Morgunblaðið - 20.10.1985, Side 7

MORGUNB^AÐIÐ, SUNNUPA-GUR 20. OKTÓBER X985
nC
hL
ekki sé hægt aö gefa ákveðnar reglur fyrir
höfnun vísindakenninga, stundum fari
þær einfaldlega úr tísku, og alltjent komi
popperskur hrekjanleiki lítið við sögu.
Kuhn segir að kenningar fæðist afsannað-
ar og deyi óafsannaðar!
Popper hefur borið Kuhn þeim sökum að
hann sé andskynsemissinni sem vilji um-
breyta vísindafræðum í félagsfræði og guð
má vita hvaða óvísindalegan viðbjóð.
Kuhn ver sig með þeim rökum að sú rök-
gerð (logical structure) vísinda sem Popp-
er leitar að sé ekki til fremur en bláa
blómið í draumum rómantíkusa. Það eina
sem vísindafræðingur geti gert af viti sé
að stúdera sögu, félagsfræði og sálfræði
vísinda.
Svona rétt til að stríða Popper segir
Kuhn að kenningar stjörnuspáfræðinga
séu engan veginn óhrekjanlegar! Það er
efni í langa ritgerð að tíunda alit það sem
skilur milli Poppers og Kuhns. Og það
hlægir mig að fáfræðingar íslensku frjáls-
hyggjunnar skuli í fúlustu alvöru trúa því
að enginn verulegur munur sé á kenning-
um kappanna!
VÍSINDAFRÆÐIN
NÝJU
Thomas Kuhn er þekktasti fulltrúi þess
sem kalla mætti nýju vísindafræðin. Lak-
atos aftur á móti var nemandi Poppers og
segja má að vísindafræði hans standi
miðja vegu milli Poppers og Kuhns. En
Kuhn og Lakatos eiga það sameiginlegt að
fræði þeirra eru mjög í anda „kennisetn-
ingar Quine og Duhem" (The Quine-Du-
hem thesis). Samkvæmt þeirri kennisetn-
ingu er ekki hægt að prófa kenningar ein-
angrað, menn prófi í reynd heild allra við-
urkenndra vísindakenninga. Því eins og
við höfum séð má ævinlega velta „afsönn-
unarbyrðinni" yfir á hjálparkenningar og
þaðan yfir á þær almennu kenningar sem
hjálparkenningin byggir á og svo koll af
kolli. Popper og pósitívistarnir héldu hins
vegar að hægt væri að prófa kenningar
hverja óháða annarri.
En kenningar mynda kerfi og kennikerf-
in hafa ákveðna miðlæga þætti sem Lakat-
os kallar „hinn frumspekilega harða
kjarna rannsóknarprógrammsins" (the
metaphysical hard core of the research
program), Kuhn talar um „viðmið" (para-
digms). Þessar kenningar eru óafsannan-
legar í reynd. Lakatos segir að lögmál
Newtons hafi gegnt slíku hlutverki á stór-
veldisdögum sígildrar eðlisfræði; ef ein-
hver sá atburður gerðist sem ekki sam-
rýmdist þeim var hann skírður með tilvís-
un til annarra þátta (villu í stærðfræði,
galla á mælitækjum, sbr. dæmin að fram-
an).
Lakatos segir að þessar kenningar séu
afsannanlegar þegar til langs tíma er litið.
En um viðmið Kuhns gegnir öðru máli,
þau eru ekki einföld summa kenninga,
heldur skapa þau skilyrði prófanleika á
hverjum tíma í vísindum. Við getum ekki
prófað þau af sömu ástæðum og við erum
ekki fær um að sjá það sjónarhorn sem við
sjáum frá. Augað sem sér sér ekki augað
sjá. (Hugtakið „viðmið" hefur reyndar
fleiri víddir en þessar en látum þetta
nægja í bili.) Ég sé því enga sérstaka
ástæðu til að samþykkja afsönnunar-
byggju Poppers. Ef ekki er hægt að sanna
kenningu svo óyggjandi sé er heldur' ekki
hægt að afsanna hana með öruggri vissu,
ef kenning getur ekki verið rétt getur hún
heldur ekki verið röng. Og ef afsönnunar-
byggja Poppers er röng misheppnast tilraun
hans til að afgreiða marxisma og sálgreiningu
sem hjáfræði. Popper hélt því fram að flest-
ar af kenningum Marx og Freuds séu óaf-
sannanlegar og þar af leiðandi óvísinda-
legar.
En þó þessi tilraun Poppers hafi mistek-
ist er ekki þar með sagt að allt sé í himna-
lagi með kenningar Marx og Freuds, þær
gætu verið óvísindalegar af öðrum ástæð-
um en þeim sem Popper tilgreinir. Og
vissulega er eitt og annað bitastætt í gagn-
rýni Poppers á þessa herramenn.
