Morgunblaðið - 30.11.1986, Qupperneq 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1986
HELGIVALDIMARSSON,
PRÓFESSOR í ÓNÆMISFRÆÐI:
ÁHRIF Á ÓNÆMISKERFIÐ
MARGRET GUÐNADOTTIR, PRÓFESSORIVEIRUFRÆÐI:
VEIRAN OG LÍFSFERILL HENNAR
OLAFUR JENSSON,
YFIRLÆKNIR BLÓÐBANKANS;
VEIRUSMITVARNIR
í BLÓÐBANKANUM
Á mánuði hvetjum gefa blóðgjafar
1.000—1.200 blóðeiningar (hver blóð-
eining er 450 ml. af blóði) sem notaðar
eru í lækningaskyni. Allar blóðeining-
ar eru rannsakaðar fyrir mótefni gegn
eyðni og lifrarbólguveiru B. Þessar
rannsóknir eru önnur meginvöm, sem
Blóðbankinn notar til að koma í veg
fyrir að veirusmit berist með blóði og
blóðhlutum, sem gefið er sjúklingum.
Hin meginvöm Blóðbankans til að
hindra ofangreind veimsmit er háð
sjálfum blóðgjafanum og felst í eftir-
farandi:
1) Hann þarf að gefa sem réttastar
upplýsingar um heilsufar sitt.
2) Áður en hann ákveður að gefa
blóð, þarf hann að lesa spumingar
Blóðbankans um heilsufar og leið-
beiningar viðvíkjandi dvalarstöð-
um, lífemi o.s.frv. og samband
hans við áhættuhópa, sem gætu
haft í för með sér smithættu á
eyðni. Með þessum hætti er
skírskotað til drengskapar og til-
litssemi blóðgjafans. Hann er
Kæri blóðgjafi.
Vegna útbreiðslu eyðni (alnæmis,
AIDS) er nauðsynlegt að Blóðbankinn
vandi val blóðgjafa svo sem kostur
er. Einstaklingar í sumum þjóðfélags-
hópum em líklegri smitberar en aðrir.
Leit að mótefnum gegn eyðni-
veirunni í blóði bióðgjafa er
hafin,
Sá, sem hefur smitast af eyðniveir-
unni, en ekki enn myndað mótefnið
gegn henni er hættulegur smitberi,
því rannsókn okkar byggist á leit að
mótefninu. Hversu langur tími líður
frá smiti, þar til mótefni myndast, er
ekki vitað nákvæmlega. Við mæl-
umst eindregið til þess, að hver sá,
sem hugsanlega hefur smitast, gefi
beðinn um að gefa ekki blóð,
ef minnsti grunur hans hefur
vaknað um, að hann gæti hafa
smitast. Sjálfur verður hann að
skírskota til heilsu sinnar og lækn-
is síns, þegar hann tiltekur ástæðu
fyrir, að hann geti ekki gefíð blóð.
Sú hætta er fyrir hendi, að ein-
staka maður eða kona komi í
Blóðbankann til að láta rannsaka
sig vegna gmns um að hafa orðið
fyrir eyðnismiti. Blóðbankinn
varar við slíkri hegðun. Minnt
er á sérstaka símaþjónustu sam-
starfsnefndar Borgarspítala og
Landspítala, sem hefur auglýstan
símaviðtalstíma fyrir þá sem þann-
ig stendur á fyrir.
Ef allir, sem gefa blóð til lækn-
inga, fara eftir þeim leiðbeiningum,
sem gefnar em, og allt blóð, sem
gefíð er sjúklingum, er rannsakað,
eins og gert hefur verið á annað ár,
er hægt að gera sér miklar vonir um
að eyðnismit berist ekki með blóði
blóðgjafa til sjúklinga.
ekki blóð. Sérstaklega þykir rétt, að
þeir, sem heyra til eftirtalinna,
þekktra áhættuhópa fólks, gefi ekki
blóð.
— Þeir, sem hafa smitast af eyðni
(alnæmi)
— þeir, sem em hommar
— þeir, sem hafa haft samfarir við
vændiskonur eða við bæði kynin
— þeir, sem hafa haft samfarir við
aðila úr ofannefndum hópum
— þeir, sem hafa notað eða nota
fíknilyf (stungulyf)
— þeir, sem hafa verið í nálarstungu-
meðferð (akúpúnktúr) hjá
ólæknislærðum eða fengið tattó-
eringu eða eymagötun erlendis
— þeir, sem hafa dvalist á Haiti eða
í Mið-Afríku.
