Morgunblaðið - 21.09.1986, Qupperneq 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. SEPTEMBER 1986
Einar Guðmundsson
skrifar frá Amsterdam
LISTAHATH)
Árviss viðburður í júní er lista-
hátíð í Amsterdam: Holland festiv-
al, og hefur gengið í 39 ár. Á
fertugsafmæli þessarar hátíðar fer
saman, að Ámsterdam verður
menningarhöfuðborg Evrópu.
Líklega þess vegna eru kraftarnir
sparaðir nú í ár, finnst undirrituð-
um, sem á erfitt með að koma
auga á þann slagkraft er einkennt
hefur fyrri hátíðir. Ef ekki er um
svakalegt misminni að ræða, þá
tilheyrir ísland Evrópu; verður
fróðlegt að sjá hvert verður fram-
lagþess, því fyrirhugað er að halda
næsta Kunst Rai með þátttöku
allra Evrópuþjóðanna.
Holland festival byggist aðal-
iega upp á óperuflutningi, konsert-
um, leiklist og dansi. Myndlistin
kemur þama frekar homrekulega
við sögu, enda nógu mikið af henni
fyrir í borginni hvort eð er. Enginn
virðist taka eftir því að bókmennt-
um er enginn gaumur gefinn.
Hátíðin í ár ber sterkastan svip
af frönskum listamönnum og flytj-
endum: ballett, tónlist, leikhús,
sirkus, lítilsháttar myndlist og
tízka að auki kemur frá Frakk-
J.S. Bach, Jean Philippe Rameau;
endað var á Júpítersymfóníu, KV
551, eftir Mozart. Bein sjónvarps-
útsending handa þjóðinni allri.
Heimsflutningur á „Barstend Ijs“
(Brestandi ís) eftir Klas Thorstens-
son, verkefni fyrir 24 raddir, 4
slagverk, leisigeisla, litrófsvarp,
myndband, litskyggnur og tölvu-
stýrð tónbönd. Þessar tvær nefn-
ingar látnar nægja í tónlistinni.
Bæta verður samt við framand-
leikaþættinum, sem er tónlistar-
flutningur frá múhameðska
heiminum; listafólk frá Malaysíu,
Tyrklandi, Bomeó, Súmötru og
Pakistan.
Ekki er hægt að ganga framhjá
ballettinum, svo mikið sem dansað
er í Hollandi. Nederlands Dans
Theater flytur þijá balletta við
tónlist eftir Stravinsky („Saga her-
mannsins"), Peter Maxwell Davies
(„Revelation and Fall“), og Leo
Janacek („Sinfonietta“). Tanz The-
ater Wuppertal: „Auf dem Gebirge
hat man ein Geschrei gehört;“
kóreógraf Pina Bausch. Heims-
frumflutningur á Pas de Deux
undir nafninu „Op het lijf gesc-
landi vegna yfirstandandi menn-
ingarsamskipta landanna. Þar
næst kemur ítölsk tónlist; einn af
hápuntum hátíðarinnar er hljóm-
sveitarflutningur óperunnar „La
vera storia" undir stjóm höfundar,
Luciano Beria. Aðrar óperur eru
þarna „Meistarasöngvarnir frá
Niimberg“ eftir Rjchard Wagner;
„Brottnámið úr kvennabúrinu,"
eftir W.A. Mozart; „Móses og Ar-
on“ eftir Arnold Schönberg.
Af konsertum: „Het Orkest van
de XVIIIe Eeuw“ (Átjándualdar-
hljómsveitin); hún sá um formlega
opnun hátíðarinnar í Concertge-
bouw, að viðstaddri drottningunni,
ómyndaðri ríkisstjóm og eins og
nafn hljómsveitarinnar gefur til
kynna, flutti hún tónlist nefnds
tíma með viðeigandi hljóðfærum;
tónskáldin voru Samuel Scheidt,
hreven" (Skrifað á líkamann")
Kóreógraf: Niels Christie. Dansar-
ar: Alexander Radius og Han
Ebbelaar. Aðrar dansgrúppur eru,
svo sumt sé upptalið: Compagnie
Dominique Bagouet, Compagnie
Maguy Marin, Ballet de l’Opéra
de Paris.
Af leikritum er upp að telja:
„Savanna Bay“ eftir Marguerite
Duras; „Reves de Kafka" eftir
Enzo Cormann; „Vermeer et
Spinoza" eftir Gilles Aillaud;
„L’Histoire terrible mais ana-
ehevée de Norodom Sihanaouk Roi
du Cambodge" eftir Héléne Cixo-
us. Allt frönsk stykki. Hollending-
ar em með eindæmum góðir
málamenn og ekki einskorðaðir við
ensku.
