Morgunblaðið - 07.01.1988, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, VIÐSKIFTI/AIVINNUIÍF FIMMTUDAGUR 7. JANÚAR 1988
Fjármál á fimmtudegi
Hlutabréfaviðskipti og
skattlagning
Fjármögnun íslenskra fyrirtækja og skattlagning þeirra hafa bein áhrif á gengi krónunnar og verðbólgu hérlendis
HLUTHAFAR —— Frá aðalfundi Flugleiða 1986. Þó nokkrar deilur urðu á þeim fundi vegna útgáfu
jöfnunarhlutabréfa.
eftir Signrð B. Stefánsson
Fjármögnun fyrirtækja á Íslandi
er frábrugðin því sem gerist í sam-
keppnislöndum okkar. Algengt er
að fyrirtæki hér séu fjármögnuð að
miklu leyti með lánsfé og aðeins að
litlu leyti með eigin fé eða hlutafé.
Þegar auka þarf fjármagn í rekstri,
t.d. vegna nýrra framkvæmda, er
að jafnaði fyrst leitað eftir auknu
lánsfé, innlendu eða erlendu, áður
en gætt er alvarlega að því að auka
eigið fé fyrirtækisins. Astæðurnar
eru augljósar. Fyrir aðeins fimm
árum voru raunvextir neikvæðir um
allt að 20 af hundraði. Lánsfé gat
þá helmingast að raunvirði á aðeins
þremur árum og skroppið saman í
aðeins þriðjung að raunvirði á fimm
árum án þess að greitt væri af höfuð-
stóli. Með þessum hætti rann mikið
fé bakdyramegin til íslenskra fyrir-
tækja frá þeim sem áttu sparifé í
innlendum bönkum og sparisjóðum
en það eru að mestu leyti einstakl-
ingar. Á verðbólguárunum frá 1971
til 1983 sá rýrnun lánsfjár með nei-
kvæðum raunvöxtum inrilendum
atvinnurekstri að nokkru fyrir því
aukna eigin fé sem á þurfti að halda.
Hlutafjárútboð eða öflun framtaks-
fjár með öðrum hætti reyndist oftast
ónauðsynleg.
Skattlaguing atvinnurekstrar hef-
ur jafnframt ýtt undir að fyrirtæki
séu fjármögnuð með lánsfé en ekki
hlutafé. Allur fjármagnskostnaður
fyrirtækja vegna lána er frádráttar-
bær frá tekjum fyrir skatt hvort sem
hann getur talist „eðlilegur" eða
ekki — allur lántökukostnaður, vext-
ir, dráttarvextir, gengistap o.s.frv.
Þetta gildir jafnvel þótt 95% eða 99%
af fjármagni fyrirtækis séu lánsfé
og aðeins 5% eða 1% eigið fé. Arð-
greiðslur sem eru hærri en 10% af
hlutafé í lok fyrra árs eru hins veg-
ar ekki frádráttarbærar. Arður af
hlutabréfum er að mestu skattlagður
eins og aðrar tekjur hjá einstakling-
um jafnvel þótt einnig sé lagður
1,20% eignarskattur (með eignar-
skattsauka) á hlutabréfaeign.
Síðastnefnda atriðið hefur orðið til
þess að hlutafélög hafa ekki nýtt sér
heimildir til útgáfu jöfnunarhluta-
' bréfa því að með því hafa þau verið
að leggja auknar skattbyrðar á hlut-
hafa sína. Skemmst er að minnast
deilna á aðalfundi Flugleiða hf. 1986
vegna útgáfu jöfnunarhlutabréfa.
Algengt er að hlutafé íslenskra
hlutafélaga sé aðeins 1/10 eða 1/20
af eigin fé þeirra. Þannig hafa fyrir-
tæki forðað hluthöfum sínum undan
greiðslu eignarskatts en um leið
vannýtt heimildir til greiðslu frá-
dráttarbærs arðs.
