Morgunblaðið - 30.11.1986, Qupperneq 3

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 30. NÓVEMBER 1986
B 3
KRISTJÁN ERLENDSSON, LÆKWIR:
UPPLÝSINGAÞJÓNUSTA
FYRIR ALMENNING
Samstarfsnefnd Borgarspítala og Landspítala um varnir gegn al-
næmi hefur nú rekið símaþjónustu í rúmt ár. Ásókn í þessa þjónustu
hefur speglað mjög þá umræðu og áhuga sem ríkt hefur í þjóðfélag-
inu á hverjum tíma og því mjög gengið í bylgjum. Símaþjónustunni
er ætlað að veita fólki tækifæri til að leita sér upplýsinga um al-
næmi og ráða í persónulegum vanda. Fólk getur því hringt án þess
að láta nafns síns getið, iýst atvikum eða aðstæðum, sem valda
þeim áhyggjum, og rætt við þann lækni, sem símaþjónustuna ann-
ast, hvemig bregðast skuli við. Það er vel skiljanlegt að fólk eigi
erfitt með að tala um persónuleg vandamál og áhyggjur sem þessar,
en það virðist svo að eftir að ísinn er brotinn, reynist flestum auðvelt
að tjá sig. Greinilegt er að margir þurfa að ræða þessi mál.
Oft leiðir símtal af þessu tagi til þess, að einstaklingi er ráðlagt
að láta mæla mótefni gegn alnæmisveiru og honum leiðbeint um
það hvemig hann geti komist í slikt próf. Þar eru ýmsir kostir.
Hann getur farið til síns heimilislæknis eða, eins og oft vill verða,
hann kýs að halda því sambandi sem myndast hefur í gegnum
símann og velur að koma á göngudeild til þess sem þegar þekkir
söguna. Þá er einnig hægt að koma á stofu til einstakra lækna og
í sumum tilfellum hefur fólk valið að fá lækni heim til að draga blóð.
Eitt af meginmarkmiðum símaþjónustunnar er að opna fólki leið
til að fá beinar upplýsingar, komast auðveidlega í mótefnamælingu
og fá ástandið metið af manni með reynslu í siíku. Slík þjónusta er
mjög mikiivæg og forsenda þess að skimprófun á blóði í Blóðbanka
sé örugg. Ýmsum gæti dottið í hug að það væri góð aðferð til að fá
sig prófaðan, að fara í Blóðbankann og gefa blóð. Svo er þó ekki.
Rétt er að allt blóð í Blóðbankanum er skimprófað til þess að hindra
að sýkt blóð sé gefið sjúklingum sem bráðliggur á að fá blóðgjöf.
Mótefnamælingar eru ekki alveg 100% öruggar og er það breytilegt
eftir tíma, sem liðinn er frá smiti, svo og öðrum aðstæðum. Það er
því hreint skemmdarverk við starfsemi Blóðbankans að ætla að nota
hann til að meta sjálfur hvort maður hafi smitast. Sá hinn sami er
þannig að nota próf, sem sérfræðingar eiga oft á tíðum erfitt með
að túlka, auk þess að leggja sjúklinga í hættu, hættuna á því að þeir
fái sýkt blóð, sem ekki hefur tekist að stöðva vegna þeirra takmark-
ana, sem eru á aðferðum við mótefnamælingar.
Það er því áskorun til allra, sem hafa stundað áhættuhegðun, að
hafa samband við lækni, heimilislækni eða símaþjónustuna og gera
ráðstafanir til að fá ástandið metið beint en ekki óbeint eftir ein-
hveijum krókaleiðum. Ef þú ert karlmaður, sem hefur haft mök við
annan karlmann, ert eiturlyfjaneytandi, sem hefur verið í „sprautun-
um“ eða haft kynmök við einhvem siíkan, hefur þú tekið áhættu
og ættir að fara í próf. Sama gildir ef þú ert eða hefur verið fjöl-
lynd kona eða stofnað til skyndikynna. Einnig ef þú ert karlmaður
sem gert hefur hið sama, t.d. með vændiskonum erlendis. Ef eitt-
hvað af þessu á við þig þá hvet ég þig til að hafa samband.