DR. POPPER OG
MR. FREUD
Popperistar og andleg skyldmenni
þeirra trúa því að kenningar Freuds séu
óprófanlegar og þar af leiðandi óafsann-
anlegar og óvísindalegar. En hvaða þætti í
kennikerfi Freuds hafa þessir menn í
huga?
Getur verið að þeir beini spjótum sínum
að hinum „harða kjarna" kerfisins sem vel
má vera óprófanlegur, til bráðabirgða?
Peter Saugstad segir að kenningar Dar-
wins hafi verið óprófanlegar fyrstu 60—70
árin eftir tilkomu þeirra. Þá fyrst hafi
menn öðlast þá tækni og þekkingu sem
gerði þeim kleift að prófa þróunarkenn-
inguna. Saugstad minnir okkur á þá stað-
reynd að það er álíka langt síðan sálgrein-
ingin leit dagsins ljós og því ekki öll von
úti fyrir freudista. 1 þessu sambandi má
geta þess að Lakatos segir að rannsókn-
arprógrömm verði að fá tíma til að þrosk-
ast og að afsönnunarhyggja Poppers
„drepi of hratt“, samanber dæmið um
Newton að framan.
Svona rétt til að stríða popperistum enn
frekar má geta þess að ýmsir málsmetandi
fræðimenn telja að kenningar Freuds séu
fyllilega prófanlegar. Arne Næss segir að
sálfræðingum við Yale-háskóla hafi tekist
að færa kenningar Freuds í prófanlegri
búning.
Ameríski rökspekingurinn Adolf Grún-
baum gengur feti framar og segir að ýms-
ar af kenningum Freuds hafi alla tíð verið
prófanlegar. Freud segir til dæmis að
þunglyndi stafi af missi einhvers þess sem
mönnum er hjartfólgið sem náttúrulega er
auðprófanleg tilgáta. Grúnbaum segir að
flest bendi til þess að hún fái ekki staðist,
fundist hafi dæmi um þunglyndi sem ekki
tengist slíkum missi. Hann segir ennfrem-
ur að af þeirri kenningu Freuds aö bæld
•kynhverfni leiði til ofsóknarbrjálæðis
megi leiða ýmsar prófanlegar staðhæf-
ingar, t.d. „tíðni ofsóknarbrjálæðis minnk-
ar ef umburðarlyndi gagnvart kynhverfni
eykst“. (Þetta dæmi finnst mér ekki ýkja
sannfærandi. Hvernig mælir maður aukið
umburðarlyndi?)
Grúnbaum hrósar Freud fyrir að hafa
gefið þessa kenningu upp á bátinn þegar
hann meðhöndlaði ofsóknarbrjálæðing
sem sýndi engin merki um bælda kyn-
hverfni. Þannig stenst tæplega sú stað-
hæfing Poppers að Freud hafi hunsað a-lla
reynslu og haldið dauðahaldi í kreddur
sínar hvað sem tautaði og raulaði. Popper-
istum til enn frekari hrellingar má geta
þess að Freud reit eitt sinn bréf þar sem
hann reifar hugmyndir um aðferðafræði
sem eru beinlínis hlægilega likar hug-
myndum Poppers!
Popper segir að kenningar Freuds séu
með þeim ósköpum gerðar að þeim megi
beita á bókstaflega allt og þar af leiðandi
ekkert. Ef maður hrindir barni í sjóinn er
það merki þess að hann líði af bælingu
tiltekinna hvata. En ef hann aftur á móti
hefði bjargað barni frá drukknun sýni það
að hann göfgi þessar sömu bældu hvatir.
M.ö.o. Freud hefur búið svo um hnútana að
kenningin um bælingu hvata er rétt undir
öllum hugsanlegum kringumstæöum, eng-
in möguleg reynsla getur afsannað hana
og þar af leiðandi er kenningin óprófanleg.
En þessi dæmi eru ekki tekin úr verkum
Freuds sjálfs og Grúnbaum segist ekki sjá
neina ástæðu til að ætla að Freud heföi
skýrt atferli mannsins með þessum hætti.
Popper er reyndar frægur að endemum
fyrir að skrumskæla kenningar annarra og
afgreiða með klisjum og frösum. Hann
eyðir fimm línum í atferlissálfræði og af-
greiðir heimspeki Heideggers í sjö. Hvílík
yfirvegun, hvílík dýpt! En Popper er ekki
eini fræðimaðurinn sem sakaður hefur
verið um óheiðarleg vinnubrögð, nýlega
komu fram upplýsingar sem bentu til þess
að Freud sjálfur hefði stungið „óþægi-
legum“ staðreyndum undir stól. En því má
ekki gleyma að bókstaflega hver einasti
meiriháttar vísindamaður hefur verið bor-
inn slíkum sökum, Paul K. Feyerabend,
segir að meistarar vísindanna hafi flestir
hverjir verið snjallir áróðursmenn sem
kunnu að hagræða staðreyndum. Feyer-
abend finnst slík vinnubrögð mjög við
hæfi enda boðar hann „þekkingarfræði
stjórnleysisins" og segir „anything goes“!