Hinar svonefndu T-hjálparfrum-
ur ónæmiskerfis líkamans eru
aðalskotspónn eyðniveimnnar, en
frumur þessar gegna lykilhlutverki
í sýklavömum mannsins. Nafn sitt
draga frumumar af því að þær
geta greint sýkla og önnur aðskota-
efni, sem oft berast inn í líkamann.
Þær em því á stöðugu flakki og
koma víða við í líkama okkar í leit
sinni að sýklum og öðmm fram-
andi efnum. Greini þær sýkla geta
SMOKKUR
ERVÖRN
Smokkur er nafn á þunnri
gúmmíveiju, sem notuð er við
samfarir. Sæðið lendir í smokkn-
um og kemur í veg fyrir þungun.
Jafnframt er smokkurinn vöm
gegn ákveðnum sjúkdómum, sem
smitast við kynmök, þar með
talið alnæmi (eyðni).
Smokkar, sem einnig nefnast
veijur, em seldir í öllum lyfjabúð-
um, á mörgum bensínstöðvum, á
skemmtistöðum (salemum) og í
nokkmm stórmörkuðum. Unnið
er að fjölgun útsölustaða í sam-
ráðj við innflytjendur o.fl.
Ákveðið er að auðkenna sölu-
staði sérstaklega með merki sem
verið er að láta gera og kynnt
verður fljótlega.
Heildarsala smokka hér á landi
er um 250 þúsund stykki á ári.
Mismunandi gerðir
Til em nokkrar mismunandi
gerðir af smokkum, bæði mis-
munandi Iögun, litur, stærðir og
með eða án smumingar. Hver
og einn verður að þreifa sig
áfram uns hann/hún fínnur þá
gerð, sem hentar best.
Gæðaeftirlit
Fylgst er með gæðum fram-
leiðslunnar af framleiðendum
vömnnar og rannsóknarstofnun-
um. Þrátt fyrir það getur
smokkur bæði rifnað og mnnið
af. í flestum tilfellum stafar það
af óvarlegri eða rangri meðferð.
Nauðsynlegt er að nota smokk-
inn frá upphafí samfara ef hann
á að koma að gagni hvort heldur
er sem vöm gegn þungun eða
kynsjúkdómum.
Smokkar geymast lengi í
órofnum umbúðum. Tilgreint er
á umbúðum hve lengi smokkur-
inn geymist.
Af hverju á að
nota smokk?
Fýllsta ástæða er til að undir-
strika nauðsyn þess að nota
smokk við kynmök ef minnsta
hætta getur verið á að smitast
af alnæmi. Ástæðan er fyrst og
fremst sú að þeir, sem eru smit-
berar, eru langflestir einkenna-
Iausir og með eðlilega kyngetu.
Það sést því alls ekki á viðkom-
andi einstaklingi að hann/hún sé
smitberi. Eina ráðið er því að
nota smokk í öryggisskyni.
Ljóst er að breyting þarf að
verða á afstöðu fólks til notkunar
á smokkum. Það öryggi, sem
nútímagetnaðarvamir veita, eru
hvorki vöm gegn alnæmi né öðr-
um kynsjúkdómum. Smokkurinn
hefur því yfirburði hvað.snertir
öryggi þegar bæði er tekið tillit
til vama gegn ótímabærum
þungunum og kynsjúkdómum.
Auk þess fylgja smokknum eng-
ar aukaverkanir.
þær svo sent frá sér boð, sem kalla
á og hvetja til dáða aðrar frumur,
sem eru sérstaklega útbúnar til að
gleypa og drepa sýklana. Þannig
tná segja, að T-hjálparfrumumar
stjómi sýklavömum líkamans.
Líklega getur heilbrigt vamar-
kerfi stundum útrýmt eyðniveirum,
sem berast inn í líkamann, áður
en þær ná varanlegu tangarhaldi á
T-hjálparfmmum. Slíkt er komið
undir ástandi vamarkerfísins þegar
smitun á sér stað, hversu margar
veimr berast að líkamanum og
hvemig þær ber að. Takist veimn-
um hins vegar að ná varanlegri
bólfestu í T-hjálparfrumunum get-
ur eitt af þrennu gerst. í fyrsta
lagi tekst stundum friðsamleg sam-
búð milli veimnnar og ónæmiskerf-
isins. Þeir, sem þannig er ástatt
um, kenna sér einskis meins. í öðm
lagi getur hafist barátta milli veir-
unnar og ónærniskerfisins, en
svokölluð forstigseinkenni eyðni
em einmitt afleiðing slíkra átaka.