UPPLÝSINGASÍMI UM ALNÆMI ER 91-622280
SPURNINGAR OG SVÖR
vökva til annars í venjulegu daglegu
lífi. Af slíkum líkamsvessa stafar því
ekki hætta fyrir aðra. Aftur á móti
komast ýmsir ofangreindra vessa
greiðlega milli tveggja einstaklinga,
sem hafa samfarir. Kynmök eru því
greiðasta og algengasta smitleið
eyðni. Ekki bara kynmök homosexual
karla, heldur einnig kynmök karls og
konu. Homosexual piltar, sem eru að
uppgötva samkynhneigð sína og vilja
ekki fá eyðni, gera réttast í að reyna
að fínna sér félaga, sem er jafnlítið
reyndur og þeir sjálfir, en forðast
samneyti við sér eldri menn, sem
hafa verið víða, og menn, sem þeir
þekkja ekki og geta ekki treyst. Hom-
osexual menn í föstum félagsskap
við einn eða örfáa menn hafa sloppið
vel, en þeir, sem hafa haft mök við
marga, hafa dreift sýkingunni vfða
og farið illa sjálfir. Veiran kviknar
ekki við homosexual samfarir, hún
þarf að hafa komist í annan aðilann
til að hinn geti smitast. Hið sama
gildir auðvitað um samfarir karls og
konu. Fólk í fostum félagsskap við
einn eða örfáa, sem það þekkir vel,
tekur enga áhættu. Hinir, sem hafa
kynmök við marga, leggja sig í veru-
lega hættu, sérstaklega þeir, sem
stofna til skyndikynna við bláókunn-
ugt fólk á skemmtistöðum og víðar.
Vændiskonur og konur, sem hafa
haft kynmök við marga menn, hafa
margar smitast og eru smitandi,
bæði um blóð, slím í kynfærum og
munnvatn. Kynmök við þessar konur
hafa oft sýkt karla, og ekki er full-
kannað, hvað raunverulega flutti
veirur frá konunni í karlinn. Sæði og
munnvatn sýktra karlmanna er smit-
andi, og er sæðið talið helsti sýkingar-
valdurinn, þegar kona smitast við
kynmök. Smokkar eru þama vöm
fýrir konuna, ef þeir rifna ekki. Koss-
ar geta borið sýkingu bæði í karla
og konur. Dæmi er þekkt um karl-
mann, sem smitaðist við blóðgjöf og
smitaði eiginkonu sína, án þess að
vera fær um að hafa við hana sam-
farir. Þau kysstust aðeins eftir þá
læknisaðgerð á kynfærum mannsins,
sem hann gekkst undir, þegar hann
fékk blóðið, sem hann smitaðist af.
Kossar, sem koma sýktu munnvatni
beint inn í annan munn, eru því ein
smitleið eyðni, sem fólk þarf að var-
ast.
Veiran berst frá sýktri móður til
fósturs. Bömin verða vansköpuð og
veik og lifa stutt. í næstu meðgöngu
getur farið eins. Þvi er sýktum mæð-
rum ráðlagt, að eignast ekki böm.
Fóstur getur sýkst allan meðgöngu-
tímann. Bijóstamjólk úr sýktri konu
er smitandi. Dæmi er þekkt um móð-
ur, sem smitaðist við blóðgjöf eftir
bamsfæðingu og sýkti bam sitt, sem
hún hafði á bijósti. Veirur ræktuðust
úr mjólkinni. Böm, sem fæðast eftir
smitun foreldris eru í mikilli sýkingar-
hættu. Þau, sem ekki smitast í
fósturlífí, hafa oft smitast eftir fæð-
ingu. Eldri böm, sem eiga sýkt
foreldri, hafa einnig smitast, og ekki
er alltaf ljóst, hvemig slíkt vildi til.
I líkamsvessum eyðnisýktra er ekki
mikið magn af veirum á hveijum
tíma. Nána snertingu þarf þvi' til að
smit verði. Veiran er ekki þolin. Hún
þolir illa þurrk, hita, sápu og mörg
sótthreinsandi efni, og deyr við suðu.
Lítill skammtur af veirunni ætti að
deyja í vel heitu uppvaski úr góðu
sápuvatni, þannig að ekki ætti að
stafa hætta af vel þvegnum matarí-
látum, sem margir ganga um. Þrifn-
aði á salemum, sem margir ganga
um, er víða ábótavant, þvagslettur á
setum, blóðslettur í skítugum hand-
klæðum o.þ.u.l. Ætti fólk að fara
þama varlega af þessum ástæðum
og ýmsum öðmm, sérstaklega með
böm. Eftirlit með almenningssalem-
um og salemum, sem margir ganga
um, ætti að herða. Hrein, vel hirt og
vel sótthreinsuð salemi ættu að vera
hættulaus.
