Morgunblaðið - 10.04.1987, Síða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 10. APRÍL 1987
Páskamir upphaflega
RÆTT VIÐÁRNA BJÖRNSSON ÞJÓÐHÁTTAFRÆÐING
„PÁSKAR eru ekki einungis elsta_
hátíð kristinna manna, heldurlangt-
um eldri en kristin trú og m.a.s. eldri
en Móselögmál. Páskarnirvoru upp-
haflega kjöthátíð í lok lönguföstu, en sauðburður
hjáHebreum var í kringum páskana, og föstunni
var komið á af nauðsyn, þar sem ekki mátti slátra
ánum fyrr en að loknum sauðburði. Páskarnir
voru því nokkurs konar uppskeruhátíð og haldnir
til að fagna fæðingu fyrstu
lamba og kiðlinga, þegar rétt
stóðátungli."
Við báðum Árna
Björnsson þjóðhátta-
fræðing að segja
frá uppruna pásk-
anna og ýmsum
páskasiðum hér áður fyrr, en
hann er nú að leggja síðustu
hönd á bók sína „Hræranlegar
hátíðir", þar sem hann fjallar
m.a. um páskana. Árni hefur
unnið að mestu við þessa bók
sl. ár, en hún er hluti af verki
sem hann fékk rannsóknarstyrk
til frá Vísindasjóði.
„Tilgangurinn með þessari
bók er að rekja hvernig hinir
ýmsu siðir verða til varðandi
þessa hátíðisdaga. Flestar há-
tíðir má rekja til alþýðuskemmt-
ana sem haldnar voru vegna
ýmissa áfanga í atvinnulífinu,
svo sem sauðburðar, sáningar,
uppskeru eða einhvers þess-
háttar. Þessar hátíðir voru
haldnar löngu fyrir daga kristn-
innar, en þegar kristnin breiðist
út aðlagast hún þessu. Margar
þeirra urðu þannig í kaþólskum
sið bæði alþýðu- og kirkjulegar
hátíðir, en með siðaskiptunum
koma önnur viðhorf og vildu
Lúterstrúarmenn eingöngu líta
á kirkjulegu hliðina. Það er ekki
fyrr en á þessari öld sem sumar
þessara hátíða verða aftur al-
þýðuskemmtanir og má sem
dæmi nefna hvitasunnuna sem
var upphaflega hveitiuppskeru-
hátíð í Gyðingalandi og er í dag
aðallega tengd ferðalögum
unglinga og hestamanna.
„Páskarnir ekki
gleðihátíð
hér á landi“
bröndurum sem prestar sögðu
í páskamessunni. Eru heimildir
um að slíkir brandarar hafi verið
sagðir í messum hér á landi?
-„Nei, það sjást engin merki
um þessa gamansemi hér á
landi. En það kann þó vel að
vera að íslenskir prestar hafi
sagt slíka brandara, enda þótt
þeim hafi hvergi verið fyrirskip-
að að vera fyndnir í páskames-
sunni, hvorki hér né annarsstað-
ar. Það er talið að þessi siður
hafi verið tíðkaður fram undir
1700. Það var talið eðlilegt að
gleðjast á sigurhátíðinni, sumir
prestar sögðu skrýtlur svo kirkj-
an glumdi við af hlátri, þetta var
þekkt undir nafninu „risus pasc-
halis“ eða páskahláturinn."
^ ^ ’ 'f ~ «|Ví5:..y
,.»»! í í i vlj - j » ■ 'v
., f i . - ' ;,-■ \«*S| :■ ' :■ ' ?<„■
{% '• •' *Sí- íV’í'i » íXííM -» ’■ * ■ ' 4
Þýsk mynd á páskaeggi frá 18. öld og á að tákna upprisu Krists
frá ríki dauðra.
r
]E==rJL==]L3!~=E][=K
Björnsbakarí
Vallarstmti 4.
Simi 153.
Páskaeggin
cru þpfjar tilbúiu.
I
Sjáið útstillinguna ■ gluggunum ( dag. |j
Oöýr, en smekkleg winargjöf. j|
Egg 1
jj frá kr 0.20 til kr. 7.00. ^
Nýorpin páskaegg
komu meö Botniu.
UerDiB mihi'f) imora en ð|or.
Elnnig eplamftuk.
PlöBtusmjörliki
Smjörhúsiö Irma,
HafnaratraBti 22.
Slml 223.
Marcipan
Súkkulaði
Fyrstu auglýsingarnar í íslenskum dagblöðum,
auglýsing frá Björnsbakarfl er frá 2. aprfl 1922
og frá Irmu þann 27. mars 1923.
— Er mikið til af heimildum
um páskahald fyrri tíma?
