Morgunblaðið - 21.09.1986, Side 3

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1986
taka þátt í kjötkveðjuhátíðinni í Belgrano, búinn sem
ítali. Það var alkunna að seltzer-flaskan sem hafði
lagt hann að velli hafði verið munduð af einum bófanna
í flokki sem kallaði sig Heilögu hófana. En þar sem
þeir Heilögu komu oft að góðum notum við
kosningasmölum ákvað lögreglan að sökudólgurinn
væri Isidoro Parodi, sem sumir sögðu vera
stjómleysingja en aðrir töldu bara sérvitring. I
rauninni var Isidoro Parodi hvomgt. Hann átti
rakarastofu í Barracas í suðurhluta Buenos Aires og
hann hafði verið nógu ógætinn til þess að leigja eitt
herbergi lögreglumanni úr Attunda hverfi sem
skuldaði honum nú árs leigu. Þetta samspil
óheppilegra aðstæðna varð örlagavaldur Parodis.
Framburður vitna (sem öll töldust til Heilögu hófanna)
var einróma; Parodi fékk tuttugu og eitt ár.“
Parodi virðist hafa tekið þessu mótlæti eins og
hvetju öðm hundsbiti; hann er rólegur og yfirvegaður
í kiefa númer 273 og þar tekur hann á móti mönnum
sem lent hafa í bobba og lögreglan ekki getað lagt
þeim lið. Oftast em þeir sem koma til Parodis sjálfir
gmnaðir um morð og önnur illvirki og skilja hvorki
upp né niður í málavöxtum. Þeir rekja gang mála
eins nákvæmlega og þeim er unnt, Parodi hlustar af
athygli og tekur sér síðan tíma til þess að hugsa.
Eftir nokkra daga kemur viðkomandi aftur í klefann
til Parodis og þá er lausnin fundin; Parodi endurtekur
atburðarásina sem nú fær á sig allan annan svip. I
endursögn hans kemur hið rökrétta samhengi hlutanna
fyrst í ljós og það sem hafði ekki virst vera annað
en lítilsvert smáatriði skiptir nú sköpum. Glæpurinn
er því upplýstur og í leiðinni réttlætir Parodi nafnið
sitt því stuttaralegar og íburðarlausar endursagnir
hans em eiginlega paródíur af uppmnalegu sögunni.
Frásögn hans er sprottin af frásögn annarra.
Enginn er honum fremri
Að vissu leyti má segja að þeir Borges og Bioy
Casares hafi sett endapunktinn við þá sögu
rökfræðinga í spæjaraleik sem Edgar Allan Poe hóf
að rita um það bil hundrað ámm fyrr. Parodi er í
fangelsi og óhreyfanlegri getur einkaspæjari varla
orðið. Það fór líka svo að ættbogi Dupins var ekki
öllu lengri. Þegar Borges og Bioy Casares vom að
skemmta sér við að búa til sex ráðgátur handa don
Isidoro Parodi hafði Dashiell Hammett þegar skrifað
bækur sínar í Ameríku og, eins og Raymond Chandler
sagði, fært morðin „aftur til þeirra sem fremja þau
vegna einhverra ástæðna en ekki til þess að útvega
lík“. Það var auðvelt að ásaka höfunda
C 3
Jorge Luis Borges
sakamálasagna, þar sem spæjararnir beittu rökvísinni
einni, um skort á raunsæi, en allt er í veröldinni
hverfult og ætli mörgum þyki nú sem bækur þeirra
félaga Hammetts og Chandlers séu
fyrirmyndarraunsæi? Og hvað sem því líður, þá verða
þeir Borges og Bioy Casares ekki hirtir fyrir
raunsæisskort sinn þar sem raunsæi var það síðasta
sem þeir sóttust eftir. Þvert á móti vildu þeir með
sögunum sýna hversu hefðbundnar sakamálasögur,
og að lyktum allar skáldsögur, eru og hljóta líklega
að vera. Eitt af því athyglisverðasta í fari don Isidoro
Parodi er að þó að hann hreyfi sig varla spönn frá
rassi alla bókina út í gegn þá er enginn honum fremri
í því að uppgötva hvað fær annað fólk til að hreyfa
sig og framkvæma. Að komast á snoðir um ástæður
einhvers glæps er dæmi um lögmál orsakar og
afleiðingar í skáldskap yfirleitt. Þegar einkaspæjarinn
veltir vöngum yfir því hver hafl haft ríkastar ástæður
til þess að myrða á stofugólfinu þá er hann að vinna
aftur á bak, frá afleiðingu til orsakar, þar sem það
er tómt mál að tala um ástæður fyrr en glæpurinn
hefur verið drýgður. I siigum, en varla í lífinu sjálfu,
er það glæpurinn sem helgar tilganginn, en ekki
öfugt. Ef glæpur á sér engan tilgang er hann alls
ekki glæpur heldur bara slys — „tilgangslausir glæpir"
sem svo eru kallaðir spretta þannig séð af þrá
glæpamannsins til þess að fremja tilgangslausan
glæp...