Almenningur, sérstaklega ungt
fólk, þarf að skilja þá smithættu, sem
fylgir skyndikynnum og kynmökum
við marga, og reyna að forðast þá
smitleið. Mikil smithætta fylgir
stunguefnaneyslu og em flestar
mæður sýktra ungbama stunguefna-
neytendur. Hreinlæti og varfæmi
hinna sýktu og maka þeirra í dag-
legri umgengni við aðra getur dregið
mjög úr útbreiðslumöguleikum eyðni-
veimnnar.
Hvað er alnæmi?
Alnæmi (Acquired Immune
Deficiency Syndrome — AIDS) er
lokastig veimsýkingar, sem hefur
eyðilagt ónæmiskerfi líkamans, og
leitt til þess að sjúklingurinn verður
berskjaldaður fyrir sýkingum og
ýmsum illkynja sjúkdómum. Veim-
sýking þessi hefur einnig verið
nefnd eyðni eða ónæmistæring.
Veiran (Human Immunodeficiency
Vims — HIV) getur valdið smiti
með ýmsum hætti. Eftir að smitun
á sér stað líða í flestum tilvikum
nokkrar vikur eða mánuðir þar til
líkaminn myndar mótefni gegn veir-
unni. Fjórðungur þeirra sem smitast
fær á næstu mánuðum eða ámm
forstigseinkenni .alnæmis. Enginn
veit ennþá með vissu hversu hátt
hlutfall smitaðra fær lokastig sjúk-
dómsins, til þess er of skammur tími
liðinn frá því að sjúkdómurinn upp-
götvaðist. Nokkrar rannsóknir
þenda til þess að 5 ámm eftir smit
séu á bilinu 5—20% smitaðra komn-
ir með lokastig alnæmis.
Hvenær smita menn?
Telja verður að allt frá því að
einstaklingur smitast geti hann
smitað aðra. Ekkert bendir til að
myndun mótefna komi í veg fyrir
að menn smiti. Því ber að líta svo
á að allir, sem mótefni mælast hjá,
geti verið smitberar.
Hvernig smitast
sjúkling'urinn?
Veiran hefur fundist í blóði, sæði,
slími í leggöngum kvenna, munn-
vatni, bijóstamjólk og öðmm
líkamsvessum. Mestar líkur eru á
smiti þegar blóðblöndun á sér stað,
t.d. við blóðgjöf. Þá er hætta á blóð-
blöndun þegar eiturlyfjaneytendur
skiptast á nálum og einnig getur
viss blóðblöndun átt sér stað við
samfarir. Smit getur borist með
sæðisvökva og með slími í leg-
göngum kvenna. Smitaðar konur
geta sýkt fóstur í móðurkviði, böm
sín við fæðingu eða með bijósta-
mjólk. Enda þótt veiran hafi fundist
í munnvatni er engin ömgg vissa
fyrir því að alnæmi smitist með
þeim hætti. Sjúkdómurinn virðist
því ekki bráðsmitandi, enda hefur
ekki verið sýnt fram á að hann
smitist við daglega umgengni eins
og t.d. venjulega snertingu, hósta
eða hnerra og ekki heldur með
matvælum, drykkjarvatni eða í
sundlaugum.
Hver eru einkenni
sjúkdómsins?
Flestir þeirra sem smitast em
einkennajausir mánuðum og ámm
saman. I nokkmm tilvikum geta
þeir sem smitast fengið bráð tíma-
bundin einkenni nokkmm vikum
eftir smit. Líkjast þau einkennum
einkimingasóttar, sem em eitla-
stækkanir, hiti, hálsbólga og
stundum húðútbrot. Veiran getur
valdið bráðri tímabundinni heila-
himnubólgu og era þá einkennin
höfuðverkur, hiti, ljósfælni og
hnakkastífni.
Forstigseinkenni alnæmis era
mjög fjölbreytileg og geta átt við
marga aðra sjúkdóma. Algengustu
forstigseinkennin era langvarandi
eitlastækkanir, hiti, nætursviti,
megmn, þrálátur niðurgangur og
sveppasýkingar í munni. Þá geta
sjúklingar fengið einkenni frá mið-
taugakerfí vegna viðvarandi heila-
bólgu. Þessi einkenni geta verið
sljóleiki, gleymni og kvíði.