Með nokkurri einföldun má segja
að afrakstur íslenskra fyrirtælg'a
renni að verulegu leyti til greiðslu á
miklum lánsfjárkostnaði og til
greiðslu á aðstöðugjaldi, launa-
skatti, fasteignagjöldum, eignar-
skatti og iðgjalda til almannatrygg-
inga. Hækkun lánskjaravísitölu á
árinu 1987 var 22,2% og 10% raun-
vextir ekki óalgengir. Nafnvextir
hafa því oft numið um 35% á árinu
1987 og margir hafa greitt mun
hærri kostnað en dráttarvextir svara
nú t.d. til nærri 50% ársvaxta. Ofan-
greindir skattar koma allir til
greiðslu án tillits til afkomu og nema
um 80% af skattlagningu fyrirtækja.
Fleiri orð þarf ekki til að skýra hvers
vegna íslensk fyrirtæki greiða yfir-
leitt ekki mikinn arð og ekki mikinn
tekjuskatt. Afraksturinn rennur að
mestu til þeirra sem iögðu fram láns-
féð (einstaklingar eiga um 75%
sparifjár í innlánsstofnunum, allar
eignir lífeyrissjóða og vafalaust
mestallar eignir verðbréfasjóða) og
til ríkisins á formi skatta sem eru
óháðir afkomu.
„Gengið er ekki og má
ekki verða afgangs-
stærð...“
I þessum mánuði koma til fram-
kvæmda einhveijar viðamestu
skattkerfisbreytingar sem gerðar
hafa verið. Þær fela í sér stað-
greiðslu á tekjuskatti einstaklinga,
mikla einföldun í álagningu tolla og
vörugjalds og samræmingu í álagn-
ingu söluskatts auk nokkurrar
breytingar á skattlagningu atvinnu-
rekstrar. Fjárlög ársins 1988 hafa
auk þess verið afgreidd án halla.
„Hér verður ekki látið staðar num-
ið“, segir Jón Baldvin Hannibalsson
fjármálaráðherra í viðtali við Al-
þýðublaðið 31. desember sl. „Virðis-
aukaskattur, endurskoðun á
skattlagningu atvinnurekstrarins og
samræmd skattlagning eignatekna
er næst á dagskrá. Þessum verkefn-
um þurfum við að Ijúka á næsta ári“.
Skattlagning atvinnurekstrar og
skattlagning eigna og eignatekna
þurfa umbyltingar við vegna þess
hve núverandi fyrirkomulag er orðið
fornt. Ryðja þarf veginn fyrir nýjum
og breyttum spamaðarvenjum þjóð-
arinnar og betri nýtingu innlends
spamaðar. Jafnframt að hvetja til
gagngerra breytinga á fjárhagslegri
uppbyggingu fyrirtækja þannig að
framtaksfé, innlent eða erlent, taki
við af lánsfé i hæfilegum mæli. Með
þeim hætti er hægt að búa fyrirtæki
undir að mæta óvæntum áföllum og
koma þá eigin sjóðir þeirra að
nokkru í stað fyrri lána með nei-
kvæðum raunvöxtum sem aldrei
voru greidd til baka til fulls. Jafn-
framt verður ekki eins brýnt að grípa
til lækkunar á gengi krónunnar um
leið og ytri skilyrði atvinnulífsins
snúast til hins verra. „Gengið er
ekki og má ekki verða afgangsstærð
sem menn laga jafnharðan að
síbreytilegum aðstæðum innanlands.
Fast gengi á að marka efnahagslíf-
inu ákveðinn ramma. Gengið á að
vera umgjörð sem heimili og fyrir-
tæki laga sig að. Markmið fastgeng-
isstefnunnar á að vera að skapa
aðhald, atvinnulífið og allur almenn-
ingur verður að geta treyst gengis-
stefnunni", svo að vitnað sé til
áramótaávarps Jóns Baldvins
Hannibalssonar Qármálaráðherra í
Alþýðublaðinu 31. desember sl.