Hér er um að ræða eitlastækkanir,
sem verða vegna aukinnar virkni í
ónæmiskerfinu, megmn, svita- og
hitaköst. Hjá mörgum slíkum sjúkl-
ingum heldur vamarkerfíð velli og
til allrar hamingju virðist veiran
ekki ná að leggja ónæmiskerfið í
rúst nema hjá um 20% þeirra sem
smitast, (á við um 5—7 fyrstu árin
eftir smitun), en þeir fá hins vegar
hið banvæna lokastig sjúkdómsins.
Það gerist með þeim hætti að
eyðniveiran nær að sýkja og eyða
nær öllum T-hjálparfmmum líka-
mans.
Kannski má líkja T-hjálparfmm-
um við radarbúnað í vamarkerfí
þjóða. Líkt og radar greina þessar
fmmur utanaðkomandi óvini og
senda boð til þeirra, sem eiga að
halda óvininum í skefjum eða út-
í janúar 1983 tókst veirufræðing-
um á Pasteur-stofnuninni í París að
rækta nýja, áður óþekkta veiru úr
eitilvef sjúklings á forstigi eyðni. Um
ári síðar tókst að rækta svipaðar
veirur úr sjúklingum á 2 stöðum í
Bandaríkjunum. Fleiri staðir og lönd
fylgdu á eftir. Síðan hefur efnasam-
setning og erfðagerð eyðniveimnnar
verið þaulkönnuð og nákvæmur sam-
anburður gerður við líkar veimr, sem
áður höfðu fundist í mönnum og dýr-
um.
Þessar samanburðarrannsóknir
leiddu fljótt í ljós, að eyðniveiran var
af gamalgrónum veimflokki, Retro-
veirum. Fyrsta retroveiran, Rous-
krabbameinsveiran, fannst 1911 í
illkynja æxli í hænu og veldur krabba-
meini í hænsnum. Síðustu 50 árin
hafa fundist margar mismunandi
retroveimr, sem valda illkynja æxlis-
vexti í ýmsum dýmm. Ein retroveira
veldur t.d. krabbameini í spenum
músa og berst með mjólkinni í ung-
ana og sýkir þá. Ýmsar retroveirur
valda hvítblæði í músum, hænsnum,
kúm, köttum, öpum og mönnum.
Smitandi hvítblæði hefur verið lengi
þekkt í dýmm. Fyrstu retroveirumar,
sem valda sérstökum tegundum af
hvítblæði í mönnum, fundust í Banda-
ríkjunum og Japan rétt áður en
eyðniveiran fannst. Þær vom nefndar
á ensku: Human T-cell Lymphotropic
Vimses (HTLV), ætt 1 og 2. Rann-
sóknaraðferðimar, sem beitt var,
þegar HTLV 1 og 2 ræktuðust, vom
einnig notaðar, þegar eyðniveiran
ræktaðist fyrst. Því hiaut hún heitið
HTLV 3 í Bandaríkjunum, en hét
LAV í Frakklandi. Nú kalla fræði-
menn veimna HIV (Human Im-
munodeficiency Vims) í stað
LAV/HTLV 3.
Eyðniveiran reyndist íjarskyld of-
angreindum krabbameinsveimm,
rýma honum. Það má því segja að
ástand sjúklings með eyðni á loka-
stigi sé svipað og hjá þjóð, sem
hefur misst radarbúnað sinn í hend-
ur óvinahers.
Þegar eyðniveimm hefur þannig
tekist að lama vamarkerfí líkamans
getur hann sýkst af örvemm, sem
em meinlausar fyrir fólk með heil-
brigt vamarkerfí. Slíkar örvemr
em gjaman kallaðar tækifærissýkl-
ar, því að þær grípa tækifærið og
sýkja þá, sem ekki geta komið
vömum við. Þessar sýkingar geta
komið fram hvar sem er, en þær
em tíðastar í lungum, meltingar-
vegi og heila. Á hinn bóginn virðast
sjúklingar með eyðni oft geta hald-
ið uppi sæmilegum vömum gegn
ígerðarbakteríum og öðmm sýkl-
um, sem stundum hrella þá sem
heilbrigðir em.
