Morgunblaðið - 15.05.1987, Síða 9

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 15. MAÍ 1987
B 9
bandið -leg- kemur sjaldan fyrir
utan viðskeytisins -legnr, og sam-
bandið -elsi sjaldan nema í viðskeyt-
inu -elsi, o.s.frv. Þegar um er að
ræða tveggja stafa viðskeyti hlýtur
alltaf talsvert af aðskotaorðum að
koma með; og viðskeyti sem eru
bara einn stafur er mjög erfítt að
fínna með þessari aðferð. Það er
nefnilega svo algengt að sá stafur
komi fyrir aftast í stofni, með leyfi-
legar beygingarendingar á eftir, án
þess að vera viðskeyti. Ég tók því
þann kost að sleppa flestum slíkum
viðskeytum. Reyndar hefði ég hvort
eð er sleppt þeim flestum af öðrum
ástæðum; fæst þeirra verða nefni-
lega talin virk og auðgreinanleg frá
rót í nútímamáli. Helsta undantekn-
ingin er viðskeytið -i-, eins og í
læknir, hljóðriti, speki o.s.frv.,
hvort sem á nú að telja það allt sama
viðskeytið eða ekki. Því fylgja reynd-
ar þau vandræði til viðbótar, að það
fellur brott í mörgum myndum,
þannig að þar verður það ekki með
nokkru móti fundið á vélrænan hátt.
Því hefði þurft að fara gegnum alla
skrána án aðstoðar tölvu og ég lagði
ekki í það í þetta skipti a.m.k. Þó
tók ég með tvö viðskeyti sem eru
aðeins eitt hljóð, -í, eins og í sin-
fónía, og -ó, sbr. Sigló, púkó
o.s.frv. Hvorugt þeirra fellur brott í
beygingu, og fáir aðrir stofnar enda
á i og ó, þannig að þessi viðskeyti
voru tiltölulega auðfundin.
Það er líka álitamál hvað eigi að
telja sérstök viðskeyti og hvað ekki.
Við mat á því fór ég eingöngu eftir
samtímalegum rökum, en ekki sögu-
legum. Þannig getur verið í sumum
tilvikum að það sem ég taldi sama
viðskeytið sé sögulega séð af tvenn-
um toga; og öfugt, að það sem ég
taldi tvö viðskeyti sé sögulega séð
eitt og hið sama. Sum viðskeyti eru
til í fleiri en einum orðflokki, s.s.
-sk-, sem er til bæði í lýsingarorðum,
islenskur og nafnorðum, íslenska.
Mörg eru til í fleiri en einu kyni,
s.s. -ung og -ing bæði í kk. og kvk.
(konungur, íslendingur, nýjung,
drottning), -an í öllum kynjum
(ameríkani, skipan, líkan), og einn-
ig eru dæmi um að sama viðskeytið
sé notað bæði með sterkri og veikri
beygingu í sama kyni. Þar má nefna
-leikur, -leiki (sannleikur, sann-
leiki) og -ing- (vitringur, hirðingi).
í öllum þessum tilvikum taldi ég
viðskeytin tvö eða þrjú, eftir því sem
við átti, nema -leikur, -leiki var
talið eitt og sama viðskeytið, vegna
þess að þar hafa sömu orðin oft
bæði veika og sterka beygingu til
skiptis. Einnig voru -(n)aður og
-(n)uður, eins og í verknaður og
söfnuður talin það sama, enda oft
víxl þar á milli. Sömuleiðis eru kven-
kynsviðskeytin -an og -un talin sem
eitt, enda eru þar einnig víxl (skip-
an, skipun). Ennfremur verður að
geta þess, að vissulega eru ekki öll
dæmin um viðskeytið -leg- úr lýsing-
arorðum; eins og menn vita er það
mjög algengt í atviksorðum líka. Þar
á milli er þó ómögulegt að greina
að öllu leyti út frá orðmyndunum
einum, án samhengis, svo að ég
gerði þar engar tilraunir til flokkun-
ar.
