Morgunblaðið - 16.07.1988, Page 8

B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 16. JÚLÍ 1988
Rætt við Einar Kárason,
nýkjörinn formann
Rithöfundasambands íslands
Ekki lokaður
klúbbur
viðurkenndra skálda
Á aðalfundi rithöfundasambands íslands hinn 28. maí
sl. lét Sigurður Pálsson af störfum sem formaður, en
í hans stað var kjörinn Einar Kárason, sem gegnt hefur
starfi varaformanns sl. tvö ár. Morgunblaðið kom að
máli við Einar og innti hann fyrst eftir því hvort
breytinga væri að vænta á starfsemi Rithöfunda-
sambandsins.
„Ja, það eru að sjálfsögðu alltaf að koma
ný verkefni sem krefjast nýrra úrlausna,
en þess má geta að megnið af þeim sem
sitja í nýju stjóminni voru einnig í þeirri
gömlu, svo það mun eflaust verða fylgt
svipaðri línu".
Hvað er framundan í samningamál-
um?
„Það náðust samningar við útgefendur
vorið 1987, eftir nærri þriggja ára samn-
ingaþóf, og þeir fela í sér sæmilega fram-
för bæði fyrir þá sem fmmsemja og þýða
bókmenntir. Samningar við leikhúsin eru
frágengnir. Af því sem er fyrirliggjandi
má helst nefna samningaviðræður við
Ríkisútvarpið. Það var gerður bráðabirgða-
samningur við RUV fyrir u.þ.b. tveimur
árum sem nú er útrunnin og í honum er
margt sem þarf að laga. Það eru ekki síður
hagsmunir RUV að lagfæra þann samning,
þyí samkvæmt honum eru greiðslur fýrir
ýmist efni svo lágar að þeir fá ekki fólk
til starfa. Samkvæmt töxtum er t.d. höf-
undur handrits að sjónvarpsleikriti oft
lægst launaði maðurinn í framleiðslu verks-
ins. Það gengu líka nokkrir þýðendur sjón-
varpsefnis í RSI á aðalfundinum í vor og
þeirra málefni verða tekin sérstaklega fyr-
ir í komandi samningum. Það finnst
kannski sumum nokkuð undarlegt að rit-
höfundar séu að þjarma að RUV, sem er
eina útvarpsstöðin með bókmenntalegan
metnað, og sú eina sem rithöfundasam-
bandið hefur samninga við, en þá er þess
að gæta að samningana við RUV notar
Rihöfundasambandið sem gjaldskrá er gildi
fyrir allar aðrar útvarps- og sjónvarps-
stöðvar. Uni þær því ekki verða þær að
biðja um sérstakar samningaviðræður".
Rithöfundar, þýðendur, fræðimenn
og sjónvarpsþýðendur í sama stéttarfé-
lagi, eiga þessir hópar einhverja sam-
eiginlega hagsmuni?
„Rithöfundasamband íslands hefur alltaf
verið annað og meira en lokaður klúbbur
viðurkenndra skálda. Mikið af starfsemi
sambandsins snýr að öllum sem eiga á ein-
hvem hátt afkomu sína undir höfundar-
iaunum fyrir skriftir. Þýðendur á Islandi
hafa verið álitnir góðir og gildir höfundar
allt frá Jóni Þorlákssyni og Sveinbimi
Egilssyni, enda hefur það sýnt sig í gegn-
um tíðina að þýðingar geta verið ekkert
síður skapandi skrif, en frumsamning. 0g
þegar svo er verður erfitt að meta hvar á
að draga mörkin. Að þýða Berlin Alexand-
erplatz fyrir sjónvarp er ekkert ómerki-
legra starf en að þýða t.d. smásögu eftir
Tsjekhov. Það hafa verið deilur um það
víða um lönd hversu mikið eigi að þynna
út félög „alvöru höfunda" og í Noregi eru
starfrækt flögur eða fímm félög þeirra sem
fást við skriftir, öll grútmáttlaus sem bar-
áttutæki. í Danmörku aftur á móti hafa
inngönguskilyrði í Rithöfundasambandið
verið rýmkuð ansi mikið, og sagði Klaus
Rifbjerg þegar hann var í heimsókn hér
fyrir tveimur árum að til þess að komast
í rithöfundasamband Dana væri nóg að
hafa skrifað ávísun. Einhver skaut því
reyndar inní að þið hlyti að verða að vera
gúmmítékki til að flokkast undir skáld-
skap, en það er önnur saga. RSÍ reynir
að fara milliveginn í þessum öfgum, það
eru inntökuskilyrði og jafnframt þarf aðal-
fundur að samþykkja nýja félaga. En það
undarlega er að eftir því sem fjölgar í sam-
bandinu, þess meiri eining ríkir um að það
séu þeir sem hafa skriftir að aðalstarfi sem
hafi forystuna í málefnum sambandsins.