En þeir Borges og Bioy vildu líka skemmta lesendum
sínum með augljósum paródíum þar sem verk annarra
sakamálasagnahöfunda voru tekin fyrir. Flestir
kannast áreiðanlega við sögu Agöthu Christie um
Morðið í Austurlandahraðlestinni, ef ekki af bók þá
af kvikmyndum. Sú saga er jafn sneidd öllu raunsæi
og frekast er haégt að hugsa sér í sakamálasögu: öll
atburðarásin frá því að lestin mjakast af stað og fram
að morðinu sjálfu reynist vera tilbúningur einn og
persónurnar leikarar í vandlega undirbúnu handriti.
Allir þræðir hafa verið hnýttir fyrirfram og ekkert
getur farið úrskeiðis vegna þess að leikaramir eru
nógu margir til þess að geta bmgðið við skjótt ef
eitthvað virtist vera að fara úr böndunum.
Skynugri er Poirot
Þeir tvímenningar í Buenos Aires notuðu mjög
svipað þema í einni sögu sinni um don Isidoro. Sagan
heitir Nætur Goliadkins og þar er einnig framinn
glæpur um borð í lest. Allt fram til þess tíma að
glæpurinn er drýgður hefur ekki borið á öðru en að
lestarferðin væri ósköp venjulegt ferðalag. En Parodi
veit betur strax og hann hefur fengið að heyra lýsingu
á atburðarásinni þar sem hann situr í klefa 273.
Málavextir snúast um það að Gervasio Montenegro
(sá hinn sami og ritaði formálann að bók Bustos
Domencq!) hefur verið rændur um borð í lestinni og
heldur í örvæntingu sinni á fund don Isidoros.
Tukthúslimurinn sannar von bráðar að ferðafélagar
Montenegros hafí í raun verið samsærismenn sem
hafi safnast þama saman sérstaklega til þess að ræna
Montenegro. Hann sannar líka að Montenegro hafí
þegar til komi leikið sitt hlutverk í samsærinu
nákvæmlega eins og til var ætlast og kannski ekki
að furða — þar sem hann er sagður einn helsti leikari
þjóðar sinnar!
Parodi er raunar enn skynugri en Hercule Poirot
þegar kemur að því að upplýsa samsærið í
lestarferðinni. Sem hann hlýðir á frásögn Montenegros
vekur það grunsemdir hans hversu ólíkir ferðafélagar
hans voru. Það getur ekki verið af tilviljun að svona
æpandi ólíkar manngerðir lendi allt í einu saman í
lestarklefa; þær hljóta að vera ólíkar af ásetningi og
að leika hlutverk. Það er svo til marks um skort
leikarans Montenegros á innsæi að hann skyldi ekki
taka eftir þessu. En ekkert fór fram hjá don Isidoro
Parodi...
Höfundur er blaðamaður í Reykjavík.
lukkupottinn en aðeins um stundar-
sakir. Brátt kom að því að pening-
amir voru á þrotum og hann þurfti
að hætta skólanámi til þess að halda
sér á floti.
Varaskeifa fyrir
Douglas Fairbanks?
Þá hafði Guinness að vísu aukist
sjálfsálit nokkuð. Hann hafði sum-
arið 1934 unnið við skólann til
tökuprófið í RADA. Það fór allt út
um þúfur en inn í annan leiklistar-
skóla komst Guinness þó á endan-
um. Hann virtist vera dottinn í
___en John
Gielgud var
ekki eins
hrifinn.
sérstakra verðlaun'a sem voru heild-
arverk Shakespeares og meðal
dómara í keppninni um þessi verð-
laun var Gielgud.
Þegar haustið og hungrið fór að
sverfa iliilega að Guinness og hann
gat ekki lengur haldið sér á lífi á
samlokum sem samstúdentar hans
skutu að honum þá horfðist hann
í augu við að skólinn yrði að sigla
sinn sjó. En hann var líka ákveðinn
í því að reyna að fá vinnu í leik-
húsi, úr því hann þurfti að vinna á
annað borð, og enn leitaði hann á
fund Gielguds.
þ Gielgud var þá að leika í leikrit-
inu Maitlands sem sýnt var í
Wyndham’s Theatre. Þeir höfðu
aldrei hist, nema við skólasýning-
una þar sem Gielgud var dómari,
og Guinness var viss um að eldri
maðurinn myndi ekki bera kennsl
á sig. Engu að síður sendi hann
nafnspjaldið sitt inn í búningsklefa
Gielguds eftir eina sýninguna, en í
þá tíð mun það hafa verið regla að
leiklistamemar í London gengju
með nafnspjöld á sér til þess að
þeir gætu fengið ókeypis miða í
sumum leikhúsunum. Sér til undr-
unar var Guinness vísað beint inn
til stjömunnar og það sem meira
var, Gielgud þekkti hann greinilega.