í áðurnefndri bók Alexanders Jó-
hannessonar, Die Suffixe im
Islándischen, eru talin alls tæp 130
viðskeyti. Endanleg tala hjá mér
varð 48. Þessar tölur eru þó ekki
alveg sambærilegar, því að stundum
telur Alexander það eitt viðskeyti
sem ég tel tvö, og öfugt. Öll þau
viðskeyti sem ég kannaði eru talin
hjá Alexander nema þijú; -háttur,
sem áður var nefnt, og svo -ismi
og -isti. Þetta eru nýleg tökuvið-
skeyti, en af Slangurorðabókinni
að dæma eru þau orðin að einhverju
leyti fíjó í nýmyndun orða í íslensku,
sbr. orð eins og fallisti.
Þegar að því kom að fara gegnum
hveija einstaka skrá komu upp ýmis
vafaatriði varðandi það hvað taka
skyldi með. Tökum dæmi af við-
skeytinu -andi. Venja er að telja
þetta beygingarendingu lh. nt., en
viðskeyti, þegar orðið stendur sem
no. Þetta er hins vegar ekki alltaf
hægt að sjá í skránni, þar sem orðin
eru án samhengis. Oft var þetta að
vísu ótvírætt, þegar orðið beygðist;
en í vafatilvikum flokkaði ég orðin
sem sagnmyndir — og tók þau ekki
með — ef ég kannaðist ekki við að
þau væru notuð sem nafnorð. Sú
flokkun hlýtur þó augljóslega að
vera nokkuð tilviljanakennd.
Enn er því við að bæta, að fjöl-
mörg dæmi eru um orð sem virðast
hafa eitthvert viðskeyti að geyma,
en fyrri hlutinn, rótin sem ætti að
vera, kemur hvergi annars staðar
fyrir. Við getum tekið orðið meist-
ari; -ari er vel þekkt úr fjölda orða,
en hvað er meist-? Einnig má nefna
orð eins og vitund og verund; við
þykjumst greina þar viðskeytið -und,
og tengjum fyrri hlutann auðveld-
lega við sagnimar vita og vera; en
hvað er teg- í tegund? Og svo
mætti lengi telja og slík álitamál
komu upp við næstum hvert einasta
viðskeyti. í öllum slíkum tilvikum
taldi ég orðin viðskeytt, jafnvel þótt
sú greining færi stundum í bága við
uppruna orðanna, nema ég teldi ein-
hver sérstök rök mæla gegn því að
málnotendur greindu sundur rót og
viðskeyti í orðunum. Hér gildir þó
auðvitað hið sama og svo víða, að
þama ræður persónulegt mat miklu.
3. Niðurstöður
En nú er mál til komið að líta
dálítið á niðurstöðumar úr könnun-
inni. Þær má sjá hér í (3), þar sem
viðskeytunum 48 er raðað eftir mis-
munandi atriðum.
skeyti. Næst koma svo tvö viðskeyti
kvenkynsnafnorða, -ing og -un. I
fjórða sæti er lýsingarorðaviðskeytið
-sk, og í fímmta sæti viðskeytið -ing-
ur í karlkynsnafnorðum. Svo er
nokkuð niður í þau sem þar koma á
eftir. Nokkur viðskeyti koma svo
ekki fyrir nema innan við einu sinni
að meðaltali í 10 þúsUnd orðatexta.
Það má svo auðvitað deila um
hvaða aðferð gefí besta mynd af
stöðu einstakra viðskeyta í málinu.