„Nei, það er ekki mjög mikið
til. Heimildir um páskahald hér
á landi eru mjög litlar, en það
virðist þó Ijóst að páskar hafa
ekki verið gleðihátíð hér á landi
til að fagna vori og sumri líkt og
í löndum sunnar í álfunni. Til
þess eru páskarnir of snemma
á ferðinni. Sumardagurinn fyrsti
hefur hinsvegar alltaf verið mik-
ill gleðidagur hjá okkur.“
- Þú segir frá ýmsum
skemmtilegum siðum í þessum
kafla um páskana, m.a. frá
Eldvígsla og páska-
kerti
Hvaða siðir fylgdu páskahald-
inu hér á landi áður fyrr? Við
fengum að líta í próförk að bók
Árna, en þar nefnir hann eldvígsl-
una og páskakerti sem dæmi
um siði er lögðust af við sið-
breytinguna. Hann segir eftirfar-
andi um eldvígsluna; „Páskaeld-
urinn eða hinn nýi eldur var
kveiktur og vígður á laugardag-
inn fyrir páska eða skírdag og
stöku sinnum á langafrjádag.
Fyrir kom einnig, að hann væri
vígður þrem sinnum á öllum
þessum dögum. Frá 12. öld varð
þó algengast að vígja hann á
laugardag eða aðfararnótt
páskadags, a.m.k. í Norður-
Evrópu. Hann var m.a. kallaður
Ignis Paschalis og vígslan
Benedictio ignjs novi.
Áður en fólk fór í kirkju á laug-
ardaginn fyrir páska eða skírdag
slökkti það vandlega glóðina í
eldstónni heima. Síðan kom það
með glóðarmola frá kirkju og
páskaeldinum og kveikti að nýju
upp í arninum. Stundum tóku
menn brennivið með sér til
kirkju, létu kvikna vel í honum í
páskaeldinum og báru hann aft-
ur heim.
Hinn nýi páskaeldur var að
sjálfsögðu táknrænn fyrir Ijós
og von mannkyns, sem Kristur
tendraði með upprisu sinni og
kenningu."
Vígsla páskakertisins varjafn-
vel enn hátíðlegri athöfn en
eldvígslan og oft getið um
páskakerti og kertisvígslu í
máldögum kirkna og kertið talið
besti leiðarvísir til Himnaríkis.
„Á matborðum íslendinga hér
áður fyrr var páskaket og páska-
grautur" segir Árni. „Flestir
reyndu að borða kjöt á páskum
að undangenginni 7-9 vikna
föstu, og vera má að eitthvað
sé hæft í því að sumir hafi geymt
eitthvað af kjötskammtinum frá
því á sprengidag og gætt sér á
honum á páskadagsmorgun.
Páskagrauturinn var mjölgraut-
ur, sem þótti talsvert nýnæmi
langt fram á síðustu öld. Og hér
á landi var ekkert páskalamb
étið, enda langt til sauðburðar."
Sólin dansar af gleði
- Hvað með þjóðtrú í kring-
um páskana?
„Þekktasta þjóðtrúin er varð-
andi sólardansinn, en sam-
kvæmt henni á sólin að dansa
af gleði nokkur augnablik á
páskadagsmorgun á nákvæm-
lega sömu stundu og Jesús reis
upp frá dauðum. Um þennan
dans eru margar heimildir, m.a.
í ýmsum kvæðum. Ég hafði sam-
band við veðurfræðing og bað
hann að skýra þetta fyrir mér.
Hann taldi að líklegast væri hér
um kuldahiMingar að ræða sem
stafa af þunnu köldu loftlagi
næst jörðu.
Þá segir þjóðtrúin að finna
megi óskastein á páskum, og
tröll og óargardýr sofi eina
stund á páskadagsmorgun og
sé þá unnt að komast tram hjá
þeim. Ekki er leyfilegt að veiða
í soðið á páskadag, nema menn
séu í algjöru bjargarþroti. Sú trú
virðist einnig hafa þekkst að
dauðir menn risu upp úr gröfum
sínum á páskadagsmorgun og
væri það sem endurtekning á
upprisu frelsarans og fyrirboði
hins efsta dags þegar allir dauð-
ir menn lifna og ganga fyrir
drottin sinn."
- Hvað gerði fólk hér áður
fyrr þessa daga?
„Þetta voru aðallega hvíldar-
dagar. Það er reyndar athygli-
svert að á miðöldum hafði fólk
álíka marga frídaga og við höfum
núna. Með siðaskiptunum má
segja að orðið hafi stórfelld
kjaraskerðing, almenningur
missti marga frídaga er helgi-
dögum var fækkað svo sem
dýrlingadögunum. Þetta hefur
ekki fengist bætt fyrr en nú á
20. öldinni með verkalýðsbar-
áttu.“
- Hvað með páskaeggin,
hvenær fer að bera á þeim hér
á landi?
„Fyrsta auglýsingin um þau
er frá því 1922, en líklegt er þó
að þau hafi fengist hér fyrr. Það
er svolítið gaman að því að
málshættir virðast séríslenskt
fyrirbæri, við höfum lengi verið
veik fyrir þessu bóklega! Þó voru
áletranir á sumum skrautpáska-
eggjum sem þekktust hjá fyrir-
fólki í Evrópu fyrr á tíðum, en
þær voru Utan á eggjunum og
gjarnan einhver guðsorð. Síðar
var farið að gera gat á eggið
og stinga guðsorðunum inn í
eggið, en Islendingar virðast
eina þjóðin sem hefur haldið
þessum sið að einhverju leyti.
- vj