Morgunblaðið - 20.07.1986, Qupperneq 3

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JÚLÍ 1986
C 3
Erindi flutt á rithöfundaþingi
Söguöldin
eftir Pétur
Gunnarsson
Tvær helgisetningar eru
ríkjandi um ísland: náttúrufeg-
urðin og hátt ris íslenskra
bókmennta. Ekkert nær að varpa
skugga þar á, hvorki berangurinn
né leirburðurinn. Náttúran og
Skáldskapurinn eiga heima á Is-
landi. Þetta tvennt samofið erum
við, svona viljum við að aðrir
staðfesti okkur og rekum þessar
staðreyndir framan í útlendinga
eins og hótelreikning hvenær sem
tækifæri gefst.
íslenskar bókmenntir eru eins
og höll sem gnæfír upp úr lands-
laginu. Andspænis henni kann
viðleitni okkar sjálfra að virðast
áþekk reykvískri steinsteypu-
kirkju, við vitum fullvel hvemig
hún er til komin, hún hefur verið
í smíðum fyrir allra augum, fólk
hefur rifíst um ágæti hennar, á
stundum hefur verið bágt að sjá
hvort hún væri að rísa eða hrynja,
það hefur verið betlað til fram-
kvæmdanna, gárungamir segja
að feillinn hafi verið að rífa utan
af henni stillansana — ef vel tekst
til venst hún og fellur inn í um-
hverfíð.
En aldrei kemst hún í hálf-
kvisti við Söguhöllina
Eins og títt er um miklar bók-
menntir varð hún til á umbrota-
tímum sem tóku á sig gervi
stórbrotins ferðalags. Leiðangur
Grikkja til og frá Tróju lagði
Hómer til efniviðinn í kviðurnar.
Þjóðflutningamir urðu yrkisefni
germönsku hetjukvæðanna og
víkingaferðimar stungu út efni í
Söguhöllina.
Heiðnin var á hröðu undan-
haldi í hinum germanska heimi
um það bil sem íslandi skýtur
upp í heimsmyndinni. Kristniboð
norrænna konunga var óaðgrein-
anlegt frá valdabrölti þeirra og
uppræting hins forna siðar for-
senda einveldis. Þess vegna
verður hið nýfundna land að
griðastað heiðninnar. Hér gekk
hún í endumýjun lífdaga og nýr
safí tók að streyma um æðar hins
aldna trés og kom því til að
ymja á ný og bera ávöxt.
Imyndum okkur til hliðsjónar
að veröldin færist, en örlítið brot
af mannkyni kæmist brott á
geimskipum, sigldi yfír geimhafíð
og næmi land á annarri plánetu.
Um leið væri þessi nýja þjóð
handhafi heimsmenningar: með
því einu að draga andann myndi
hún ri§a upp og gæða nýju lífí
trúarbrögð, stjómmálastefnur,
lífshætti og gengin verðmæti.
Þegar við bætist skapandi útvíkk-
un heimsmyndarinnar og frum-
nám nýrra landa er eins víst að
þessi geimþjóð yrði menningar-
þjóð.
Island fékk heimsmælikvarð-
ann í tannfé og handfjatlaði hann
eins og hvem annan tommustokk
á meðan Söguhöllin var í smíðum.
Upp frá því er Söguhöllin
mælikvarði íslenskra höfunda.
Það er í Söguhöllinni sem við
vildum búa, hún blasir við og
samt komumst við aldrei að
henni, við emm ekki fýrr lögð
af stað en hún hverfur í þoku,
við hrösum á einstigum og vill-
umst í myrkviði.
Stundum hafa menn ályktað
sem svo að greiðust leið til Sögu-
hallarinnar væri að herma eftir
fornöldinni; við könnumst við eft-
irlíkingar nítjándualdarmanna á
fornum bragarháttum: fomyrðis-
lagi og edduháttum. En það sem
virtist liggja beinast við hætti til
að stefna í öfuga átt.
í stað hreinræktunar á sérís-
lensku fyribæri urðu erlend áhrif
til að opna nýjar leiðir að hámark-
inu: Miltonsþýðingar Jóns Þor-
lákssonar en þó einkum
Hómersþýðingar Sveinbjamar
Egilssonar. Sú mályrkja sem skil-
aði okkur m.a. Jónasi Hallgríms-
syni var verk þessa atorkusama
snilling sem fór langt með að
breyta Álftanesinu í Grikkland.
Bessastaðaskóli gaf samband við
klassíkina grísku og rómversku.
Á Bessastöðum var safnað saman
ungmennum hvarvetna að af
landsbyggðinni, settir tveir og
tveir í kojur, látnir éta þmmara
í öll mál og þýða Hómer, Hóras
og Virgil í þrengslum þar sem
einn sat undir öðmm og kennari
fékk aldrei sæti. Raunar var allt
þeirra skólanám þýðingar því
aðbúnaðurinn var svo slæmur að
iðulega vom ekki til nema fáein
eintök af hverri skólabók og
kennslan fólst mestan part í að
skrifa niður útleggingar Svein-
bjarnar Egilssonar, hvort sem
námsgreinin hét gríska, latína,
saga eða danska. (íslenska var
þá ekki komin á blað sem
kennslugrein.)
Klassísk formúla að íslenskum
menntamanni á nítjándu öld var
Hómer, Heine og fomsögumar.
í Kaupmannahöfn kemst sam-
band á við þýsku rómantíkina og
Jónas Hallgrímsson endumýjast
sem ljóðskáld, sú fymska sem
er á elstu kvæðum hans hverfur
og hann tekur að veita nýjum
suðrænum háttum inn í íslenska
ljóðagerð með stökkbreytandi
afleiðingum. Sjálfur gerðist hann
mikilvirkur þýðandi: Heine,
Schiller, H.C. Andersen og einn
aðaltilgangur Fjölnis var að
kynna erlendar bókmenntir á Is-
landi.