Þess vegna em dálkamir íjórir og í
þeim næsta er orðunum raðað eftir
minnkandi íjölda orðmynda. Þannig
koma fyrir í textunum 3529 mis-
munandi orðmyndir sem innihalda
viðskeytið -leg-. Reyndar er röð
þriggja efstu orðanna hér sú sama
og í dálknum á undan, en fjórða og
fímmta orðið skipta um sæti. Óvíða
er mikill munur á röðinni. Viðskeyt-
in -ni, -skapur, -semi, -dómur og
-átta em þó öll lægri hér en í dálkn-
um á undan; ástæðan er sú að þessi
orð em mörg hver ekki notuð í fleir-
tölu, og þess vegna em myndir
þeirra færri en við væri að búast.
-ugur, t.d., er hins vegar lýsingar-
orðaviðskeyti, en mögulegar ending-
ar lýsingarorða em miklu fleiri en
nafnorða.
í þriðja dálknum birtast enn lægri
tölur. Þar er búið að steypa saman
öllum beygingarmyndum hvers orðs
og hvert uppflettiorð því aðeins talið
einu sinni, óháð því hve margar
beygingarmyndir þess er að finna í
safninu. Þá bregður svo við að tvö
efstu orðin skipta um sæti; það em
talsvert fleiri mismunandi orð með
kvenkynsviðskeytinu -ing en með
lýsingarorðsviðskeytinu -legur. Það
er líka skiljanlegt út frá því sem
Samanlögð tíðni Fjöldi mismun- Fjöldi mismun- Fjöldi misinun-
orðmynda með andi orðmynda andi orða með andi róta sem
hveiju viðskeyti með hveiju hverju við- hvert viðskeyti viðskeyti skeyti tengist
-leg-ur 13386 -leg-ur 3529 -ing 1689 -leg-ur 767
-mg 8667 -ing 2110 -leg-ur 1210 -un 274
-un 5297 -un 1383 -un 808 -ing 224
-sk-ur 3864 -ing-ur 991 -ing-ur 732 -sk-ur 192
-ing-ur 3659 -sk-ur 784 -sk-ur 551 -ar-i 148
-il-l(lo.) 2337 -ar-i 596 -ar-i 334 -ing-ur 122
-sl-a 1817 -sl-a 565 -sl-a 334 -leik-ur 87
-ar-i 1654 -il-1 (no.) 404 -il-1 (no.) 243 -ug-ur 74
-(n)að-ur 1513 -(n)að-ur 393 -(n)að-ur 214 -ni 74
-il-1 (no.) 1490 -ug-ur 372 -ni 181 and-i 69
-ni 1275 -ni 266 -leik-ur 129 -il-i (no.) 67
-and-i 1005 -leik-ur 246 -il-1 (lo.) 116 -sl-a 65
-leik-ur 998 -and-i 208 -ing-i 113 -ism-i 58
-al-1 (lo.) 982 -il-1 (lo.) 192 -and-i 110 -skap-ur 50
-und 662 -ung-ur 163 -sk-a 105 -hátt-ur 49
-ung-ur 633 -ling-ur 159 -ling-ur 98 -ist-i 48
-ling-ur 624 -ing-i 142 -stur 97 -ung-ur 47
-i-a 579 -stur 136 -í-a 90 -í-a 44
-ug-ur 549 -í-a 127 -ug-ur 85 -sam-ur 44
-indi 462 -sk-a 110 ung-ur 83 -semi 42
-stur 403 -hátt-ur 107 -semi 69 -ótt-ur 39
-ing-i 389 -und 105 -skap-ur 66 -(n)að-ur 37
-skap-ur 369 -skap-ur 102 -und 62 -ing-i 33
-semi 292 -ræn-n 102 -indi 61 -ling-ur 29
-átt-a 279 -ul-1 (no.) 99 -ism-i 60 —ul—1 (no.) 28
-sk-a 275 -ism-i 95 -ul-1 (no.) 59 -sk-a 25
-ul-1 (no.) 257 -al-1 (no.) 94 -hátt-ur 53 -dóm-ur 22
-ræn-n 239 -ótt-ur 90 -ist-i 53 -lát-ur 22
-dóm-ur 223 -semi 90 -al-1 (no.) 51 -ræn-n 21