Einkenni alnæmis, eða lokastigs
sjúkdómsins, geta verið skyndilegar
húðbreytingar, þurr hósti og and-
nauð með eða án hita, sársauki við
kyngingu, mikil þreyta, slappleiki
og vaxandi sljóleiki. Hér ber einnig
að hafa í huga að öll þessi einkenni
geta átt við aðra sjúkdóma.
Hverjir fá alnæmi?
Allir geta sýkst af alnæmisveir-
unni ef smitleiðir þær, sem
nefndar voru, eru fyrir hendi.
Þeir sem era í mestri hættu að fá
þennan sjúkdóm era þeir sem hafa
kynmök við marga, eiturlyfjaneyt-
endur sem sprauta sig og börn
sýktra mæðra. Blóðþegar, einkum
dreyrasjúklingar, sem þurfa á
storkuþáttum að halda, vora í hættu
að fá sjúkdóminn. Eftir að blóðskim-
un á blóðgjöfum og hitameðferð
storkuþáttanna hófst á sl. ári era
líkumar hverfandi á því að smit
berist eftir þessum leiðum. Aftur
skal tekið fram að enn er ekki vitað
hve margir af þeim, sem smitast
af veiranni á endanum, fá alnæmi.
Hver er útbreiðsla
sjúkdómsins?
I október 1986 vora skráðir yfír
30.000 sjúklingar með alnæmi. Yfír-
gnæfandi meirihluti skráðra sjúkl-
inga er í Bandaríkjunum en þann
hefur nú greinst í a.m.k. 70 löndum
í öllum heimsálfum. Sýkingin er þó
margfalt útbreiddari en tölur þessar
gefa til kynna og mest í Afríku.
Hver er útbreiðsla sjúk-
dómsins á Islandi?
Fyrsti íslenski sjúklingurinn með
alnæmi greindist í október 1985. í
septemberlok 1986 höfðu jgreinst 4
sjúklingar með alnæmi. I október
1986 höfðu alls fundist 29 einstakl-
ingar með smit af völdum veirannar.
Af þeim vora 69% hommar, 21%
eiturlyfjaneytendur, 7% einstakling-
ar utan fyrrnefndra hópa, sem mök
höfðu við sýkta einstaklinga af
gagnstæðu kyni og 3% blóðþegar.
10 einstaklingar voru með forstig-
seinkenni alnæmis, en 16 vora
einkennalausir.
Er hægt að lækna
alnæmi?
Engin lækning er til enn sem
komið er. Mikið rannsóknarstarf fer
nú fram á lyfjum sem geta haldið
sýkingunni í skefjum. Eitt þeirra,
azidothymidin eða AZT, getur sann-
anlega haldið sýkingunni í skefjum
og bætt líðan margra alnæmissjúkl-
inga, a.m.k. tímabundið. Ókostur
lyfsins er að það hefur aukaverkan-
ir í för með sér. Einnig er hægt að
halda mörgum af fylgisýkingum al-
næmis í skefjum tímabundið.
Er til bóluefni
gegn alnæmi?
Ekkert bóluefni er til enn sem
komið er og ekkert vitað hvort eða
hvenær tekst að framleiða slíkt
bóluefni.
Hvað er til varnar?
1. Eins og áður segir má minnka
hættu á smitun með blóði með
því að nota ekki blóð til blóð-
gjafa, sem mótefni hafa mælst'
í. Þar sem sumir einstaklingar
mynda trúlega ekki mótefni gegn
veiranni, er mikilvægt að enginn,
sem hugsanlega er smitaður,
gefí blóð.
2. Forðast ber kynmök við marga,
sérstaklega einstaklinga af báð-
um kynjum sem stunda vændi,
stunguefnaneyslu eða eru þekkt-
ir af að hafa kynmök við marga.
Forðast ber endaþarmskynmök
og munn-við-kynfærismök.
Notkun á smokkum minnkar
smithættu. Forðast ber að særa
eða meiða við kynmök, til að
minnka líkur á blóðblöndun.
3. Sýktar konur eiga ekki að hafa
böm á bijósti og eiga að forðast
bameignir.
4. Eiturlyfjaneytendur, sem
sprauta sig, eiga ávallt að nota
hreinar ónotaðar nálar og
sprautur og ganga síðan þannig
frá þeim, að enginn geti notað
áhöldin aftur.
