérréttindi hinnar nýju stéttar
kommúnismans verði afnumin. Á það reynir á næstu dögum,
hvort stjórnkerfi kommúnismans þoli að viðurkenna réttmæti
þessara krafna og valdhafarnir þori að hrinda þeim í
framkvæmd. Um úrslitin skal engu spáð. Aðeins eitt er víst,
nýlenduherrar nútímans, valdhafarnir í Kreml, horfa ekki
aðgerðalausir á það, að kúgaðir þegnar ríkis þeirra fái meiri
réttindi en samrýmist hagsmunum Moskvuvaldsins.
Pólland
Sú andófsalda, sem nú ríður yfir Pólland og kemur fram í hinum víðtæku
verkföllum í landinu, er að því leyti frábrugðin fyrri andófsaðgerðum, að í þetta sinn
er ekki um að ræða óskipuleg upphlaup einangraðra verkalýðshópa, þar sem
eldmóður og tilfinningahiti hafa ráðið. ferðinni, heldur einkennast aðgerðir
verkfallsmanna af yfirvegun og hógværð. Þeir eru staðráðnir í að láta ekki
endurtaka sig þær ófarir sem bundu enda á verkföllin 1970, þegar andófsaðgerðir
voru bældar niður með hervaldi og fjöldi manna lét lífið.
Það sem einnig þykir marka tímamót í mannréttindabaráttunni í Póllandi er, að
verkamenn og menntamenn standa nú saman, en hingað til hafa verkamenn litið
hornauga aðgerðir þeirra síðarnefndu. Þetta kom berlega í ljós 1968, en þá stóð
verkalýðurinn aðgerðarlaus meðan andófsmenn úr röðum menntamanna héldu uppi
mótmælum.
Handtaka verkamannaleiðtog-
ans Jacek Kuron og sagnfræðings-
ins Adams Michnik, sem var
framarlega í flokki andófsmanna
’68 er táknræn fyrir samstöðuna,
sem ríkir milli þessara stétta, og
er aðeins einn vitnisburður um
hve öflug og víðtæk mótmælaald-
an í Póllandi er í rauninni.
Andófið nær til allra þjóðfélags-
hópa og á sér jafnvel málsvara
innan forréttindastéttarinnar.
„Fyrr á tímum voru byltingarn-
ar í Póllandi leiddar af yfirstétt-
inni, en nú er frumaflið hjá
verkalýðnum," segir andófsmaður
frá Varsjá. Háttsettur meðlimur
pólska kommúnistaflokksins sagði
„ekki vera nokkurn vafa á því að
andófið stæði traustum fótum
meðal verkalýðsins".
Þeir atburðir, sem öðrum frem-
ur eru taldir hafa undirbúið jarð-
veginn fyrir þessa sameiningu, eru
uppþotin blóðugu í úthverfi Var-
sjár 1976, en í framhaldi af þeim
voru stofnuð Félagsleg varnar-
samtök, KOR, þar sem saman eru
komnir margir andófsmenn úr
hættu þessari dýrmætu tekjulind.
Verkföllin 1970 runnu út í sandinn
vegna þess að verkamennirnir
fóru út á göturnar, lögðu eld að
skrifstofum flokksins og kölluðu
þannig beinlínis á hernaðarað-
gerðir af hálfu stjórnvalda. Þessi
mistök sem kostuðu hundruð
manna lífið ætla þeir ekki að
endurtaka. „Nú ríður á að halda ró
sinni og gefa yfirvöldum ekkert
tilefni til þess að grípa inn í með
hervaldi," sagði einn verkamann-
anna. Þessi sami verkamaður hef-
ur engar áhyggjur af því að
Rússar geri innrás í landið. Nú
þegar eru um 40.000 sovéskir
hermenn í landinu og 650 rússn-
eskir skriðdrekar. „Við þurfum
aðeins að fara gætilega og gefa
þeim ekki tilefni til þess að auka
þennan herafla og setja þannig
hernaðarvélina af stað.“
Þessi varkárni og yfirvegun
verkfallsmanna er eitt helsta
vandamál Giereks og stjórnar
hans. í þetta skipti eru engin
uppþot og óeirðir, sem bæla má
niður, og því stendurallt í járnum.
verkamennirnir í Lenín-verk-
smiðjunum að hafna tilboðinu og
sögðust mundu berjast áfram með
starfsbræðrum sínum í hinum
verksmiðjunum.
Góður andi meðal
verkfallsmanna
Verkfallsmenn í Lenín-skipa-
smíðastöðinni eru bjartsýnir á, að
þeir fái kröfum sínum framgengt
og baráttuhugurinn er mikill.
Öðru hverju leysast fundir í skipa-
smíðastöðinni upp í söng og eru
þar sungnir sálmar, pólski þjóð-
söngurinn eða Internationalinn.
Verkamönnunum berast stuðn-
ingsyfirlýsingar hvaðanæva að úr
landinu og fjölskyldur verkfalls-
manna færa þeim matvæli yfir
girðingarnar sem umlykja verk-
smiðjuna. Nýlega sendu samtök
verkfræðinga þeim afrakstur fjár-
söfnunar, sem þeir stóðu fyrir til
stuðnings verkamönnunum. Sam-
Austur-Evróp
röðum menntamanna. Kjör erki-
biskupsins í Kraká til páfastóls er
einnig álitið hafa gefið pólsku
þjóðinni aftur stolt sitt og sjálfs-
öryggi. en léleg efnahagsafkoma
og lítill árangur í þeirri viðleitni
verkamanna að bæta kjör sín
hafði dregið mjög úr kjarki al-
mennings.