-al-1 (no.) 212 -ist-i 89 -sam-ur 50 -ó 21
-hátt-ur 208 -dóm-ur 87 -ótt-ur 49 -læti 21
-ist-i 189 -sam-ur 86 -átt-a 40 -indi 21
-an 189 -indi 77 -dóm-ur 39 -al-1 (no.) 20
-(n)esk-ur 172 -átt-a 75 -(n)esk-ur 24 -(n)esk-ur 17
-sam-ur 152 -lát-ur 68 -ræn-n 24 -ul-1 (lo.) 17
-læti 150 -(n)esk-ur 65 -lát-ur 23 -átt-a 9
-ótt-ur 147 -ul-1 (lo.) 53 -læti 23 -und 8
-ism-i 145 -al-1 (lo.) 37 -ul-1 (lo.) 21 -ung 7
-eskj-a 136 -læti 33 -ó 21 -ri 7
-lát-ur 130 -6 30 -al-1 (lo.) 19 -emi 7
-ul-1 (lo.) 115 -an 23 -elsi 13 -stur 7
-ó 102 -ung 19 -emi 11 -heit 5
-ung 73 -elsi 19 -rí 8 -eskj-a 5
-elsi 59 -eskj-a 17 -eskj-a 8 -elsi 5
-arni 47 -emi 17 -ung 7 -ald 4
-rí 23 -rí 11 -an 5 -an 3
-ald 9 -ald 8 -ald 5 -Íl-l(lo.) 3
-heit 7 -heit 6 -heit 5 -al-1 (lo.) 2
í fremsta dálknum em viðskeytin
í röð eftir lækkandi tíðni. Þar kemur
fram að orð með viðskeytinu -legru-
koma fyrir alls 13386 sinnum í þess-
um 1400 þúsund orðum. Það táknar
að u.þ.b. hundraðasta hvert orð í
texta að meðaltali er með þetta við-
áður var sagt; í -ing- orðunum koma
miklu færri beygingarendingar til
greina en í lýsingarorðum. Þess
vegna lækkar tala þeirra ekki svo
mjög hér. Aftur á móti lækkar tala
-legur-orðanna nærri þrefalt, vegna
þess að þar em svo margar mismun-
andi beygingarmyndir af hveiju orði
hugsanlegar. Athyglisvert er að
nafnorðsviðskeytið -ska hefur 105
mismunandi orðmyndir, en aðeins 5
mismunandi beygingarmyndum
fleira. Það táknar að af flestum orð-
um með því viðskeyti komi aðeins
fyrir ein beygingarmynd.
Fjórði og síðasti dálkurinn segir
svo e.t.v. mest um virkni viðskeyt-
anna. Þar er nefnilega ekki einasta
búið að steypa saman öllum beyging-
armyndum sömu orða, eins og í
dálknum á undan, heldur líka öllum
dæmum þar sem hvert viðskeyti
tengist sömu rót. Þannig er steypt
saman orðum eins og félagsstofn-
un, málvisindastofnun, bók-
menntafræðistofnun, ríkisstofn-
un o.s.frv. Hugmyndin á bak við
þetta er sú, að virkni viðskeyta hljóti
að einhveiju leyti að mega marka
af því hve mörgum mismunandi rót-
um hvert þeirra getur tengst.
Reyndar er þama ekki bara um
rætur að ræða; sum viðskeyti bæt-
ast nefnilega við önnur viðskeyti og
því var steypt saman orðum eins og
vísindalegur, veikindalegur o.s.
frv. Einstöku viðskeyti sem eru
ofarlega í hinum dálkunum detta
niður undir botn í þessum. Þannig
er með lýsingarorðaviðskeytið -il-,
sem er það sjötta efsta í fremsta
dálknum; hér dettur það niður í
næstneðsta sæti, því að það kemur
einungis fyrir í þremur orðum, heim-
ill, mikill og lítill, en af tveim þeim
síðamefndu em til afskaplega marg-
ar samsetningar.