Hlutabréf avakningin í
Bretlandi frá 1979 til
1987
Umbætur í skattlagningu fyrir-
tækja og skattlagningu eigna og
eignatekna eru mikilvægar af þrem-
ur ástæðum. Fyrirtæki eru of
skuldsett vegna þess að skattlagning
hefur hvatt til fjármögnunar með
lánsfé. Núverandi skattlagning hef-
ur auk þess beint dýrmætum
spamaði landsmanna um farvegi þar
sem nýting hans er slök, þ.e. þar
sem langt er frá eiganda ljármuna
til þess sem nýtir þá og er ábyrgur
fyrir þeim. Loks er breytt skattlagn-
ing fyrirtækja nauðsynieg vegna
þess að hún er að íjórum fimmtu
hlutum óháð afkomu, þ.e. skattar
eru lagðir á veltu fyrirtækja eða
útgjöld, og rekstur þeirra verður því
viðkvæmari fyrir ytri áföllum en ella.
Síðastnefnda atriðið er séríslenskt
fyrirbæri, nær óþekkt í nágranna-
löndunum, og af samkeppnisástæð-
um er mikilvægt að kippa þessu í
liðinn hið fyrsta. Gegn tveimur fyrri
atriðunum, skuldsetningu fyrirtækja
og vondri nýtingu spamaðar, hafa
stjómvöld annarra ríkja ráðist með
oddi og egg, m.a. með því að beita
sér fyrir aukinni hlutafjáreign al-
mennings.
Þegar stjóm Thatchers tók við
völdum í Bretlandi á árinu 1979
áttu aðeins 4,5% fullorðinna manna
hlutabréf. Þetta hlutfall hafði lækk-
að úr liðlega 7% á árinu 1958.
Breska stjómin setti sér það mark-
mið að bæta dreifingu hlutafjár í
landinu með þeim árangri að í þing-
kosningunum þar í júní sl. var nærri
fimmti hver kjósandi orðinn hluthafi
í bresku hlutafélagi.
Markmið bresku stjómarinnar
með því að gera hlutafjáreign eins
almenna og frekast er unnt er að
tengja alþýðu manna athafnalífínu
í landinu og gerbreyta með því við-
horfi fólks til verðmætasköpunar í
þjóðfélaginu. Um leið færist sparifj-
áreigandinn nær þeim sem ávaxtar
fé hans og nýting spamaðarins er
bætt. Greina má a.m.k. átta mis-
munandi aðferðir sem breska stjóm-
in hefur beitt síðustu átta árin til
að ná ofangreindu markmiði sínu.
1. Heimilaður var umtalsverður
söluhagnaður af hlutabréfum án
þess að til skattlagningar kæmi.
Þegar öllu er á botninn hvolft er
vöxtur þjóðarbúsins kominn undir
því að fyrirtækin vaxi og dafni og
þannig eykst verðmæti hlutabréfa.
Mikilvægt er að ekki sé unnið gegn
því að menn hafí hag af hækkun
hlutabréfaverðs með of hárri skatt-
lagningu.
2. Viðbótarskattur sem áður
hafði verið lagður á eignatekjur var
felldur niður.
3. Stimpilgjöld voru lækkuð til
að örva útgáfu nýrra hlutabréfa.
Þess má geta að hér á landi eru
stimpilgjöld vegna hlutabréfa 2% en
1,5% eða 0,5% vegna skuldabréfa
(iægra hlutfallið á við þegar skulda-
bréf eru án vaxta).
4. Frádráttur vegna greiðslu ið-
gjalda til lífeyrissjóða eða líftrygg-
ingafélaga (life assurance
companies) var felldur niður. Með
þessu móti er leitast við að beina
spamaði þjóðarinnar úr „stofnanaf-
arveginum“ um lífeyrissjóði og
líftryggingafélög og jafna skattlagn-
ingu á allar tegundir sparnaðar.
5. Komið var á fót sérstöku
spamaðarkerfi, eftirlaunasjóðum
einstaklinga (Personal Equity
Plans). Segja má að þessir einkasjóð-
ir séu enn á tilraunastigi en þeir
njóta töluverðra skattívilnana. Gert
er ráð fyrir að lögð sé fyrir tiltekin
fjárhæð á ári og fjárfest í hlutabréf-
um.
6. Komið var á fót sérstöku kerfi
(Business Expansion Scheme) til að
hvetja til fjárfestingar í litlum og
nýjum fyrirtækjum. Veruleg skatt-
fríðindi eru i boði fyrir þá sem eru
reiðubúnir til að taka áhættu með
þessum hætti.