Þegar fyrstu verkföllin byrjuðu
í síðasta mánuði, héldu allir að
hér væri um að ræða vanalegar
mótmælaaðgerðir almennings sem
oftast fylgja í kjölfarið á kjötvöru-
hækkunum í landinu. Þegar
starfsmenn járnbrautanna í Lubl-
in tóku undir mótmælin fór hins
vegar að verða ljóst að meirihátt-
ar mótmælaalda var hér á ferð-
inni. Kröfurnar takmörkuðust
ekki lengur við tafarlausar kaup-
hækkanir og lægra vöruverð, held-
ur snerist baráttan einnig um
aukin stjórnmálaleg réttindi.
í kjölfar verkfallanna í Varsjá
og Lublin komu verkföll í Gdansk,
Gdynia og Szczecin. Verkfalls-
menn í Lenín-skipasmíðastöðinni í
Gdansk létu sér ekki nægja að
krefjast bættra lífskjara, heldur
fóru þeir nú fram á rétt til þess að
stofna verkalýðsfélög óháð flokks-
valdinu, að ritskoðun yrði afnum-
in, kirkjan fengi aðgang að út-
varpi og sjónvarpi og að pólitísk-
um föngum yrði sleppt úr haldi.
Skipaiðnaðurinn í Póllandi er
einn af fáum atvinnuvegum í
landinu, sem skila hagnaði. Lang-
varandi vinnustöðvun þar kemur
sér því mjög illa fyrir þjóðaraf-
komuna. Verkamennirnir í skipa-
smíðastöðinni treysta því að her-
valdi verði ekki beitt gegn þeim ef
þeir halda sig innan veggja skipa-
smiðjunnar því átök inni á vinnu-
svæðinu gætu valdið skemmdum á
atvinnutækjunum og því stofnað í
Verkfallsmenn
standa saman
I fyrsta skipti í sögu verkalýðs-
baráttu austantjalds hafa verk-
fallsmenn í mörgum verksmiðjum
tekið sig saman og myndað sam-
tök, sem samhæfa aðgerðir verk-
fallsmanna. Aðilar að þessu sam-
komulagi eru verkfallsmenn í
borgunum Gdansk, Gdynia, Sopot
og Szczecin og fleiri borgir bætast
stöðugt í hópinn. Stjórnin, MSK,
er skipuð tveimur fulltrúum úr
hverri verksmiðju. Forystumaður
samtakanna var kjörinn Lech
Walesa, fyrrverandi verkamaður í
Lenín-skipasmíðastöðinni, en
hann var rekinn í framhaldi af
atburðunum 1970. Þegar hann
frétti að verkfall væri hafið í
skipasmíðastöðinni fór hann á
staðinn og var samstundis kjörinn
formaður verkfallsnefndar skipa-
smiðjunnar.
Aðdragandinn að stofnun
MSK-samtakanna var sá, að menn
Walesa í skipasmíðastöðinni
höfðu fengið samningstilboð frá
stjórninni, sem þeir höfðu hug á
að taka. Þegar Walesa ætlaði að
leggja samningsdrögin fyrir
starfsmenn skipasmiðjunnar,
kváðu við hróp og köll frá full-
trúum annarra verksmiðja, sem
viðstaddir voru fundinn og báðu
þeir Walesa eindregið um að
semja ekki við yfirvöld fyrr en
aðrar verksmiðjur hefðu einnig
náð hagstæðum samningum. Ljóst
var, að ef stjórnvöldum tækist að
ná samkomulagi við Lenín-verk-
smiðjurnar, myndi broddurinn
fara úr mótmælaaðgerðunum og
aðrar verksmiðjur bera lítið sem
ekkert úr býtum. Því ákváðu
tök rithöfunda hafa sent þeim
stuðningsyfirlýsingu og mennta-
skólanemar úr nágrenninu koma
upp að girðingunni til þess að
votta þeim stuðning sinn.
„Við erum öruggari með okkur
nú en fyrir tíu árum,“ segir Anna
Walentynowicz, fulltrúi í MKS.
„Þá voru aðgerðirnar aðeins von-
leysislegt neyðaróp, en nú göngum
við yfirveguð til verks. Stjórnvöld
hafa reynt að lokka okkur út úr
verksmiðjunni, með því að beita
forystumenn okkar óþægindum
utan verksmiðjanna, þeir hafa
verið handteknir skyndilega og
látnir svo lausir stuttu síðar,
„óþekktir aðilar" hafa ráðist á þá
o.s.frv., en þeim mun ekki takast
að æsa okkur til útgöngu." Wal-
entynowicz var rekin frá skipa-
smiðjunni í síðasta mánuði og
sagt er, að það hafi verið ein af
ástæðunum fyrir því að starfs-
mennirnir fóru í verkfall. Wal-
entynowicz segir, að hennar til-
felli hafi aðeins verið til að fylla
mælinn, „raunverulega ástæðan er
þau svik og lygar, sem yfirvöld
beita okkur. Við fáum aldrei að
heyra sannleikann."
Yfirvöld
gefa eftir
Tilraunir yfirvalda til þess að
halda verkfallsmönnum klofnum
og sverta þá í augum almennings
bera engan árangur. En möguleik-
ar verkfallsmanna til þess að
svara fyrir sig eru mjög takmark-
aðir þótt nú hafi að nokkru verið
bætt þar úr. Allt símasamband í
borgunum, þar sem verkföllin