En hér sýnir -legur gífurlega yfir-
burði; er hátt í þrisvar sinnum hærra
en þau næstu. Athyglisvert er að
-ing dettur hér niður í þriðja sæti;
það tengist ekki svo mörgum rótum,
en þær rætur em hins vegar fijóar
í samsetningum.
Til að reyna nú að fá einhveija
heildarmynd af þessu öllu saman bjó
ég til fimmtu skrána upp úr þessum.
Hún er þannig gerð að ég gaf orði
stig fyrir sæti þess í hverri skrá,
þannig að fyrsta sætið gaf eitt stig,
annað tvö o.s.frv. Síðan raðaði ég
viðskeytunum eftir hækkandi tölu í
þessari samlagningu. Það má auðvit-
að lengi deila um hvort þetta gefi
réttari mynd en eitthvað annað, en
ég tel samt að þetta eigi að sýna
nokkuð vel stöðu ýmissa viðskeyta
í málinu.
1 -leg-ur (hraust-Ieg-ur)
2 -ing (bylt-ing)
3 -un (stofn-un)
4 -sk-ur (íslen-sk-ur)
5 -ing-ur (Reykvík-ing-ur)
6 -ar-i (kenn-ar-i)
7 -sl-a (kenn-sl-a)
8 -il-l(no.) (hem-il-1)
9 -ni (gæt-ni)
10 -leik-ur (sann-leik-ur)
11—1—(n)að-ur o (verk-nað-ur)
U 11—1—and-i 9 (eig-and-i)
u 13 -ug-ur (auð-ug-ur)
14 -ung-ur (fjórð-ung-ur)
15 -ling-ur (ung-Iing-ur)
16 -í-a (sinfón-í-a)
17 -ing-i (band-ing-i)
18 -il-l(lo.) (mik-il-1)
19 -skap-ur (kjána-skap-ur)
20 -sk-a (gleym-sk-a)
21 -semi (gaman-semi)
22 -hátt-ur (hugsunar-hátt- ur)
23 -stur (rek-stur)
24 -und (vit-und)
25 -ism-i (kommún-ism-i)
26 -ul-1 (no.) (jök-ul-l)
27 -ist-i (fas-ist-i)
28 -indi (leið-indi)
29 -sam-ur (hamingju-sam- ur)
30 -ræn-n (nor-ræn-n)
31 -ótt-ur (hol-ótt-ur)
32 -al-1 (no.) (stað-al-l)
33 -dóm-ur (vís-dóm-ur)
34 -átt-a (vin-átt-a)
35 -lát-ur (þorst-lát-ur)
36 -(n)esk-ur (jarð-nesk-ur)
37 -al-1 (lo.) (gam-al-1)
38 -læti (þakk-læti)
39-4--Ó o (tyggj-ó)
39—4—ul-1 (lo.) (spur-ul-1)
0
41 -an (lík-an)
42 -4—ung (nýj-ung)
3
42—4—eskj-a (mann-eskj-a)
3
44 -elsi (bakk-elsi)
45 -emi (ætt-emi)
46 -rí (fiski-rí)
47—4—heit (fín-heit)
8
47-4-ald (rek-ald)
8
Það verður þó að leggja áherslu
á að þetta miðast einungis við rit-
mál og niðurstöðumar yrðu ömgg-
lega eitthvað frábmgðnar ef talmál
væri athugað. A.m.k. er ljóst að við-
skeytið -ó myndi þá hækka allmjög
á skránni. Nokkra hugmynd um
þetta má fá af grein Sigurðar Jóns-
sonar (1984). Þar kemur fram að í
Slangurorðabókinni, sem ætla má
að endurspegli talmál, era alls 114
orð með -ó, sem er rúmlega helm-
ingi meira en með -ing, um 30 fleiri
en með -un, og 6 færri en með -ari.