Þeir sem skipað hafa stjórn RSI undanfar-
in ár eru höfundar sem lifa af skrifum
sínum. En ég held að eining og samstaða
allra þeirra sem hafa tekjur af skriftum
skipti geysimiklu máli í baráttunni fyrir
viðgangi og eflingu bókmenntanna".
„Eins og flestir vita voru tvö rithöfunda-
félög starfandi hér megnið af öldinni og
mestur hluti orkunnar hjá þeim virðist
hafa farið í að jagast hvort í öðru. Þetta
voru oft deilur um efni sem komu bók-
menntum ekkert við, pólitískar deilur sem
áttu upptök sín á kreppuárunum. Arið
1974 voru félögin tvö svo sameinuð í Rit-
höfundasamband íslands og þá fyrst var
hægt að fara að beita sér í réttindamálum
rithöfunda. Fólk sem nú er á fímmtugs-
aldri eða yngra var ekki einu sinni fætt
þegar þessar deilur áttu upptök sín og
hefur engan áhuga á að taka að erfðum
þessi fomu deilumál. Það hefur verið gerð
ein tilraun til að kljúfa RSÍ eftir gamla
munstrinu, en hún rann út í sandinn sem
betur fer og kannski fyrsc og fremst vegna
þess að menn gátu ekki fundið hugmynda-
fræðilegar forsendur fyrir klofningi. For-
ysta RSÍ hefur verið kölluð bandingjar
Davíðs Oddssonar, ráðstjóm kommúnista,
bandalag kommúnista og Moggaklíkunnar
og allir sjá hvað þetta er komið útí mikla
dellu. Hitt er annað mál að þótt meðlimir
RSÍ séu orðnir tæplega þijúhundrað, þá
era alltaf til einhveijir einstaklingar sem
hafa engan áhuga á því að vera í svona
samtökum og það er engin ástæða til að
gera veður út af því. Þar á meðal má nefna
tvo ágæta höfunda sem hafa sagt sig úr
sambandinu, þá Indriða G. Þorsteinsson
og Þorgeir Þorgeirsson. Þeim er svo lengi
sem þeir vilja frjálst að hafa sína sérvisku
og engin ástæða til að agnúast útí það og
enn síður ástæða til að kalla það klofning
þótt annar þeirra hafí safnað í kringum
sig fáeinum minni spámönnum".
Þú sérð sem sagt engar breytingar
framundan?
„Rithöfundasambandið er annars eðlis
en venjuleg stéttarfélög, sem hafa þann
aðalstarfa að deila um túlkun á kauptöxt-
um. Það er líf og viðgangur bókmenntanna
sem er inntakið í öllu starfí félagsins.
Undanfarin ár hafa óhjákvæmilega farið í
praktísk mál, eins og samningagerð, kaup
á húsnæði til að koma starfsemi félagsins
á fastan grandvöll og fleira. En þótt margt
sé ógert í þeim málum hef ég á tilfinning-
unni að nú fari að koma sú tíð að hægt
verði að einbeita sér meira að samkomu-
haldi, upplestram og umræðufundum þar
sem rædd yrðu opinskátt ýmis bókmennta-
leg deilumál. T.d. virðist sá rígur sem setti
svip á skáldsagnaritun á sjöunda áratugn-
um, milli módemista og raunsæismanna,
skoðaður í sögulegu ljósi aðallega hafa
birst í persónulegum kiytum. Maður hefur
heyrt um eitrað símtöl, menn sem hættu
að heilsast á götu og þetta gekk meira að
segja svo langt að höfundar fóra að senda
hver öðram pillur í verkum sínum. Ef eitt-
hvert apparat eins og Rithöfundasamband-
ið hefði beitt sér fyrir opinberam umræðum
um málið held ég að árangurinn hefði orð-
ið heillavænlegri en með því að menn færa
í fylu og skriðu hver inní sinn kústaskáp".
Þú telur ekki að neinn slíkur rígur
varpi skugga á bókmenntasköpun í dag?
„Við lifum á merkilega fijálslyndum
tímum. Það virðist nánast allt vera lejrfi-
legt. Annars er erfitt að meta svona á
meðan á því stendur. Auðvitað ríkja alltaf
mörg ólík sjónarmið innan allra listgreina
og straumarnir era missterkir, en mér
fínnst menn tiltölulega umburðarlyndir
gagnvart stefnumiðum hvers annars".
Stendur stríðið kannski milli rithöf-
unda og bókmenntafræðinga núna?