Guinness segir í æviminningum
sínum að Gielgud hafi ekki beinlín-
is verið alúðlegur en þó vingjam-
legri en hann hefði þorað að vona
og hlustað þolinmóður á raunasög-
umar.
„A morgun," sagði Gielgud loks,
„verða haldin próf fyrir varaleikara
í nýju leikriti eftir Clemence Dane.
Það heitir Tunglskinið er silfur."
Svo leit hann ísmeygilega á Guinn-
ess sem var lítill fyrir mann að sjá
og tággrannur eftir hálfgert sult-
arlíf í leiklistarskólanum. „Hver
veit, þú gætir orðið varaskeifa fyrir
Douglas Fairbanks!" Guinness fór
á staðinn og það var varla litið á
hann. Hann leitaði þá aftur til Giel-
guds sem sendi hann á tvo þtjá
aðra staði en alls staðar var hið
sama upp á teningnum: engin vinna
fyrir Guinness.
„Þú ert alltof mjór“
Niðurbrotinn maður leitaði
Guinness enn á náðir Gielguds í
Wyndham’s-ieikhúsinu.
„Ég hef trú á þér,“ sagði Gielgud
þá hátíðlega. „En þú ert alltof mjór.
Þú borðar ekki nóg“ — sem mátti
til sanns vegar færa. Næstu tvo
dagana á undan hafði Guinness
aðeins borðað tvö rúnnstykki, tvö
epli og dmkkið eitt eða tvö mjólk-
urglös.
Nú tók Guinness eftir því að á
borði Gielguds í búningsklefanum
lá haugur af nýjum peningaseðlum.
Gielgud teygði sig í nokkra seðla
og rétti honum.
„Hér hefurðu tuttugu pund,“
sagði hann, „þangað til ég get út-
vegað þér vinnu."
Guinness varð skelfingu lostinn.
Hann var, þrátt fyrir allt, of stoltur
til þess að taka við þessum pening-
um og óttaðist ekkert meira en að
lenda í skuld — að ekki sé minnst
á að skulda John Gielgud! Hann
reyndi því að fullvissa Gielgud um
að hann þyrfti ekkert á peningum
að halda, þó það mætti vera Ijóst
að þar talaði hann þvert um hug
sér. Gielgud gekk ekki á eftir hon-
um og þungur í skapi gekk Guinn-
ess á braut. Hann stefndi heim til
sín en nam staðar einhvers staðar
á leiðinni til þess að skoða auglýs-
ingaspjöld um nýtt Ieikrit sem setja
átti upp í Piccadilly-leikhúsinu og
hét Skrýtinn farmur. Hann einsetti
sér að prófa einu sinni enn — storm-
aði í jeikhúsið og hitti þar fyrir
sýningarstjórann. Eftir að hafa
rætt við hann í fáeinar mínútur tók
sýningarstjórinn unga leikarann
afsíðis, rétti honum handrit og sagði
honum að lesa það hið bráðasta.
Guinness ætlaði ekki að trúa sínum
eigin eyrum og augum, flýtti sér
heim að lesa handritið og niðurstað-
an varð sú að hann var skipaður
varaskeifa flestallra karlleikaranna
í stykkinu og fékk auk þess nokkur
statistahlutverk. Miðað við vonleysi
síðustu vikna þóttist Guinness nú
aldeilis hafa dottið í lukkupottinn
og undi glaður við sitt næstu vik-
„Ég vildi bara vera
í návist hans“
Nokknim vikum síðar fór Guinn-
ess að sjá Maurice Evans leika
Ríkarð II í Old Vic-leikhúsinu og í
hléinu kom hann auga á Gielgud
sem var einnig meðal gesta.
„Ég elti hann upp á kaffistofuna,
ekki í þeim hugleiðingum að tala
við hann heidur vildi ég bara vera
í návist hans. Hann sá mig allt í
einu og kom yfir til mín. „Hvar
hefur þú verið?“ spurði hann. „Ég
er búinn að spyijast fyrir um þig
útum alla London. Ég vil að þú leik-
ir Ósrík í Hamlet. Æfingar byija á
mánudaginn úti í Nýja leikhúsi."
Vegna góðvildar sýningarstjórans í
Piccadilly var mér sleppt úr vara-
skeifuhlutverkunum og statistun-
um. Gleði mín var næstum
stjórnlaus þegar ég frétti að kaupið
fyrir Hamlet yrði sjö pund á viku.
En ég gat ekki séð fyrir kvalimar
á æfíngatímanum."
Guinness dáði Gielgud sem lista-