Eitt af því skemmtilegasta sem
skrifari gerir, er að hlaupa yfir
sögu. Hvernig það tekst til er nátt-
úrlega af misjafnri list gert. Það
er ekki hægt að segja frá öllu
vegna plássleysis. Og í huganum
ríkir hvort eð er ekkert jafnrétti
meðal hugmyndanna sem skjóta
upp kollinum; það verður að sort-
éra úr, sama hversu val kann að
orka tvímælis út á við, þegar verið
er að reyna að gefa sannferðuga
mynd, og persónuleiki manns er
alltaf að þvælast fyrir. Er þessi
síðasta málsgrein formáli að því,
hvernig ég kýs að ljúka við þessa
grein.
Því var ekki logið í kynningu
fyrir hátíðina, að einn af stærstu
viðburðunum yrði heimsókn
Théatre du Soleil (Sólarleikhúsið)
frá París. Það sýndi leikritið „Hin
hræðilega, en enn ófullnaða saga
Norodom Sihanouks, konungs af
Kambódíu,“ eftir Héléne Cixous.
Sýningartíminn er rúmar 8
klukkustundir og var skipt niður á
tvö kvöld. Hvor hluti um sig er í
fimm þáttum, sem hver saman-
stendur af fimm atriðum. Spann-
aður er tuttugu og fimm ára tími
í sögu Kambódíu, 1955-1979. Þar
gekk ekki svo lítið á þegar Rauðu
kmeramir myrtu um það bil helm-
ing þjóðarinnar — þijár milljónir
vom þurrkaðar út.
Þröngir áhorfendapallar rúm-
uðu sex hundmð manns á hörðum
sessum; á tvílyftum svölum til hliða
og aftan við sviðið var komið fyrir
jafnmörgum brúðum, fulltrúum
hinna dauðu er horfðu stingandi
augum yfir áhorfendaskarann.
Sviðsmyndin var eins einföld og
hugsast gat og laus við húsgagna-
tilfæringar, minnti á japanskt
Noh-leikhús; til hægri við sviðið
vom hljóðfæri og þeir sem léku á
þau eins og grískur kór.
Fyrri hluti einkenndist af mikilli
mælsku. Það er ekki svo létt verk
að sýna á leiksviði þjóðarmorð.
Var því mikið um „tilkynninga-
og fréttalestur," þar sem áhorf-
Leikarar taka á sig gervi
fyrir opnum tjöldum.
andanum var ekki misboðið þótt á
þolrif hans væri reynt til ýtrasta
— kom þar til sterkur leikur sem
hélt auganu vakandi og tónlist er
liðkaði tii fyrir heyminni.
Á þeim tíma sem leikritið fjallar
um fór Kambódía í gegnum ólík-
ustu umskipti af völdum borgara-
styijanda, samsteypustjórna með
framandi öflum; valdarána og
innrása í landið. Ohætt er að segja,
að leikritið fjalli lágmark einum
þræði um hreina stjórnmálalega
geðveiki, sem hámarki náði í út-
rýmingarbijálæði sem Rauðu
kmerarnir stóðu fyrir. Otal tilvitn-
anir í konungaleikrit Shakespeares
heyrast þarna. Allur heimurinn er
leiksvið, og í þessu tilviki fer Si-
hanouk með aðalhlutverkið.
Leikurinn snýst allur um persónu
hans, í henni sameinast allir kostir
stjórnmálamannsins, glaumgosans
og landföðurins; en þar fyrir utan
lendir hann einnig í hlutverki hand-
bendisins og leiksoppsins. Kring-
umstæðurnar virðast valda
óumflýjanlegum örlögum, sem
hann fær ekki rönd við reist. Smá-
þjóð er dregin inn í alþjóðlegt
valdatafl og verður sem peð nauðg-
að á alla kanta. Harmleikurinn
tekur á sig fleiri en eina skrípa-
mynd, þegar Sihanouk reynir sitt
ítrasta til að frelsa land sitt og
þjóð úr klóm aðskiljanlegra harð-
stjóra. Brautirnar eru vissulega
hálar. Við sögu koma m.a. Kosyg-
in, Sjú En-læ, Henry Kissinger,
Melvyn Laird, Lon Nol, Pol Pot.
Seinni hluti leikritsins innihélt
meiri atburðarás en sá fyrri.
Áhorfendur frá kvöldinu áður
mættu langflestir aftur til leiks,
betur með á nótunum eftir heima-
undirbúning og margir hveijir með
þýðingu leiktextans í kjöltunni,
komnir upp á lag með þrengslin.