LOKAORÐ
Það ber að taka það skýrt fram að Adolf
Grúnbaum er enginn Freudisti og hefur
satt best að segja margt við kenningar
Freuds að athuga. Grúnbaum, sem er að-
leiðslusinni (inductivist), segir að það sem
vanti hjá Freud séu sannanirnar, empir-
ískur stuðningur við kenningarnar. Hann
segir að engin sérstök ástæða sé til að ætla
að sálgreining sé forsenda þess að menn
læknist af sálarkvillum, aðrar aðferðir
eins og atferlismeðferð hafi náð jafngóð-
um ef ekki betri árangri. (Sumir segja
reyndar að „geðveiki" sé gervihugtak en
það er önnur saga.)
Menn mega ekki gleyma því að þótt
kennikerfi Freuds kunni að vera prófan-
legt verður það ekki rétt af þeim sökum.
„Kenningin“ „máninn er úr grænum osti“
er prófanleg en næstum örugglega röng.
Sjálfum finnst mér kenningar Freuds ekki
ýkja sannfærandi. Ég fæ til dæmis ekki
séð hvernig mannskepnan fer að því að
hafa undirvitund. „Vitund" merkir ein-
faldlega það ástand að vita af sér en undir-
vitundin virðist eins konar vitund sem
ekki veit af sér. Slík „óvituð vitund" getur
ekki verið til fremur en ferhyrndur þrí-
hyrningur. En það má vera að ég misskilji
Freud, hugtakið „undirvitund" kann að
vera líking sem tákna á þá þætti í mann-
skepnunni sem ekki eru meðvitaðir en
hafa þó áhrif á vitundina með einum eða
öðrum hætti. Því má ekki gleyma að Freud
notar oft hugtakið „það“ í stað „undirvit-
undar“. Og því má heldur ekki gleyma að
fyrir svo sem hundrað árum vildu pósitív-
istar eins og Ernst Mach vísa hugtakinu
„öreind" út úr ríki vísindanna vegna þess
að menn höfðu enga beina skynreynslu af
öreindum.
En hvað sem því líður finnst mér lítið
púður í draumtúlkunum Freuds þó óneit-
anlega séu þær bráðskemmtilegar. Heim-
spekingurinn Normann Malcolm heldur
því réttilega fram að við getum aldrei vit-
að hvort okkur hafi dreymt tiltekinn
draum eða hvort við ímyndum okkur
drauminn eftir á. Hvernig á vesæll
draumtúlkandi að ráða fram úr þessum
vanda? En það er engan veginn öruggt að
draumtúlkandinn þurfi að geta gert grein-
armun á „raunverulegum“ og „ímynduð-
um“ draumum. Og það ber að sýna Freud
sanngirni hvað sem öðru líður, það þýðir
ekki að afgreiða sálgreininguna með popp-
erskum frösum og pósitívísku kjaftæði. Og
sama gildir um Popper sjálfan, það er tæp-
ast hægt að afsanna afsönnunarhyggjuna
svo óyggjandi sé!
En allt um það, þá sannast nú hið forn-
kveðna að „það er meira á milli himins og
jarðar en raunspekina þína dreymir um,
Hannes".
HELSTU HEIMILDIR:
Adolf Grunbaum: Is Freudian Psycho-
analytic Theory Pseudo-Scientific
by Karl Popper's Criterion of De-
marcation?
American Philosophical Quarterly.
1979. 2. tbl. s. 131 — 143.
Paul K. Feyerabend: Against Method.
London 1975.
Thomas S. Kuhn: The Structure of Sci-
entific Revolutions. Chicago 1962.
Lakatos/Musgrave (eds.): Criticism and
the Growth of Knowledge. Cam-
bridge 1970.
Jonathan Lieberson: Putting Freud to the
Test. I New York Review of Books,
31. jan. 1985.
Arne Næss: The F>luralist and Possibilist
Aspect of the Scientific Enterprise.
London/Oslo 1972.
Karl R. Popper: The Logic of Scientific
Discovery. New York 1968.
Karl R. Popper: Conjectures and Refutat-
ions. 1963.
Karl R. Popper: Objective Knowledge.
Oxford 1972.
Peter Saugstad: Freud og metoden. I
Norsk filosofisk tidsskrift 1. hft.
1985, s. 77—82.
Vetrarkápur, satínkápur
og jakkar. Dag- og kvöld-
fatnaður í miklu úrvali.
Hagstætt verö.
LAUFIÐ
Iðnaðarhúsinu, Ingólfsstræti, sími 11845.
Tilboð óskast
Tilboð óskast í Ford Bronco V6, árgerð 1984, (ekinn 5 þús. mílur), sem verður á
útboöi þriðjudaginn 22. október kl. 12—15 að Grensásvegi 9.
Á sama útboði veröa 2 tjónabifreiöir, Suzuki SA 310 Gh, árgerð 1984 (ekinn 4
þús. km) og Mitsubishi L300 Mini Bus árgerð 1982.
SALA VARNARLIÐSEIGNA