„Mikið af yngri rithöfundum okkar hefur
lært eitthvað í bókmenntafræði, og sumir
heilmikið, svo ég skil nú varla um hvað
verið er að kýta. Það var í nýlegri grein í
Tímariti Máls og menningar vitnað til orða
Einars Más Guðmundssonar og Þórarins
Eldjáms um bókmenntafræðinga til stuðn-
ings þeirri kenningu að höfundar hefðu á
þeirri stétt illan bifur, en það hlálega við
það er að báðir þessir höfundar hafa há-
skólapróf í bókmenntafræði, svo eg held
að þetta séu ekki djúpstæðar deilur. En
það má ekki gleymast að það er jafn hættu-
íegt að lélegir höfundar verði of fyrirferð-
armiklir í bókmenntaumræðunni og að lé-
legir bókmenntafræðingar taki sér spá-
mannsvald í umfjöllun um bókmenntir".
Morgunblaðið/Svérrir
„Þú óttast ekki, eins og sumir, að
rithöfundar fari að skrifa eftir formúl-
um bókmenntafræðinga?
„Nei, ég hef ekki orðið var við neina
tilhneigingu í þá átt hérlendis. Hins vegar
fannst manni stundum í Danmörku að eft-
ir að margir góðir bókmenntafræðingar
höfðu sökkt sér niður í nútímaljóðlist og
fundið þar nokkur þemu sameiginleg, svo
sem einsemd, ótta og þessa margfrægu
fírringu, þá kæmu ýmis smáskáld fram sem
héldu að ljóðlistin væri eingöngu fólgin í
því að æpa „ég er hræddur", „ég er ein-
mana“ eða eitthvað þessháttar og síðan
kæmu lélegir krítíkerar og staðhæfðu að
einmitt hjá þessum skáldum væri að fínna
allt sem einkenndi ljóðlist nútímans. Það
skiptir nefnilega öllu máli að hafa það á
hreinu að það sem gerir bókmenntir og
aðrar listgreinar að list er eitthvað sem
ekki verður skýrt. Upplifunin af því að lesa
gott ljóð eða skoða myndverk verður aldrei
tjáð í orðum og ég held að menn ættu að
hafa það að leiðarljósi að nálgast þetta
óskýranlega í listinni, vitandi það að hægt
er að komast óendanlega nærri því, en
aldrei hægt að snerta það“.
Sú skoðun mun vera farin að heyrast
æ oftar vestanhafs að bókmenntasköp-
un sé bara eins og hver önnur markaðs-
framleiðsla á iðnvarningi, hefurðu
áhyggjur af slíkri þróun hér?
„Já, þegar ég segi að RSÍ hafi annað
og víðtækara hlutverk en venjuleg stéttar-
félög þá á ég meðal annars við þá skyldu
þess að beijast gegn því að bókmenntir
séu aðeins vegnar á skálum þessarar nyt-
semis- og peningahyggju. íslandssagan
sýnir best innihaldsleysi slíkra viðhorfa.
íslendingasögurnar og Passíusálmámir
vora ekki samin til að skila hagnaði, en
það má færa að því gild rök að Islending-
ar eigi þessum verkum tilveru sína að
þakka. Bókmenntir fá ekki þrifíst nema
tilkomi opinber stuðningur og ef við lítum
aftur til sögunnar þá hafa blómaskeið í
bókmenntasköpun oft haldist í hendur við
fyrirgreiðslu ráðandi afla við þær, öfugt
við þá klisju sem enn heyrist að skáldskap-
ur geti ekki þrifíst nema hjá tæringarveik-
um drykkjumönnum í súðarherbergjum.
Til stuðnings þessari staðhæfíngu má nefna
að á þjóðveldisöld rann einn fjórði af allri
skattheimtu á Islandi til klaustranna sem
virðast hafa gegnt hlutverki skrifverk-
stæða. Nú er ég ekki að mæla með því
að fjórðungur af skatttekjum íslenska ríkis-
ins renni til bókmenntasköpunar, aðeins
að benda á aðstæðumar sem þeir sem sköp-
uðu Njálu, Eglu, Laxdælu og öll hin stór-
virkin bjuggu við. Það má síðan bæta því
við að inntak þess að íslendingar era þjóð
og tilgangur þjóðarinnar með því að búa
á íslandi er menningin sem heldur henni
saman. Án menningarinnar værum við
betur sett á jósku heiðunum eða í ein-
hveijum óbyggðum héröðum í Sascatsewan
í Kanada. Halldór Laxness orðaði þetta
einhvemtíma á þessa leið: „Við höfum hér
enga köllun nema menningarlega. Það er
miklu betra að lifa einsog skepnur í Mex-
íkó heldur en hér, ef við höfum ekki annað
á stefnuskránni en að lifa einsog skepnur“.
FB