Það eru vart meira en tíu ár
síðan Rauðu kmeramir hófu skipu-
lega útrýmingu á pólitískum
„andstæðingum" og menntamönn-
um; sá sem þurfti að nota gleraugu
eða átti penna var t.d. talinn vera
menntamaður. Blaðafregnir frá
þessum tíma sitja í huganum í
þokukenndum hrærigraut hálf-
gleymskunnar. Tilgangur höfund-
ar er kannski sá að hreinsa út
graut þennan í heilanum og minna
á rétt samhengi og þá staðreynd
að sjálfri sögunni er enn ekki lok-
ið, þótt orðið hafi að víkja fyrir
öðrum hlutum í heimspressunni.
Frakkar eru þama kannski ekki
með alveg hreint mjöl í pokahorn-
inu sem gamlir nýlenduherrar;
höfundur minnir á þá staðreynd,
sem kann að hafa verið ein kveikj-
an að þeim ósköpum er leiddu til
Víetnamstríðsins í fyllingu tímans.
Spurningin er e.t.v.: Hvers konar
samtíð er þetta eiginlega sem við
lifum i? Það er ekki bara verið að
skemmta áhorfendum. í leikslok
fellur ekki allt í Ijúfa löð.
Leikstjórinn, Ariane Mnouch-
kine, veitir leikhópnum eins konar
móðurlega forsjá, meðalaldur rétt
slagar upp í 30 ár. Það var einnig
að hennar undirlagi að þetta leik-
rit var skrifað, og þróað með
leikurunum. Hún stendur fyrir
leikhúsinu, sem hefur bækistöðvar
sínar í gamalli púðurverksmiðju í
París; Théatre du Soleil hefur
starfað síðan ’66 — fjárhagslegir
erfiðleikar hafa enn ekki orðið því
að lokahindrun — útgerðin þó víst
all kostnaðarsöm. Þau em alltaf
að beijast fyrir tilveru sinni, sem
er örugglega skýringin á gæðun-
um.
Það er ekki svo lítið afrek að
bera uppi jafn umfangsmikinn
texta og þarna var leikinn og halda
jafnframt athygli áhorfenda vak-
andi frá byijun til enda. En það
virtust leikendur fara létt með —
og ekki hvað sízt sýndi aðalleikar-
inn, Georges Bigot, magnaðan leik;
að sýningu lokinni brugðu hrifnir
Hollendingar fyrir sig göngulagi
hans dg hreyfingum á leiðinni út
í náttmyrkrið.
Holland festival er ágætt dæmi
um, að Hollendingar geta verið
miklir smekkmenn.
„Er ég rekinn,
herra Gielgud?"
mann og dýrkaði hann sem persónu
svo hann hafði alls ekki áttað sig
á því að hann væri jafnframt mjög
agaður og harður húsbóndi. Gielgud
þoldi ekki slæma framsögn og ung-
æðisháttur fór sömuleiðis óendan-
lega í taugamar á honum. Hann
var líka skapstór og þolinmæði var
eiginleiki sem hann kunni engin
skil á. Hann var þrítugur um þetta
leyti, hafði þegar náð miklum
árangri sem listamaður og var sem
fyrr segir orðinn mjög vinsæll með-
al leikhúsgesta. Guinness lýsir
honum á þessum tíma svo:
„Keisaralegt höfuð sitt bar hann
hærra en hátt, næstum fleygt aftur
á bak, og var og er enn þráðbeinn
í baki. Hann gekk með dálítið bog-
in hné til þess að vega upp á móti
æskutilhneigingu til ilsigs. Handa-
hreyfingar hans voru oftast snögg-
ar og stórar beinaberar hendur
hans dálítið stífar. Á sviðinu bar
hann alla jafna stóran hvítan vasa-
klút. Hann var ótrúlega áþekkur
hinum glæsilega föður sínum og í
honum fór saman andi pólskra að-
alsmanna og breskra töfra og lítils-
háttar tilgerðar. Hann skorti
ekkert, að því er ég best gat séð,
nema það að geta umgengist fólk.
Sum ummæli hans í leikhúsinu hafa
með tímanum breyst í ánægju-
legustu leikhússögur okkar tíma og
fyrir utan það hversu fyndin þessi
ummæli hans eru þá veitist manni
alltaf létt að fyrirgefa honum því
hann mælir frá hjartanu án þess
að nokkra illgirni sé að finna í hon-
um.“
„Þú ert hræðilegur“
Þessi næstum blinda aðdáun á
Gielgud átti eftir að hefna sín fyrir
Guinness. Fyrstu vikuna bar ekki á
neinu og hann taldi sig standa sig
nokkuð vel. En þá og upp úr þurru
orgaði Gielgud á hann:
„Hvað hefur komið fyrir þig? Eg
hélt að þú værir nokkuð góður. Þú
ert hræðilegur. Æ, komdu þér í
burtu. Égvil ekki sjá þig framar!“
Guinness reyndi að láta fara lítið
fyrir sér í leikhúsinu það sem eftir
var dagsins en þegar æfingum lauk
nálgaðist hann meistarann var-
færnislega.