En nítjándualdarmenn voru
ekki bara ötulir innflytjendur
nýrra strauma í listum og stjóm-
málum heldur trúðu þeir að
íslenskar bókmenntir ættu endur-
leysandi hlutverki að gegna úti í
Evrópu. Þær gætu orðið ynging-
arlind evrópskrar menningar líkt
og gríska klassíkin í endurreisn-
inni. Þetta kallar Grímur
Thomsen „að snúa við til að kom-
ast áfram“. í erindi sínu „Um
stöðu íslands í Skandinavíu" seg-
ir hann:
„Fyrir þroskaðan mann er það
endurfæðing andans og hjartans
að vitja þeirra staða þar sem
hann lifði og lék sér barn. Á sama
hátt er það endurfæðing fólkinu
að vitja við og við andlegra heim-
kynna sinna og drekka sér æsku
af æskuminningum. Ef Norður-
landaþjóðir vilja endurfæðast,
herrar mínir, ekki aðeins þjóðem-
islega, heldur og sagnfræðilega
og skáldskaparlega, þá verða þær ■
í sannleika að leita sinna bam-
dómsminninga og sökkva sér í
sinn eigin foma anda einsog hann
birtist í öllum sínum myndum
fólginn í — íslenskum bókmennt-
um.“
Lykillinn að germönskum hug-
arheimi er geymdur í ísleriskum
bókmenntum. Norðurálfubúar
komast ekki heim til sín nema
að fara í gegn um ísland með
öllum þeim ávinningi sem það
Pétur Gunnarsson
gæti fært okkur ef við kynnum
að nýta þessa auðlind. Land-
búnaðar-, sjávarútvegs- og
iðnaðarráðuneytið yrðu þá eins
og hver önnur útibú úr Mennta-
málaráðuneytinu.
Hvað samtímabókmenntir
okkar varðar og erindi þeirra út
fyrir landsteinana þá er það að
sjálfsögðu ekki neitt — nema því
aðeins að þær nái þeirri víðtæku
skírskotun að varða aðra menn.
Við höfum engan áhuga á velvild
sem takmarkast við sýnishoma-
gleði á sjaldgæfri tegund.
Auðvitað er ekkert sem mælir
með því að þessum mælikvarða
verði náð — nema sú staðreynd
að hann er til staðar í bókmennt-
um okkar, það er hefð fyrir
honum.
Vera kann að íslensk náttúra
leggi lóð á vogarskálina: er það
ekki hún sem kreistir okkur og
gerir að verkum að við getum
aldrei verið til friðs, neyðir okkur
til viðbragða í orðum hljóðum og
litum? Almennt menningarástand
hlýtur líka að eiga hlut að máli
því eins og fornbókmenntirnar
urðu úti um leið og sjálfstæðir
skattbændur breyttust í vinnu-
þrælkaða leiguliða, svo hljóta og
nútímabókmenntir að draga dám
af því mannlífi sem hér er lifað.
Eða með orðum Guðbergs Bergs-
sonar:
„Það er allt í lagi að búa í stór-
um höllum, en það verður þá að
vera höll í höfðinu á íbúunum.“
Frakkar hrífast
af norrænum
bókmenntum
Margt bendir til þess að áhugi Frakka á
norrænum bókmenntum fari vaxandi. Margar
bækur eftir norræna rithöfunda hafa verið
þýddar á frönsku að undanförnu og
bókmenntatímarit í Frakklandi hafa gert
norrænum bókmenntum skil. Nóvemberhefti
Le Magazine Littéraire í fyrra var að mestu
helgað norrænum bókmenntum. Norræn
menning er einráð i marshefti tímaritsins Les
cahiers de Pandora á þessu ári.
Sænski gagnrýnandinn Karl Nordlander
skrifar um fyrrnefnt hefti Les cahiers de
Pandora í Svenska Dagbladet (4.6. sl.). Hann
getur þess að í ritinu séu verk eftir heimskunna
höfunda einsog Finnanna Paavoi Haavikko
og Svíann Östen Sjöstrand, en einnig eftir
unga efnismenn í rithöfundastétt og nefnir sem
dæmi Danana Sören Ulrik Thomsen og Bo
Green Jensen.
En það eru fleiri frægir menn sem láta ljós
sitt skína í Les cahiers de Pandora. Svíarnir
Ivar Lo-Johansson og Lars Gustafsson eru
meðal þeirra.
Val höfunda kemur nokkuð á óvart, skrifar
Karl Nordlander, en segir í framhaldi af því
að hér sé um að ræða metnaðarfulla tilraun
af hálfu tímaritsins og hún heppnist að vissu
marki.
Greininni lýkur Karl Nordlander með
þessum orðum:
ÞORSTEINN GYLFASON 1 sii/'l/i'i # o o/t/y/ T
Rófubitum er brugóid í snijör með óveru af sykri; þeir eru síðan soðnir í kjötseyði með sumarurtum og rjóma bætt í seyðið áður en lýkur. IK
Louis Pasteur Immanuel Kant
taldi líf og fjör kannaði grannt
kvikna afsjálfu sér sann og sóma,
við svolitið ger. rófur og rjóma.
„Með því besta í heftinu tel ég íslenska
framlagið, ljóð eftir Jón Óskar, Sigurð Pálsson,
Einar Braga og Matthias Johannessen — sem
birtast hlið við hlið á islensku og í franskri
þýðingu. Við Svíar ættum svo sannarlega að
lesa meira af íslenskum Ijóðum! Helst af öllu
með samanburði við frumtexta eins og hér
gefst kostur á. Eða eigum við að láta Frakka
eina njóta þeirrar ánægju?"