7. Sérstaklega var hvatt til þess
með skattívilnunum að starfsfólk
eignist hlutabréf í þeim fyrirtækjum
sem það starfar hjá. Svonefndar
hlutabréfaheimildir (share options)
hafa einnig reynst vinsælar og ár-
angursríkar.
8. Sala ríkisfyrirtækja. Einka-
væðing bresku stjómarinnar fór
hægt af stað og árangurinn framan
af var ekki mikill ef aðeins er litið
á dreifíngu hlutabréfaeignar. En
með sölu Breska símafélagsins (Brit-
ish Telecom) tóku málin nýja stefnu
en yfír tvær milljónir manna eignuð-
ust hlutabréf í því félagi.
Hluthöfum hefur fjölg-
að án þess að dreif ing
hlutafjár hafi batnað
Enn er þó of snemmt að spá um
árangurinn af viðleitni breskra
stjómvalda til að auka hlutabréfa-
eign í landinu. Sé aðeins litið á fjölda
leikur þó enginn vafí á því að góður
árangur hefur náðst. Eins og fyrr
segir hefur nú tæplega 20% þjóðar-
innar eignast hlutabréf en árið 1983
áttu aðeins 5% þjóðarinnar hluta-
bréf. Sé litið á dreifingu alls hlutafjár
í landinu kemur allt annað í ljós.
Frá 1963 til 1981 féll hlutfall hlutafj-
ár sem var í eigu einstaklinga úr
54% í 28%. Þessi lækkun varð vegna
mikillar aukningar á hlutabréfaeign
annarra en einstaklinga, þ.e. lífeyris-
sjóða, tryggingafélaga og verðbréfa-
sjóða. Jafnvel þótt fjöldi einstaklinga
í Bretlandi sem á hlutabréf hafi nú
aukist úr 4-5% þjóðarinnar í nær
20% á aðeins ijórum ámm hefur
hlutur stóru sjóðanna í heildarhlut-
afé enn aukist. Afgangurinn dreifist
hins vegar jafnar og á mun fleiri
einstaklinga en áður. Enn er því
ekki unnt að meta til fulls árangur-
inn af viðleitni stjórnvalda til að
dreifa hlutafjáreign. Ljóst er að
Bretum gefst nú kostur á að spara
og ávaxta spamað sinn á fleiri vegu
en áður var og talið er líklegt að
áhugi sparifjáreigenda á hlutabréfa-
viðskiptum haldi áfram að aukast á
næstu árum - þrátt fyrir tímabundna
lækkun á hlutabréfaverði í mörgum
helstu kauphöllum á haustmánuðun-
um 1987.
Fróðlegt er að bera aðferðir Breta
við að breyta spamaðarvenjum
sínum saman við tilraunir stjóm-
valda í öðrum ríkjum. Sú þjóð sem
kemst næst Bretum að þessu leyti
eru Frakkar. Góðan árangur þeirra
má rekja ti! Monory-laganna sem
sett voru 1978 og heimiluðu ein-
staklingum skattfrádrátt vegna
hlutabréfakaupa eða kaupa á verð-
bréfum hlutabréfasjóða. Hlutfall
framteljenda sem fjárfest höfðu í
hlutabréfum sem fullnægðu skilyrð-
um Monory-laganna hækkaði úr 7%
árið 1977 í 17% árið 1982. Mestöll
þessi aukning varð vegna kaupa á
verðbréfum hlutabréfasjóða
(SICAV). Með áhættudreifingu veita
þeir fólki nokkra vemd gegn tapi
er óróasamt verður á hlutabréfa-
markaði. Breska stjómin hefur enn
sem komið er lagt allt kapp á að
fólk kaupi hlutabréf sín beint án
milligöngu verðbréfasjóða þótt sú
leið sé áhættusamari fyrir hvem ein-
stakling. í Bretlandi eiga nú 3,5
milljónir manna bréf verðbréfasjóða
(unit trusts) en alls 8,5 milljónir
manna hafa gerst hluthafar beint.
Til samanburðar má nefna að í