Onnur viðskeyti sem em mun al-
gengari í Slangurorðabókinni en
hér em -isti og rí; væntanlega nýtur
hvomgt þeirra fullrar viðurkenning-
ar sem íslenska. Að auki má nefna
viðskeytið -sjón, sem 17 dæmi em
um í Slangurorðabók; eitt einasta
dæmi fannst um það í þeim textum
sem ég skoðaði. Að vísu Ieitaði ég
ekki að hinni erlendu ritmynd þess,
-tion; en hæpið er hvort rétt sé að
telja orð sem þannig em skrifuð
íslensku.
4. Lokaorð
Ég hef í rauninni ekki mikið meira
um þetta að segja á þessu stigi
málsins. Hér liggur fyrir heilmikill
efniviður og það er ljóst að hægt
er að vinna úr honum á ýmsa vegu.
Þegar ritmálsskrá Orðabókar Há-
skólans verður aðgengileg í tölvu-
tækri mynd má athuga hversu mörg
orð er þar að finna með hveiju við-
skeyti, og sjá þannig hvert samband-
ið er á milli fjölda í málinu og tíðni
í texta. Þar má einnig sjá aldur
bæði elsta og yngsta dæmis um
hvert orð og rekja þannig að ein-
hveiju leyti æviferil einstakra
viðskeyta; athuga hvenær þau eiga
sinn uppgangstíma, blómaskeið og
hnignun. Nú þegar íslendingasög-
umar em til í tölvutækri mynd væri
líka mjög forvitnilegt að gera sam-
bærilega könnun á þeim, og sjá
hvemig hlutfallið milli einstakra við-
skeyta hefur breyst. Þetta og margt
fleira væri hægt að gera; en mér
hefur ekki unnist tími til þess enn,
hvað sem síðar verður.
Ritaskrá:
Alexander Jóhannesson. 1927. Die Sufflxe
im Ialfindischen. Fylgirit Árbókar Háskól-
ans 1927. Reykjavík.
Baldur Jónsson. 1984. Samsett nafnorð með
samsetta liði. Fáeinar athuganir. Festskrift
til Einar Lundeby 3. oktober 1984, bls.
158-174. Oslo.
Bjöm Guðfinnsson. 1937. íslenzk málfræði
handa skólum og útvarpi. Ríkisútvarpið,
Reykjavík.
Eiríkur Rögnvaldsson. 1982. Orðmyndun og
orðmyndunarreglur í islensku. Óprentuð
ritgerð, Háskóla Islands, Reykjavík.
— 1986. íslensk orðhlutafræði. Kennslukver
handa nemendum á háskólastigi. Málvís-
indastofnun Háskóla íslands, Reykjavík.
Gunnlaugur Ingólfsson. 1979. Lítið eitt um
lýsingarorð sem enda á -ugur. íslenskt
mál 1:43-54.
Halldór Halldórsson. 1969. Nokkur erlend við-
skeyti í íslenzku og fijósemi þeirra. Einars-
bók. Afmæliskveðja til Einars Ól.
Sveinssonar 12. desember 1969, bls.
71-106.
— 1976. Falling Down to a Suffíx Status. A
Morphosemantic Study. Nordiska studier
i filologi och lingvistik. Festskrift tillágnad
Gösta Holm p& 60-&rsdagen den 8. juli 1976,
bls. 162—172. Carl Bloms Boktryckeri
A.—B., Lund.
— 1984. íslenzk orðmyndun. Margra kosta
völ. Norrænt tímarit um fagmál og íðorð
2:4-9.
Mulford, Randa. 1982. On the Acquisition of
Derivational Morphology in Icelandic:
Leaming about -ari. íslenskt mál
5:105-125.
Mörður Ámason, Svavar Sigmundsson og
Ömólfur Thorason. 1982. Orðdbók nm
alangur slettur, bannorð og annað utan-
garðsmál. Svart á hvftu, Reylqavík.
Sigurður Jónsson. 1984. Af hassistum og
kontóristum. íslenakt mál 6:155—165.