Skimpróf þau er Blóðbankinn og
aðrar rannsóknastofur nota til að
kanna blóðsýni, og þá hvort mót-
efnamyndun gegn eyðniveimnni
hafí átt sér stað, greina a.m.k. 90%
þeirra er hafa smitast. Talsverður
tími getur liðið frá því að smitun
á sér stað þar til mótefni myndast.
Flestir verða jákvæðir innan 3ja
mánaða, en mótefnamyndun getur
tekið allt að eitt ár í líkama hins
smitaða. Líklega mynda þó ein-
hvetjir aldrei mótefni gegn veir-
unni.
Mótefnamælingar geta einnig
verið jákvæðar án þess að viðkom-
andi hafi nokkm sinni komist í
tæri við eyðniveimna. í slíkum til-
fellum em gerð staðfestingarpróf,
sem skera úr því hvort um raun-
vemlegt smit sé að ræða.
Mótefnamælingar fara stöðugt
batnandi, en prófín em þó enn
vandmeðfarin og oft erfítt að túlka
niðurstöður þeirra.
sem allar em í þeim undirflokki retro-
veira, er nefnist Oncoveirur. Aftur
á móti átti hún nánari ættingja í
öðmm undirflokki retroveira, sem
kallaður er Lentiveirur, eða hæg-
gengu veimmar. Nú er eyðniveiran
flokkuð í þann undirflokk. Lentiveimr
em retroveimr af sérstakri gerð.
Hluti af erfðaefni þeirra er mjög
breytilegur. Koma því auðveldlega
fram ný afbrigði af lentiveimm. Mis-
munandi afbrigði af eyðniveirunni
hafa þegar fundist, sum mjög ólík
þeim eyðniveimm, sem fyrst ræktuð-
ust. Mótefnamyndun er alltaf háð
sérstakri gerð hverrar veiru, þannig
að mótefni gegn einu veimafbrigði
verka kannski ekki á ólík afbrigði
af sömu veiru. Því fylgjast veimfræð-
ingar mjög vel með nýjum afbrigðum
af eyðniveim og hafa nokkrar
áhyggjur af þeim breytingum, sem
hún kann að taka. Mótefnamyndun
gegn lentiveirum er alltaf lin og sein
í gang. Geta liðið vikur og mánuðir
frá sýkingu, þar til mótefni fínnast
í blóði, ef þau þá yfirleitt myndast.
Lentiveimr valda sérstöku sýkingar-
formi, sem kallað er hæggengar
veimsýkingar. Hæggengar veimsýk-
ingar vom fyrst skilgreindar af Bimi
Sigurðssyni, lækni á Keldum, árið
1954, og honum tókst að rækta fyrstu
lentiveimna, þ.e. veirana, sem veldur
þurramæði og visnu í sauðfé. Lenti-
veimr hafa síðan fundist í hestum
og geitum og nú síðast eyðniveiran
í mönnum og skyldar veimr í öpum.
Hæggengar sýkingar einkennast
m.a. af mjög löngum tíma, sem líður
frá smitun, þar til sjúkdómur kemur
fram. Þessi tími er nefndur með-
göngutími sjúkdómsins og getur orðið
mörg ár. Eyðni hefur aðeins verið
þekkt í 5 ár og við vitum að með-
göngutíminn er breytilegur, eins og
í visnu eða mæði, þar sem hann er
stystur nokkrir mánuðir en lengstur
á annan áratug. Meðgöngutimi eyðni
er stystur nokkrir mánuðir, en enginn
veit ennþá, hve langur hann getur
orðið í dýrategund, sem lifir að jafn-
aði í marga áratugi. í upphafí kemst
veiran aðeins í fáeinar næmar fmm-
ur. Veirar em svo ófullkomnar, að
þeim getur ekki fjölgað, nema þær
fái aðstoð hjá lifandi fmmum, sem
þær búa í. Retroveimr hafa í sér
hvata (ensýmið reverse transcript-
asa), sem gerir þeim kleift að innlima
erfðaefni sitt varanlega inn í erfða-
efni sýktrar frumu, og þar situr það,
þangað til fmman deyr. Við skiptingu
sýktrar fmmu flyst erfðaefni veirann-
ar með í dótturfmmunnar. Sýktar
fmmur framleiða síðan nýjar veirar
samkvæmt fyrirsögn þessa innlimaða
erfðaefnis. Nýju veimmar skjótast
út í blóðrás og líkamsvessa við knapp-
skot út úr sýktu fmmunni, sem getur
haldið áfram nokkuð lengi að fram-
leiða veirar, en deyr að lokum úr
sýkingunni, ef um lentiveim er að
ræða. Nýjar veirur sýkja nýjar fmm-
ur. Sýkingin breiðist út og sýktar
fmrnur hröma og deyja. Þegar
fmmuskemmdir em komnar á visst
stig, gerir sjúkdómurinn vart við sig.