„Afsakaðu, herra Gielgud, en er
ég rekinn?“
„Nei! Já! Nei, auðvitað ekki. En
farðu. Komdu aftur eftir viku. Fáðu
einhvern til þess að kenna þér að
leika. Talaðu við Martitu Hunt.“
En Guinness var svo harmi lost-
inn að hann þorði ekki fyrir sitt litla
líf að tala við frú Hunt sem í milli-
tíðinni hafði orðið ágæt vinkona
hans. í heila viku hékk hann því í
görðunum í London og reyndi að
láta engan sjá sig og mætti svo
aftur til starfa í leikhúsinu."
„Hann virtist ánægður með að
sjá mig, hlóð Ósrík minn lofi og hló
hinn ánægðasti að þeim persónu-
leika sem ég hafði komið mér upp.
Ég sver að ég var ekki að gera
neitt annað en það sem ég hafði
gert áður en allt í einu var ég orð-
inn uppáhald kennarans.”
Það stóð þó ekki lengi. Aftur kom
að því að Gielgud tók að þruma á
Guinness hinar svívirðilegustu
móðganir þegar honum þótti hann
ekki standa sig nógu vel. Guinness
táraðist iðulega á sviðinu þegar
tenórrödd Gielguds varpaði að hon-
um einhveijum pillum og oft var
hann að því kominn að hætta, gef-
ast upp og fara aftur að vinna á
auglýsingastofunni eða einhveiju
ámóta fyrirtæki. En einhver þijóska
hélt honum við efnið og þegar frum-
sýnt var í nóvember skilaði allt
þetta erfiði árangri. Áhorfendur
flykktust að og sýningar voru sam-
fellt í tíu mánuði. Gielgud sjálfur
fékk feikna góða dóma fyrir túlkun
sína á Hamlet og hvert einasta
kvöld stóð Alec Guinness baksviðs
og fylgdist bergnuminn með hon-
um.
„Af hverju vilt þú fara
að leika aðalhlutverk?“
Næstu tvö árin vann Guinness
eingöngu fyrir Gielgud. Hópur Giel-
guds setti upp Máfinn eftir Tékov,
Nóaflóðið og Rómeó og Júlíu á þess-
um tíma en síðan yfirgaf Guinness
hann um tíma. Árið 1937 sneri
Guinness aftur undir verndarvæng
Gielguds og lék þá í fjórum leikrit-
um fyrir hann. Eftir byijunarörðug-
leikana var samband þeirra fljótlega
mjög gott og Guinness kveðst að-
eins muna eftir einu vandræðalegu
ándaitaki. Það var rétt fyrir frum-
sýningu á Ríkarði öðrum þar sem
Guinness lék agnarlítið hlutverk
brúðguma. Að morgni frumsýning-
ardags fór hópurinn yfir leikritið
saman og Gielgud sneri sér að
Guinness:
„Þú ert ekki nærri eins góður í
þessu hlutverki og Leslie French
var þegar ég lék þetta fyrst. Reyndu
að koma inn frá hægri í staðinn
fyrir vinstri í kvöld og sjáum hvort
það breytir einhveiju."
Það var enginn tími til að æfa
þetta svo Guinness þóttist ekki
skilja: „Hægra hvoru megin frá?“
„Æ, hafðu þetta eins og þú vilt,“
ansaði Gielgud þreytulega. „Gerðu
þetta eins og þú ert vanur. Sama
er mér.“
Löngu síðar þegar Guinness var
farinn að leika aðalhlutverk í leikrit-
um hittust þeir vinirnir á Piccadilly
og Gielgud sagði:
„Ég botna ekki í því af hveiju
þú vilt fara að leika aðalhlutverk.
Af hveiju heldurðu þig ekki bara
við litla fólkið sem þú gerir svo vel?“
„Ég var nú ekkert sérstaklega
góður sem brúðguminn í Ríkarði
öðrum.“
„Nei,“ svaraði Gielgud. „Þú varst
það nú sennilega ekki.“
„Og ég var ennþá verri sem
Aumerle."
„Kannski. Ættum við að skjótast
í bíó?“
En Alec Guinness baðst undan
því í þetta sinn.
Höfundur er blaðamaður í
Reykjavík.