Hvað á ég að gera við
grun um smit?
Leitaðu læknis. Hægt er að mæla ■
mótefni gegn veiranni í blóðinu og
ástand ónæmiskerfísins.
Hvers vegiia þarf ég að
komast að því hvort ég
sé með mótefni gegn
veirunni?
1. Það er mikilvægt fyrir hvem og
einn að vita að hann er ekki
smitaður.
2. Ef þú ert smitaður/smituð er
mikilvægt að þér sé kunnugt um
það, svo þú getir forðast að smita
aðra. Þér ber þá að gæta ýtrustu
varkámi í kynmökum og upplýsa
rekkjunaut eða rekkjunauta um
að þú hafír mótefni gegn veir-
unni. Hafír þú samfarir era
smokkar vöm gegn smiti.
3. Ef þú ert smitaður/smituð þarft
þú reglulegt eftirlit sérfræðings
sem fylgist með því hvort nokkur
einkenni sjúkdómsins séu að
koma fram. Marga fylgikvilla
sjúkdómsins er hægt að lækna
eða halda í skefjum. Það er mikil-
vægt fyrir lækni að vita að þú
ert smitaður af veirunni þar sem
mörg einkenni sýkingarinnar
geta líkst öðrum óskyldum sjúk-
dómum.
4. Smit af völdum alnæmisveira
fellur undir lög um kjmsjúkdóma,
þannig að fullrar nafnleyndar er
gætt. Það er afar mikilvægt fyr-
ir heilbrigðisyfírvöld að fylgjast
með útbreiðslu sjúkdómsins til
þess að meta þörf vamaraðgerða
og áhrif þeirra á gang útbreiðsl-
unnar.
Nafnlausar greinar eru samdar
af Guðjóni Magnússyni, aðstoðar-
landlækni og smitsjúkdómalækn-
unum Haraldi Briem og Sigurði
Guðmundssyni.
UMGENGNI VIÐ SÝKTA
Sértækar ráðleggingar til sjúkl-
inga fara fram í einkaviðtölum og
era all einstaklingsbundnar og
sniðnar að þörfum hvers og eins.
Almennt er þó mest áhersla lögð
á smitleiðir og hvemig megi forð-
ast að smita aðra án þess að það
hafi veruleg áhrif á almennt líf
sjúklingsins. Þeim, sem vilja halda
kynlífi áfram, er bent á þá sið-
ferðilegu skyldu að upplýsa tilvon-
andi rekkjunaut um sjúkdóm sinn.
Þeim er einnig bent á að notkun
smokka getur veralega dregið úr
smithættu og þeir era hvattir til
að nota þá undantekningarlaust.
Önnur atriði öraggs kynlífs era
einnig rædd. Mjög rík áhersla er
lögð á að fólk smitað af alnæmis-
veiranni gefí aldrei blóð og aðra
líkamsvessa eða líffæri.
Að öðra leyti er lögð áhersla á
bæði við sjúkling og fjölskyldu
hans að öll önnur mannleg sam-
skipti en þau, er lúta að kynlífí eða
blóðblöndun (t.d. við eiturlyfja-
neyslu), hafí ekki reynst vera
smithættuleg og því bæði eðlileg
og sjálfsögð. Fjölskyldu hins sýkta
stafar ekki hætta af venjulegri
umgengni við hann á heimili.
Sjúklingurinn getur og er hvattur
til að njóta þess sem þjóðfélagið
hefur upp á að bjóða. Sumum veit-
ist þetta þó örðugt og óttast
harkaleg viðbrögð umhverfisins
gegn sér. Sumir hafa þurft að
þola aðkast og jafnvel útskúfun frá
vinum og jafnvel ættingjum. Sem
betur fer teljast þau tilvik til und-
antekninga. Eigi að síður er
ástæða til að brýna fyrir almenn-
ingi að fólk, sem sýkt er af
alnæmisveiranni, hefur sama rétt
og aðrir til starfa og leiks í þjóð-
félaginu á meðan heilsa þeirra
leyfír og okkur ber öllum að virða
þann rétt enda engin ástæða til
annars — hvorki félagsleg né lækn-
isfræðileg. Við verðum að gæta
okkar á því að umgangast ekki
fólk smitað af alnæmisveirunni
(eða þá sem teljast til hinna svo-
nefndu áhættuhópa sjúkdómsins)
eins og holdsveikissjúklinga fyrr-
um.