Efnabreytingamar, sem verða við
nýmyndun eyðniveira, em nú vel
þekktar. Verið er að gera tilraunir
með efni, sem hindra viss stig í ný-
myndun eyðniveira í sýktum fmmum.
Ef slík efni valda ekki sjálf frumu-
skemmdum, verða þau öflugt vopn í
baráttunni gegn eyðni í sýktu fólki,
þar sem þau munu draga úr út-
breiðslu veirunnar um líkama hins
sýkta og halda fmmudauða af völdum
sýkingarinnar í lágmarki. Baráttan
gegn eyðni er langt frá því að vera
vonlaus, en bóluefnisframleiðsla á
langt í Iand, vegna arfgengs hæfí-
leika veimnnar til að breytast, og |
vegna þess að veiran er lin sem mót-
efnavaki og mótefni binda hana illa.
Allan meðgöngutíma sjúkdómsins
er hinn sýkti við góða heilsu, en get-
ur þó smitað aðra, því að veiran, sem
hann gengur með, er alltaf virk í
fáeinum sýktum fmmum á hveijum
tíma. Þessar fmmur er að fínna, all-
víða í veíjum líkamans og blóðrás.
Næmastar em svokallaðar T-hjálpar-
frumur (T4) í ónæmiskerfínu, og það
er hmn þeirra, sem veldur eyðni.
Veiran hefur einnig ræktast úr öðmm
frumum í ónæmiskerfínu, bæði
B-frumum, sem framleiða mótefni og
átfrumum, sem vinna mikið hreinsi-
starf í líkamanum. Átfmmur (mak-
rofagar) em gott dreifíkerfi
veimnnar í ýmis líffæri. Sýktar át-
fmrnur geta borist með blóðrásinni
til ýmissa veíja og smogið inn í þá.
Þannig geta þær útbreitt sýkinguna
og borið hana á óæskilega staði, t.d.
í miðtaugakerfí og lungu hins sýkta.
Miðtaugakerfíð er næmt fyrir eyðni-
sýkingu. Veirar hafa ræktast úr
taugafmmum, stoðfrumum og auð-
vitað átframum úr miðtaugakerfí.
Afleiðingamar em vissar tegundir
taugasjúkdóma, sem fínnast hjá
eyðnisjúklingum og verða kannski
vaxandi vandi, eins og visna í sumum
mæðihjörðum. Stoðfrumur (fíbro-
blastar) geta tekið eyðnisýkingu.
Næmið er því ekki eingöngu bundið
við T-hjálparfrumur, eins og menn
héldu fyrst.
Veirar hafa ýmsar leiðir frá sýkt-
um einstaklingi yfir í heilbrigðan.
Þetta kallast smitleiðir, og þær er
mjög mikilvægt að þekkja vel, ef á
að veijast smitsjúkdómi. Eyðniveiran
hefur ræktast úr ýmsum líkamsvess-
um sýktra, bæði á meðgöngutíma
sjúkdómsins og eftir að eyðni er byij-
uð. Veiran hefur ræktast úr blóði,
bæði blóðvökva (plasma) og hvítum
blóðkomum, úr mænuvökva, munn-
vatni, þvagi, svita og támm, bijósta-
mjólk, sæði og slími úr kynfæmm
kvenna. Allir þessir líkamsvessar
bera því í sér smithættu fyrir heil-
brigða. Almenningur á misgreiðan
aðgang að þessum líkamsvessum úr
sýktum einstaklingum, t.d. er ekki
vemlega greið leið frá einum mænu-